`
İKT-nin mövzuları
1.IKT-nin təhsildə tətbigi
XX əsrdə
elmin və texniknanin surətli inkişafi ilə əlagədar olaraq informasiya axininin
hər an hədsiz artmasi və yeniləşməsi bu informasiya selinin işləməsi,emal edilməsi və onun tələb olunmasi istiqamətlərə
yonəldilməsi insanlarin imkan dairələrindən kənara cixmişdir.Bu missiya keçən əsrin
40 ci illərində yaradilmiş və insan dunyasinin ən mukəmməl məhsulu olan
komputer texnikasi vasitəsilə həyata keçirilir.Halhazzirda elm və texnikanin
ele bil sahəsi yoxdurki informatika elmi kimi inkişaf etsin.İnformatika elminin
inkişafi nəticəsində elm və texnikanin bütün sahələrində yazi mədəniyyətindən
sonra bəşəriyyətin ən böyük nəaliyyati hesab olunan internet yarandi.İnsanlar
daima yeniləşən informasiya mənbəyi cografi uzaqliqdan asli olmayaraq operativ
informasiya mubadiləsi və rahat ünsiyyət vasitəsi əldə etmişdir.İnformatika
elminin inkişafi nəticəsində bu gun informasiya və kommunikasiya
texnologiyalari cəmiyyətin inkişafina təsir gostərən əsas amillərdən birinə
cevrilmişdir.Son zamanlarda İKT-nin surətlə inkişafi proqram təminati
bazarainda hər cur proqram məhsullarinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.90-ci
illərdən başlayaraq Windows sisteminin meydana gəlməsilə əlagədar alqoritmik
dillər sahəsində böyük bir sicrayiş baş verdi.Microsoft firmasinin 3 möcüzəsini
geyd edək:
1.windows sisteminin
ozudur
2microsoft ofis paneli
31993 cu ildə yaradilmiş Visual Besic dilidirş
H etda
proqrama yeni başlayanlar bele Visual Besic-dən istifadə etmişlər.Tez bir
zamanda Windovs sistemi ücün effektiv proqram əlagələri yarada bilər.Bu dilin
kodu mürəkkəb olsada olduqca şəffafdir.Obyekt yönümlü proqram əhəmiyyətinin
lazimi səviyyədə dərk olunmasi onu tədrisi
zamani tələblərin uygun qurulmasi və geniş tətbiq olunmasi ücün bir cox işlər görülməlidir.Bundan
başqa biliyin secilməsi prosesi Expert oyunlarindan metod kimi istifadə
edilir.Expert oyunlari 3 metodun müəyyən elementlərini özündə birləşdirir.
1.Mütəxəssis
hazirliginda və modelləşməsində geniş istifadə edilən işguzar oyunlar.
2.Diaqnostik
oyunlar
3.Təlimdə
istifadə edilən komputer oyunlari.
İşguzar
oyunlarin məqsədi müəyyən qrup iştirakçilarinin hər hansi fəaliyyətini real mənzərəsini
nümayiş etdirməkdir.Təlim,istehsalat və elmi texniki tədqiqat xarakterli
oyunlar fərgləndirilir.Onlar təlim prosesində (məs;təyyarələrin atom stansiya
operatorlarinin,kosmonavtlarin,hərbi qulluqcularin təlimi)daha geniş tətbiq
olur.Komputerlərdə yuzlərlə proqram işguzar oyunlarda istifadə olunur.
1.Mövge
oyunlari
2.dinamik
oyunlar
3.İtifadəcinin
süjetə müdaxiləsinin imkan verən dialoq oyunlari.
4.Təlim
xarakterli oyunlar vəs.
İKT-nin
tətbigi bir cox sahələrdı gərarlarin gıbul edilməsinə imkan yaradir.Qarşiya
qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək ucun aşagidaki tədbirlerin həyata kecirmək zərudir.
1.İnformatika
üzrə baza təhsilinin normativlərinin hazirlanmasi
2.İformatika
fənni üzrə yazilmiş yeni proqram əsasinda yeni dərsliklərin yazilmasi.Azərbaycanin
inkişafi butun sahələrdə İKT-nin tətbigi ilə baglidir.Hər bir tələbnənin
informasiyalaşdirilmasi yeri və rolu məhz bununla müəyyənləşdirilir.Müasir mütəxəssis
informasiyanin işləməsinin komputer üsullarini bilməklə bərabər onlari öz peşəkar
fəaliyyətindədə tətbiq etməyi bacarmalidir.
2.İnformasiya
anlayişi forma və xassələri.
İnformasiya
latin dilində İnformatiyo sozundən götürülərək ifadə,izah etmə,obyekt hadisə,fakt
barədə məlumat verilmasini vəs siqnallar yigimindan ibarətdir.İnsanlar
bir-birilə dil,yazi texniki və şərti siqnallardan istifadə ederək birbiri ilə
informasiya mübadiləsi yaradirlar.İnformasiya haqqinda ozaman danişmaq olarki
geyri müəyyənlik müəyyənliyə cevrilir,geyri müəyyənliyin üstündən örtük götrülür
müəyyən şəkildə məlumat və ya xəbər yaranir.İnformasiya müəyyən bir kanal vasitəsilə
ötürülür,kanal informasiyani ötürən mühütdür.Müasir həyatda informasiya
3aspektdə tətbiq edilir.
1)Praqmatik
2)Semantik
3)Sintaktik
İnformasiyaya
praqmatik aspektdə baxdiqda idarə etmə prosesində gərararlarin gəbulu ücün
informasiyanin praktiki cəhətdən nə gədər faydali olmasi müəyyən edilir.
İnfomasiya
Semantik aspektə tətqiq edildikdə idarə etmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən
informasiyanin məzmununu açmaga və işarələr arasinda olan munasibətlərin və ölcü
vahidlərinin mənaca öyrənilmasinə imkan yaradir.
İnformasiyaya
Sintaktik aspektdə baxilduqda onun məzmunu,mənasi istifadə edilmə xususiyyətində
asili olmayaraq sistemdə işarələr arasinda olan munasibətlər kəmiyyətcə muəyyənləşdirilir.
İnformsiyanin
aşagidaki növləri var.
1.Riyazi
2.mətn 3.qrafiki 4.səs 5.video informasiyasi və.s
İnformasiyani
ölcmək ücün ən minimal informasiya vahidi kimi 1bit götürulür.Praktikada isə
daha böyük ölcü vahidlərindən istifadə olunur.
1bit=0və
ya 1
1bayt=8bit
1kilobayt=1024bayt
1megabayt=1024
kilobayt
1gegabayt=1024megabayt
Yaranma
sahəsinə gorə cansiz təbiətdə yaranan informasiya elementar,heyvanıar və bitkilər
aləmində yaranan bioloji,insan cəmiyyətində yarana informasiya isə sosial
informasiya adlanir.
Ötürülmə
və gəbul olunmasina görə gozə gorunən surətdə ötürülən informasiya
-video(visual)informasiya adlanir.
Səslə ötürülən
informasiya- audio.
Hislərə
toxunmaqla ötürulən informasiya- taktli informasiya adlanir.
İctimai
təyinatina gorə insan tərəfindən yaranan
və istifadə olan informasiya kütləvi,xüsusi,şəxsi növlərə bölunur.
İnformasiya
prosesina informasiyanin toplanmasi,ötürülməsi,saxlanmasi,emali və istifadəciyə
catdrilirmasi aiddir.
İnformaaiyanin
toplanmasi .-öyrənilən obyektiin vəzyəti haqqinda məlumatin alinmasi məqsədilə
aparilir.
İnformasiyanin
ötürülməsi-toplanmiş informasiyanin emal olunmasi ucun oturulməsidir.
İnformasiyanin
saxlanilmasi-informasiyanin əvvəl və sonra saxlanilir və bunun ücün informasiya
daşiciyilarindan istifadə olunur.
İnformasiyanin
axtarilmasi və emali-İnformasiyanin axtarilmasi adi halda insan tərərfindən,avtomatik
halda isə komputer tərəfindən aparilir.
3.Texnologiya
anlayisi ve kommunikasiya texnologiyasi.
Son
illərdə komputer texnologiyasi,informasiya texnologiyasinndan geniş istifadə
olur.Texnologiya-Yunan sozu olub:bacariq,oyrenmə,məhsulun hazirlanmasi
bacarigi,istehsal prosesinin yerinə yetirilməsi ucun usul və vasitələr haqqinda biliklər toplusu deməkdir.Bu zaman
emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri olur.Texnologiya termini tarixən
material istehsali sahəsində yaranmişdir.məs-metallar texnikasi,kimya texnikasi
vəs.Bu nöqteyi nəzərdən komputer texnologiyasi baxilan sahədə komputer
texnikasinin aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyasi deməkdir.İnformasiya
texnologiyasi informasiya ehtiyyatlarindan istifadə olunmasi ,onlarin
etibarligini və operativliyini coxaltmaq məqsədilə informasiyanin
toplanmasi,oturulməsi,saxlanmasi,emali vəs,istifadəciyə catdirilmasini təmin edən
texniki proqram vasitələri toplusudur.İndiki mərhələdə iqtisadi informasiyanin
yeni texnologiyalari ETT-nin aparici istiqamətlərindən biri olmaqla cəmiyyətin
dinamiki inkişafina bilavasitə təsir gostərən bir amilə cevrilmişdir.Dunyanin
inkişaf etmiş olkələrində mutereqqi texnologiyalar və elmi texniki nəaliyyətlər
əsasinda ayri-ayri sahələrin idarəetmə obyektlərinin informasiya təminatinin
yaradilmasi yeni üsul və vasitələrin tətbiqi mövcud informasiya vasitələrinin
genişləndirilməsi istiqamətindı gorulən
işlər gundən-gunə surətlə artmaqdadir.Artiq dunya iqtisadi sisteminin informaqsiya cəmiyyıətinin formalaşmasi
fovcrumuzu yasayir.Hər il dunya miqyasinda yaradilan və istifadı edilən
kinformasiya texnologiyalarina bir nece triliyon dollar vəsait xərclənir.Son
dovrun statistik hesablamalarinba gorə muəyyən edilmişdirki ABŞ CANADA YAPONİYA
həmcinin inkişaf etmiş gərb olkələrində
intelektual muhitlə bagli işlərin və idarəetmə sahəsinə isləyən qulluqcularin hər
biri komputer texnologiyasi vasitıarilə təmin olunmuş və yeni infomasiya
texnikasi vasitələrindən istifadə edirlər.Azerbaycan respublikasinda vahid
informasiya muhitinin yaradilmasi sərbəst surətdə beynəlxalq informasiuya şəbəkələrinə
cixisin təmin edilməsi,informasiya vasitələrinin olkənin ən muhum vəsaitlər siosteminə daxil edlməsi istiamətlrində
boyuk işlər gorulmuşdur.İnformasiyanin yaranmasi,yayilmasi vəı istifadə
oluinmasi prosesində meydana cixan munasibətlərin tənzimləyən xusui qanun və
bir sira normativ sənədlər gəbul edilib.Bu baximdan dovlətin idarə edilmısi və
bazar iqtisadiyyatina kecməsi xarici olkələrlə əlagəsinin genişləndiyi və murəkkəbləşdiyi
bir səraitdə idarə etmə srukturnun cevik və səmərəli fəaliyyətinə təminat
yaradan muasir informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və istifadə edilməsi
problemi xususi əhəmiyyət kəsb edir.
4.Cəmiyyətin
informasiyalaşdirilmasi və komputerlışməsi.
Hal
hazirda cəmiyyəıtin informasiylaşdirilmasi 3 əsas istiqamətdə formalaşır.
1.dovlət
strukturlarini idarə edilməsini,informasiyalaşdirilmasi, telekommunikasiya
vasitələrinin inkişafi.
2.istehsal
sahələrinin o cumlədən rabitə və nəqliyyatin informasiyalaşdirilmasi.
3.ərazi
idarəetmə sahələrinin informasiyalaşdirilmasi.
Dunyanin
aparici olkələrinin təcrubəsi gostərirki,istehsal texnologiyalari ilə yanasi
yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafinda
bazar munasibətlərinin idarə etməsi
movcud infrastruktrunun və startegiyasi ilə murəkkəb əlagələri aparici rol
oynayir.Bu vəzyəti yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafi meyllərində
birbirilə qarşiliqli əlagədə olan asagidaki istiqamətləri əmələ gətirmişdir.
1.informasiya
məhsulu
2.qarşiliqli
fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti
3.araliq
halqalarin ləgv edilməsi
4.qloballaşma
və uygunlaşma
İnformasiya
məhsulu yeni informasiya texnologiyalarinin inkisaf meyilləri icərisində əsas
yer tutur.İnformasiya və biliklərin gucu ozunun cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda
gedən proseslərdə yni tukenməz imkanlarin askara cixarilmasinda gostərir.Artiq
yeni informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və tətbigi informasiya məhsullari
və xidmətlərinin surətlə inkisaf edəmn biznes sahəsina cevrilmisdir.Yeni
informasiya texnologiyasinin ikinci meylıi olan qarsiliqli fəaliyyət gostərmə
qabiliyyəti muxtəlif informasiya novlərini
baslamasi və bitməsi kimi məntiqi elementlərin qarsiliqli fəaliyyətində
ozunu biruzə verir.Zaman baximindan istifadə edilən butun fərdi komputerlərin
birbirini əvəz etməsi qarsiliqli fəaliyyət gostərməsi qabilliyətini əsas
meyarlarini ifadə edir.Yeni informasiya texcnologiyalrinin istifadəsi ucun
asanliqla basadusulən formada alinmasini təmin edir.Məhz bu cəhət yeni
informasiya texnologiyalarinin 3cu meylini yəni araliq halqalarinin ləgv edilməsini
təmin edir.Qloballaşma yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafini aparici
meyli hesab edilir.Son zamanlar suni intellektvə informasiya məhsullarinin
yaradilmasi sahəsində aparilan fundamntal işlər dinamik səkildə inkisaf etməkdədir.Əvvəllər
istehsal siferalari ilə xidmət siferalarini asanliqla muəyyən etmək ve bunlari
birbirindən ayirmaq olurdu,lakin son zamanlar yeni informasiya
texnologiyalarinin qeyd edilən inkisaf meyillıəri bu sahədəki ənənəvi təsiri dəyişdirirdi.İndi
bir sira məhsul və xidmət novlərini birbirindən ayirmaq xeyli murəkkəbləşmişdir
uygunlasma prosesi baslica nəticələrindın biri yeni informasiya texnologiyalari
sahəsində fəaliyyət gostərən şirkətlərin digər şirkətlərlə birləşməsində ozunu
gostərmişdir.Nəticədə mustəgil fəaliyyət gostərən hər hansi bir şirkət artmaqda
olan rəqabətə tab gətirə bilmir və nəticədə muflisləşir.
5.Azərbaycan
respublikasinda təhsil sisteminin informasiyalasdirilmasi haqqinda dövlət
proqrami.Təhsil sistemləşdirilmiş bilik,bacariq və vərdişlərin
mənilməısi prosesi və nəticəsi olub muxtəlif tədris muəssələri sistemində verilən
təlimdir.İnsanin həyat və əmək fəaliyyətinə hazirlanmasinin xarakterini umumi
peşə və ixtisas təhsili muəyyən eedir.Təhsil sistemləri ayri-ayri olkələrdə
bir-birindən fərglidir.Təhsil sistemi asagidaki tiplərdən birinə aiddir.
1)Klassik
təhsil
2)İnteqrativ
təhsil
3)Problemşəkilli
təhsil sistemi
Təhsil
sistemləri təhsilin tarixi inkisaf prosesi nəticəsində yaranib,beləki təhsil
20ci əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə usta sagird munasibətləri cərcivəsində tələblərin
sayinin artmasi ilə dərs kecmə və praktika yolu –klassik təhsil sistemi
aparilirdi.Klassik təhsil sistemində fənlər bir-birindən əlagəsiz səkildə
kecirilir və dinlətici tərəfindən birləsdirildiyi gəbul olunur.1950ci illərdən
tərtib olunan inteqrativ təhsil sisteminə gorı biliklərr birlikdə inteqrasiya
olunmus halda alinir.Bu zaman butun dərsləri birlikdə oyrənərkən ortaq qiymət
alan tələbə dərsin maraqsiz hissəsini oyrənmədən həmin mövzunu bilmədən məzunda
ola bilər.70ci illərdən etibarən təhsil sahəsindən inkisaf biliklərin artmasi
ilə tələbələrə butun fənlərin öyrədilməsini mumkun olmadigi öyrədilənlərin bir
cox tələbə təırəfindən oyrənilmədiyi və ya qisa bir zamanda unuduldugu fikri
muzakirə olunmaga basladi.Bu muzakirələr problemsəkilli təhsil sistemini
yaradilmasina sebeb oldu.Sistemin effektivliyi ucun təhsil daha kicik qruplarda
və yaxsi hazirlasmis pedaqoqlar terefindən aparilmalidir.Dunyanin muxtəlif olkələrində
eyni zamanda təhsil sistemləri paralel olaraq tətbiq olunur.Lakin secilən
sistemlərdə təhsil iki metodika ilə yerinə yetirilir.Bunlardan biri tələbələrin
prosesə musahidəci və dinləyici olaraq qoşuldugu passiv tədris metodudur.Digər
tədris metodu olan aktiv tədristə isə tələbə ozu öyrənmə prosesinə qoşulur,təcrubələrdə
istirak edir.Burada pedaqoqun rolu yol gosterməkdən və oyrənməyi oyrətməkdən
ibarətdir.Tətbiq olunan təhsil sistemləri bu iki metoda ayri-ayri nisbətdə
muraciət edirlər.məs problemşəkilli təhsil sistemində daha cox aktiv tədris
istifadə olunursa klassik və inteqrativ
tehsil sistemində daha cox passiv tədrisdən istifadə olunur.Umumiyyətlə
hansi təhsil sisteminin deyil secilən sistemin necə tətbiq olunmasi təhsilin
keyfiyyətini muəyyən edən əsas faktor kimi
göturulur.Buna gorədə olkəklərdə təhsilin keyfiyyəıti artirilmasi ucun
xususi proqram islənib hazirlanir və həyata kecirilir.Tədris prosesinin təşkili
və elmi metodik informasiya təıminati ilə bagli aparilmasi nəzərdə tutulur.Bura
problemşəkilli təhsil sisteminin tətbiqi habelə tədris prosesinin muasir
texnologiyalarin tetbiq olunmasida daxildir.Olkənin ugurlarinda maraqli olan hər
bir dovlət milli təhsil strategiyasini nəzərdən kənarda qoymur.Mustəqillik əldə
edildiyi gundən butun qurumlari ilə beynəlxalq aləmə inteqrasiya edən Azərbaycanda
da təhsilin şəxsiyyətinin atrilmasi ucun muəyyən işlər gorulur.
6.İnformasiya
təhlukəsizliyinin təmini.
Kutləvi
komputerləşmə ən yeni informasiya texnologiyalarinin tətbigi və inkisafi təhsil
biznes-senayə istehsali və elmi tətqiqatlar sahəsində irəliyə dogru hiss olunan sicrayişa gətirib cixarmişdir.Elmi
texniki inqilab informasiya cəmiyyətinin
yaranmasina səbəb olmuşdur.Bu cəmiyyətdə informasiya ən muhum resurs və başlica amil olmuşdur.21ci əsrdə vətəndaslarin cəmyətinvə
dovlətin həyatinda informasiyani,informasiya resurslarini və texnologiyalarinin
rolunu artmasi milli təhlukəsizliyin təmin olunmasi sistemində informasiya ön plana
cixir.İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi probleminin vacibliyini və
aktualligini asagidaki səbəblər şərtləndirir.Muasir komputerlərin hesablama
gucunun artmasivə bununla eyni zamanda eyni zamanda onlarin istismarinin sadələşmasi
komputerlərin koməyi ilə toplanilan saxlanilan və emalı edilən informasiyanin həcminin
kəskin artmasi.Hesablama resurslarina və verilən massivinə girişi olan istifadəcilərin
dairəsinin kəskin genişlənməsi.Hətda minimal təhlukəsizlik kəmərlərinə cavab
verməyən proqram vasitələrinin yuksək inkisafi:Şəbəkə texnologiyalarinin hər
yerdə yayilmasi və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələr halinda birləşməsi.İnformasiya
emali sisteminin təhlukəsizliyinin pozulmasina praktik olaraq mane olmayan
internet şəbəkələrinin inkisafi.İnformasiya təhlukəsizliyi dedikdə informasiya
və ona xidmət edən istifadəciləərə ziyan vurmaga səbəb olan təbii və ya suni
xarakterli təsadufi və ya qəsdli təsirlərdən ,informasiyanin və ya ona xidmət
edən infrastrukturu muhafizəliyi nəzərdə tutulur.İnformasiyanin muhafizəsi
informasiyanin təhlukəsizliyinin təmin olunmasina yonəlmiş tədbirlər
kompleksidir.Praktikada bu informasiyanin və ya verilənlərin daxil edilməsi,saxlanilmasi
və oturulməsi ucun istifadə edilən resurslarin tamliginin,muxtəlifliyinin təmin
edilməsi deməkdir.İnformasiyanin muhafizəsinin məqsədi istehlıakci ucun
informasiyanion tamligi əlyetənliyinin və muxtəlifliyin pozulmasi səbəblərindən
itkilərin minimal endirilməsi.
7.İnformasiya
təhlukəsizliyi anlayişi.
İnformasiya
təhlukəsizliyinin yuxarida verilən tərəfindən cixis edərək informasiya təhlukələrinə
qarsi yonələn təhlukələr bu təhlukələrin mənbəyini onlarin realizə usullarinin
və məqsədlərinin,həmcinin təhlukəsziliyini pozan digər hal hərəkətləri muyyən
etmək qanuna uygundur.Bu zaman təbii olaraq ziyan vurmaga sebeb ola bilən geyri
qanunu hərəkətlətrdən informasiyanin muhafizəsinin tədbirlərinidə nəzərdən
kecirmək lazimdir.Praktika gosterirki coxlu sayda olan mene menbə,obyekt və hərəkətlərin
anlizi ucun modelləsdirmə metodlarindan istifadə etmək məqsədə uyugundur.İlkin
yaxinlasmada informasiya təhlukələırunin konseptual modelinin asagidaki
kompinentlerini teskil etmək olar.
1tehlukenin
obyektləri
2tehlukələr
3tehlukənin
mənbəyi-bədniyyətli tərəfindən tehlukənin məqsədləri
4informasiya
mənbələri
5mənfi
informasiyanin geyri qanuni əlldə etmə usullari
6
informasiyanin muhafizəsi usullari
7informasiyanin
muhavizəci vasitələri.
8.İnformasiyanin
təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr
Təhlukə
dedikdə sistemə dagilma verilənlərin ustunub acilmasi və ya deyisdirilməsi xidmətdən
imtina formasinda ziyan vurulanlara səbəb ola bilən istənilən hal və hadisələr
nəzərdə tutulur.Təhlukələri muxtəlif siniflərə ayirmaq olar.Meydana cixma səbəblərinə
gorə təhlukələri təbii və sunii xarakterli təhlukələrə ayirirlar.Sunii
xarakterli təhlukələr oz novbəszində bilməyərəkdən və qəsdən torədilən təhlukələrə
bolunur.Təsir məqsədlərinə gorə təhlukələrin 3 əsas tipi ayir edilir.
1.informasiyanin
məxviliyinin pozulmasina yonələn təhlukələr
2.informasiyanin
tamliginin pozulmasina yonələn tıhlukələr.
3.sistemin
is qabilliyətini (xidmətdən imtina)pozulmasina yonələön təhlukələr
Məxviliyin
pozulmasina yonələn təhlukələr məxvi və ya gizli informasiyanin ustunun
acilmasina yonəlib.Belə təhlukələrin reallasmasi halinda informasiya ona icazəsi
olmayan şəxslərə məlum olur.Komputer sistemidnə saxlanan və ya rabitə kanali ilə
oturulən infomasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn təhlukəlr onun dəyişdirilməsinə
və ya tərifinə yonəlibki bunlarda onun keyfiyyıtinin pozulmasina və tam məhvinə
səbəb ola bilər.Bu təhlukə informasiyanin oturulməsi sistemləri komputer şəbəkələri
və tele kommunikasiya sistemləri ucun aktualdir.İş qabiliyyətinin pozulmasina
(xidmətdən imtina)yonələn təhlukələr elə situasiyalarin yaranbmasina yonəlibki
bu zaman muəyən qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini asagi salir yada sistemin muəyyən
resurslarina girişi baglayir.
9.İnformasiya
təhlukəsizliyinin təmin olunmasi
İnformasiya
tehlukəsizliyinin təmin olunmasi problemi kompleks yanaşma tələb edir.Onun həlli
ucun asagidaki tədbirlər var:
1.qanunvecilik
2.
inzibati
3.
teskilati
4.proqram
texniki tedbirlər.
Qanunvcericilik
tədbirləri uyugun qanunlari normativ aktlari standartlari və s əhatə edir.Təsaduflə
geyd etmək lazimdirki qanunvericilik bazasi butun olkələrdə praktikanin tədbriləridnən
geri qalir.
10.Ziyanverici
proqramlar- komputer viruslari
İnformasiyanin
qaorunmasi ucun əsas təhlukələrdən biridə komputerə girmiş ziyan verici
proqramlardir.Bele ziyan verici proqramlar verilənlərin tamligi ucundə təhlukə
yarada bilər.Komputerdə saxlanilan verilənlərə və proqramlara zərər vuran
proqramlara ziyan vurucu proqramlar deyilir.Ziyan vurucu proqramlar ən geniş
yayilmiş novu komputer viruslaridi.Komputer virusu proqramin sənədi icərisinə
yaxudda verilənlər dasiyicisinin muəyyən sahələrinə daxil olan parazit proqram
kodudur.Bu kod daxil oldugu komputerdə ozozunu coxalda,muxtəlif icazəsiz və
ziyanli işlər gorə bilər.Oz-ozunu coxaltma qabiliyyəti virus proqramlarinin
baslica xususiyyətidir.Virusun fəaliyyət senarisi təxminən asagidaki kimidir.
1.Komputerdə
yoluxdurulmasi mumkun olan butun proqramlari tapmaq
2.ozunu
proqramin əvvəlinə yaxud sonuna yaznmaq
3.əgər
virusun hucuma kecəcəyi gun catibsa dagidici islər gormək.
4.əgər
həmin tarix catibsa həırhansi xirda zzərər yetirmək mes:kompun sert diskində hər
hansi kicik sahəni şifrələmək.
Komputerə
ziyan verici proqramlarin girməsini bildirən bir sira əlamətlər vardir.
1.ekarana
nəzərdə tutlmamiş məlumatlarin və goruntulərin cixmasi
2.nəzərdə
tutulmamiş səs siqnallarinin verilməsi
3.cd
dvd disk surəninin ozozunə acilib baglanmasi
4.komputerdə
her hansi proqramin ozbasna baslanmasi
5.komputerin
tez tez siradan cixmasi və isləməsi
6.fayl
və qovluqlarin yoxa cixmasi yaxud dəyişdirilməsi
7.sərt
diskə tez-tez muraciət vəs
Virus
proqramlarindan biri Troya proqramidir.Troya proqramlari istifadəcidən icazəsiz
olaraq informasiyalari toplayir və onlari cinayətkara gondərir.Eləcədə həmin
informasiyalari dagidir və yaxud ziyanli məqsədlər ucun dəyisdirilir.Komputerdə
virus əlamətləri askarlandiqda asagidakilari etmək lazimdir.
1.komputeri
lokal səbəkədən ayirmaq
2.əməliyyat
sistemi komputerə dusmus virus nəticəsində diskdən yuklənməsi onda onu CD diskdə
yukləməyə calisir.
3.antivirus
proqrami basladilir.
11.Antivirus
vasitəsilə informasiyanin muhafizəsi
Komputer
viruslarindan qorunma 3 səviyyədə teskil oluna bilər.
1.viruslarin
komputerə girməsinin qarsini alma
2.virus
hucumlarinin qarsisi alinir.
3.virus
hucumlarinin tesiri minimuma endirilir.
Yoluxma
faktini askarlama viruslarin coxalmasinin qarsini almaq və virus hucumunu
qarsisi alinmaq ucun antivirus proqramlarindan istifadə olunur.Viruslara xas
olan baytlarin askar edilməsi və viruslar ucun xarakterik hərəkətlərin geydə
alinmasi onlarin axtarisinin əsasini təskil edir.Muqayisə ucun zəruri olan
verilənləri antivirus proqramini verilənlər bazasinda saxlanilir.Antivirus
verilənlər bazsinda daim yeniləmək lazidmir.Fəaliyyətlərindən asili olaraq
antivirus proqramlara bir nece sinifə ayrilir.
1.deetektorlar
hər hansi məlum virusa yoluxmus fayllari askarlamaga imkan verir
2.doktorlar
təkcə yoluxmus fayllari askarlamir,onlari ilkin duruma qaytarmaqga calisir.
3.mufəttislər
komputer hucumlari mumkun olan yerlərdəki dəyisikliklərə nəzərat edir.
4.doktor
mufəttislər yuxarida gostərilən iki nov proqrami imkanlari ozundə birləsdirir.
5.suzgeclər
viruslari coxalma və zərər vurma məqsəsdilə əməliyyat sisteminə etdikləri
muraciət tutur.
6.vaksinlər
is qabiliyyətləri saxlamaqla proqramlari ele dəyisdirirlərki onlari viruslar
ucun yoluxmus gorunsun.belə olduqda viruslar həmin fayllara ilismir.Komputerdə
viruslarin axtarisi verilənlər dasiyicisinin yaxud daralmasi yolu ilə yerinə
yetrilir.Daranma prosesində operativ dasiciyilarda virusa yoluxmanin elamətlərinin
olub olmamasi yoxlanilir.Askarlanmis viruslar mumkun olduqda dəyisdirilmis
fayllari ilkin vəziyyəti muəyyənləsdirilir.Bu gun :symantic
norton,antivirus,kasperski antivirusu,Dr veb,acafee,Viruscan,panda,titanium
antivirusu kimi antivirus proqraminda daha cox taninir.
12.Komputer
cinayətkarligi və kriptoqrafiya anlasiyi.Rəqəmli imza.
Fərdi
komputerlərin sayinin gorunməmis surət və artmasi internətə sərbəst cixis və
yeni kommunikasiya qurgularinin surətlə
inkisafi həm asudə vaxtin kecirilməsi həm də biznesin aparilmasi usullarini
deyisdirdi.Eyni zamanda qara niyyətli insanlar ucundə yeni imkanlar acildi.Yəni
yeni cinayət usullari meydana cixdi.Bəsəriyyət yeni cinayət novu olan kiber
cinayətkarliqla qarsilasdi.Kiber cinayətkarliq dedikdə internet yaxud basqa
komputer səbəkələrindən istifadə olunmaqla torədilən cinayətlər basa
dusulur.Kiber cinayətkarlarinin əsas hədəfi banklar.bijalar,internet magazalari
olur.Cinayətin həyata kecirilməsində komputerlədən yaxud səbəkələrdən asagidaki
kimi istifadə olunur:
1.komputer
və yaxud səbəkə cinayət aləti ola bilər
2.komputer
və ya səbəkə cinayətin hədəfi ola bilər
3.komputer
və səbəkə cinayətli məqsədlərə catmaq ucun yaradici vasitə ola bilər.
13.Xakerlər.
Komputerlər
yenicə cixan vaxti haker sozu hormətlə cəkilirdi.Əməliyyat sistemini daha yaxsi
isləmək ucun haminin unutdugu adminstrator parolunu ləgv edən komputer dahiləri
adlandirirdilar.Lakin zaman kecdikcə bu soz menasini itirdi.Hakerlərin bəziləri
pis muhafizə olunmus komputerlərə girməyə basladilar və bunun mumkunluyunu
subut etdilər.Proqram məhsulunun alicisi eslində həmin proqramin istifadə
huqunu əldə edir.Proqramin ozu isə onun
mulkiyyətinə kecmir.Ona gorədə proqram məhsulunun uznun cixarilib yayilmasi
qanun pozuntusu hesab olunur.Belə hərəkətlərə komputer piratciligi və yaxud
proqram təmin piratciligi deyilir.Haker hucumlarinmin əsas məqsədi
informasiyanin məhv edilməısi deil həmdə onlarin icazəsiz ələ kecirilməısidir.Əgər
bunun qarsisini texniki vasitələtrlə almaq mumkun olmursa onda sifrələınmə
sistemindən istifadə olunur.Şifrələnmə usullari ilə kriptoqrafiya məsgul
olur.(gizli yazi )Movcud şifrələnmə usullari iki qrupa ayrilir:gizli acarlar və
aciq acarla şifrələınmə.Gizli acar ele acara deyilirki gizli olaraq yazisan iki
abonent əvvəlcədən onu bir birnə veririlər.Əsas məqsəd bu acari 3səxsdən gizli
saxlamaqdir.
15.Rəqəmli
imza
Son
zamanlar rəqəmli imza texnologiyasi meydana cixmisdirki buda imzalanmis sənədi
ancaq kagiz şəklində catdirmaq zərurətini aradan qaldirmisdir.Rəqəmli imza şəxsi
gizli şifrədir və onun acari yanliz onun sahibinə məlumdur.Rəqəmli imza məlumatin
həqiqiliyini imza sahibi tərəfindən təsdiq olundugu bildirilir.Rəqəmli
sertifikat səlahiyyətli orqan tərəfindən imzalanmis elə məlumatdirki aaciq
acarin həqiqətən imza sahibinə aid olmasi təsdiqlənir.Sertifikatlasdirma səlahiyyıt
olan orqandan sertifikat almaq ucun istifadəcinin kimliyini bildirən sənədlər
olmalidir.
16.Hesablama
tarixi və muasir vəziyyəti
İnsan
ozunu və ətraf muhiti dərk etməyə basladigi andan hesablamalar aparmaga ehtiyac
duymusdur.Ən gədim say aləti abak olmusdur.Abak 4-5 min il bundan əvvəl
yaranmis və dəyisikliyə ugrayaraq cotkə adi ilə dovrumuzə gədər gəlib
cixmisdir.12ci əsrin əvvəllərində laqoritmik xətkesi yarandi və onun koməyilə
toplama vurma bolmə quvvətə yuksəltmə kokalti yerinə yetrmək mumukun oldu.Orta əsrlərdə
elmi məsələlər abakin laqoritmik xətkesin imkanlari cərcivısinə sigismadi və ən
mukəmməl hesablamalar apara biləcək mexaniki masina ehtiyac duyuldu.ilk sadə
mexaniki hesablama masini 1623 cu ildə alman alimi Vilhelm Şikart tərəfindən
yaradilmişdir və onun koməyi ilə yalniz toplama cixma əməlləri yerinə
yetirilirdi.1641ci ildə fransiz mexaniki B.Paskal 4riyazi əməli yerinə yetirən
carxli mexaniki hesablama masini duzəltdi.1694cu ildə gorkəmli riyaziyyat alimi
V.Vilhens dahada təkminləsdirilimis 4 hesablama əməli quivvətə yuksəltmə,kokalti
əməllərini hesablama mexanizmini duzəltdi.Soraki illərdə hesablama
mexanizmlarini duzeldilmasi ilə bir cox ixtiraci alimlər mesgul olmus və bu sahədə
oz əməklərini vermişlər.Artiq 20ci əsrin 30-40 ci illərində muxtəlif texnoloji
proseslerin avtomatik idarə olunmasi telebi meydana cixir və 1937ci ildə AMERİKA
alimi Atanasov lampalar və kondisatorlardan istifadə edərək avtomatik idarə
oluna bilən hesablama masinin is prinsipini teklif edir.20ci əsrin ortalarinda
muasir hesablama masinlarinin ilk numayəndəsinin
hazirlanmasina baslandi. 1933- cu ilde il ektromexaniki elementlerin komeyi ile isleyen hesablama
masini duzeldildi. 1944-cu ilde amerika fiziki Argenin rehberliyi ile
emeliyyatlarin ardicilliginin avtomatik
idare eden hesablama masini yaradildi ve
ona mark adi verildi.1947-ci ilde daha boyuk imkanlara malik mark 2 masini
duzeldildi. 1945 ci ilin axirlarinda amerika alimleri ilk elektron reqem
hesablama masini duzeltdiler. Bu masinlar mark ve mark 2 masinlarina min defe
suretle isleyirler.onlarin menfi cehetleri proramin masina daxil edilmesini
prosesini cox vaxt aparmasi idi. Bu prosesi azaltmaq meqsedi ile alimler
proqrami yaddasinda saxlaya bilecek hesablama
masinin ixtirasina basladilar. Corc fon Leyni prinsipi esasinda ilk
hesablama masini 1949-cu ilde ingilis
alimi moris Uilksin terefinden duzeldildi. Neymon masin is prinsipinden esas
idea ondan ibaretdir ki informasiyani tehlil ederek hesablama masinini effektif
islenmesi ile yanasi universal olmalidir. Asagidaki qurgulardan ibaret
olmalidir.
1. Riyazi ve metiqi meseleleri yerine yetiren hesab mentiq qurgusu
2. Proqramin icra olma prosesini teskil eden idaretme qurgusu
3. Verilenleri ve proqramlari yaddas saxlayan yaddas qurgusu
Umumiyyetle hesablama masinlarini yaranma tarixini nesillere bolek.
1.1945- 1950ci illerde yaradilmis lanpalar uzerin qurulmus hesablama masini 1 ci nesillere ayid edilir.
2.1960-ci illerin evvellerinde Kiyev Kibermetika institutunda yaranmis
promil ve mil, minskde yaradilmis minsk 2 nesile aid edilir.
3.1960-1968-ci ilde aradilmis masinlar 3 nesile aid edilir.
4.1971-ci ilde boyuk inteqral sxemini yaradilmasi ile 4 nesil
5.Kecen esrin 90 –ci illerinde 5 nesil ehmlerinin yaradildive onlarla
paralel isleyen mikriprosessorlardan istifade edilir.
6.6 nesile indiki komputerler
aid edilir.
17. Komputerin arxitekturasi ve
sturukturu
Evveller
komputer aparat ve proqram vasiteleri bir- birinden asli olmadan
ayri-ayriliqda yaradilib(1 ve 2 nesil).3-cu nesilden baslayaraq komputerin
aparat ve proqram vasiteleri vahid bir sistem kimi lahiyelendirilmeye
basladildi. Bu zaman esas diqqet bu vasitelerin qarsiliqli elaqesine
yoneldildi. Bununla da prinsip baximindan yeni olan komputer arixtriurasi anlayisi meydana geldi. Komputer arixturasi aparat ve proqram vasiteleri kompleksini qurulmasi ile bagli
bir cox amilleri nezere alan meseleleri ehate edir. Bu amillerden esaslari
komputerin qiymeti tedbiq sahesi
funksiyanal imkanlar hesab olunur.
Komputer
arixturasinin esas terkib hisselerine :
1. Hesablama ve mentiqi imkanlar
2. Aparat vasiteleri
3. Proqram vasiteleri
Hesablama ve mentiqi imkanlar:
1. Emirler sistemi
2. Verilenlerin formatlari
3. Isleme sureti
Aparat vasiteleri
1.
Komputerin mentiqi sturukturu
2.
Yaddasin teskili
3.
Giris cixisin teskili
4.
Idaretme prinsipleri
Proqram vasiteleri
1. Emeliyyat sistemi
2. Proqramlasdirma dilleri
3. Tedbiqi proqram teminati
Komputerin arxitekturasi ve sturukturu
anlayislarini bir-birinden ferqlendirmek lazimdir. komputer sturukturu mueyyen seviyyede komputerin konkret terkibini ve onlar arasindaki elaqeni
teyin edir.
Arxitektura ise komputerin tekib hisselerini hansi qaydalarla qarsiliqli elaqesini teyin edir. Terkib
hisselerin tesviri ise yalniz bu qaydalarin
formalasmasi ucun teleb olunan seviyyede verilir.
Basqa sozle arxitektura komputerin
lahiyelendirilmesini,qurulmasinin ve proqram telimatinin umumi problemlerini
eks etdirir.
18.Windows Emeliyyat Sistemi
Windows esas xususiyyetleri asagidakilardir.
1. Tekmillesdirilmis yeni vasite :start duymesi ve taskbar windowsun
esas xususiyyetleri start duymesi ile proqraminizi suretle islede biler.
Fayillararinizi axtara biler ve bir proqrami digerine kece biler .
2. Windows explorer fayillarinizi disklerinizi ve saebeke elaqelerini axtarmaq ve cesitlemek
ucun genis imkanlara malik bir vasitedir .
3. Uzun fayil adlari cesitleme ve axtarma emeliyyatlari daha asandir.
Fayillarinizi 256 sinvola qeder uzun adlar vere bilersiniz.
4. Yaddas daha yaxsi idare edilmesi artiq evvel kimi tez-tez yaddas
catismazligi haqqinda melumatlarla
qarsilasmayacaqsiniz windows emeli yaddasdan daha semereli sekilde istifade
edilir.
5. Cd-romda tekmillesdirilmis avtopley xususiyyeti-musiqi cd-lerinizi
axtarmaq ucun sadece surucunuze
yerlesdirmeyiniz kifayetdir. Cdplayer avtomatik acilacaq ve Cdnizi
oxutmaga baslayacaqdir.
6. Tekminlledirilmis oyun ve multimediya video ve ses fayillarinin
isledilmesindeki mehsuldarliq yaxsilasdirilmis MSDOS oyunlari daha cox
tesdiqlenmis ve bu oyunlarda cox istifade edilen video xususiyyetleri
tekminlesdirmisdi.
7. Pluq and play qurgulari ile uygunluluq komputerimize pluq and play
xususiyyetini desdekleyen bir kart yerlesdirdikden sonra sadece onu acmaginiz
kifayyetdir. Windows onu avtomatik tapib quracaqdir.
8. 32 bitli coxtapsiriqli is : windows 1 den cox proqrami eyni zamanda
islemesine imkan verir.
9. Yeni masaustu: windowsda proqram idareedicisini yerini proqram
manager yerini masaustu ve taskbar tutur. Bunlarin vasitesi ile proqram ve
texniki vasitelerin daha suretle tapmaq olar.
10. Tekmillesdirilmis komputer sebekelerini tesdeklenmesi ve sebekede
istifade disklerini muxtelif formada teqdim ede bilerik.
19.start
menusu ve start menusunun alt menyulari
Windowsda
baslangic son derece asantdir. Maus qurgusunun oxunu ekranin alt sol kuncunde
start duymesi uzerine getirinve mausun sol duymesini sixin. Bu menyu uzerindeki
piktoqramlardan ibaret alt menyu acilacaqdir. Bu piktoqramlardan saginda ox
isaresi olanlar alt menyulara malikdir. Bu alt menyularinda alt menyulari ola
biler. Start menyusundan istifade etmekle komputerdeki her seye asanliqla
istifade ede bilersiniz. Start menyusu
uzerinde normal halda asagida gosterilmis alt menyular ve emrler
gorunur.
1. Proqrams –proqram qruplarin saxlayan qovluqlara daxil olmaqla
muxtelif proqramlarin adlari daxil olan menyunu acir.
2. Documenst – axirinxi defe istifade etdiyin senedi acir .
3. Settings windowsun xusiyyetlerini deyisdirmek ucun
4. Find –Fayil ve qovluqu axtarmaq ucun
5. Help –her hansi bir windows movzusu haqqinda yadima ehtiyac
duyduqda istifade ede bilersiniz.
6. Run (icra et) –start menyusunda olmayan her hansi bir proqrami acmaq
ucun istifade edilir.
7. Shut down-komputerinizi baglamadan once bu emri secin.
20. Aktiv ve qeyri- aktiv pencereler
Masaustunde her proqram ayri pencerelerde isleye
biler. En ustundeki basliq cubugu rengli olan pencere aktiv pencere adlanir.
Aktiv pencere maus qurgusunu oxunun hereketlerine ve klaviatura sixilan
duymelerine reksiya veren penceredir.Aktiv olmayan pencereler ise ve masaustune
zeminine gonderilir ve uzeri aktiv olan pencere ortule biler. Aktiv olmayan
pencereni onun gorunen her hansi hissesinden maus qurgusunun sol
duymesinin sixmaqla aktiv hala getire
bilersiniz. Windowsla bir pencereni aktiv olmamasini o proqramin islememesi
demek deyildir. Siz aktiv pencerede basqa bir proqrami isleyerken telefon
nomresini yigizisi aktiv olmayan pencerede bir telefon noqdesini axtarmaga
davam ede bilersiniz.
21.Windowsun fayl sistemi,is stolu, fayl ve qovluqlar.
Windows 98-in fayl sistemi qovluqlar uzerinde
qurulmusdur. Bu qurulusa agacvari qurulusda demek olar. Surucunuzu bir agacin govdesi kimi tesvir etseniz
qovluqlari bu govdeye birlesmis budaqlar hesab ede bilersiniz.Hemin
qovluqlarin daxilinde budaqa birlesmis nazik budaqlar kimi ve fayllarda
budaqlardan yarpaqlar kimi ola biler.qovluqlar kataloq alt kataloqlar kimdie istifade etmek olar.Bir
surucu piktoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesine ikiqat sixmaqla
icerisinde qovluqlar ve fayllar olan pencere acilacaqdir.Her hansi bir qovluq
uzerinde ikiqat sixtiqda pencere acilacaqdir.Bu penceredede qovluq varsa onu
uzerinde ikiqat sixdiqda da pencere
acilacaqdir.Acilmis pencereni sixdiqda pencere acilacaqdir.Acilan pencereni
hansi piktoqrama aid oldugunu bilmek ucun basliq cubuguna baxmaq
kifayetdir.Surucu piktoqramlarini ve qovluqlarini icerisini gosteren pencereni
acdiqdan sonra fayl ve qovluqlar uzerinde asagdaki emeliyyatlar yerine
yetirilir.
1. Proqrami yuklemek ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
2. Fayli acmaq ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
3. Senedleri cap etmek
Bir
senedi cap etmek ucun onun pitoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesinin
sixib saxlayaraq,cap qurgusunun pikroqrami uzerine surukleyib duymesini
buraxin.
4. Fayllari kocurmek ve dasimaq ucun klaviaturada ctrl duymesini sixib
saxlayaraq mausun sol duymesini faylin uzerine sixmaq fayl piktoqramini yerine
surukleyin.
5. Piktoqramin menyusunu acmaq 1piktoqramin acmaq ucun piktoqramin
uzerinde maus qurgusunun sol duymesini basin.
22Masa ustunde pencereleri nizamlamaq
Masa ustunde bir nece pencereni asiq oldugu zaman
butun pencereleri eyni zamanda gormek ucun onlari nizamlaya bilersiniz.Iki
pencereni yan –yana yerlesdirmekle her ikisnin icerisini eyni anda gore biler
muqayise ede biler veya dasima emeliyyatlarinda istifade ede
bilersiniz.pencereleri nizamlamaq ucun iki yol vardir:
1ci yol –her hansi pencereni ayri –ayriliqda
nizamlamaqdir.
2ci yol-windowsun pencerelerini avtomatik
nizamlamaqdir.
Bir nece aciq pencereniz varsa onlari nizamlamaq
ucun task bar uzerinde maus qurgusunun sag duymesini sigin pencereleri
nizamlamaq ucun sekilde menyu acilacaqdir bu menyu asagidaki emrlerden
ibaretdir.
Cascode (pencereleri ust-uste yerlesdirir)windows
altdaki her pencerenin basligini gorulecek sekilde pencereleri ust –uste
yerlesdirmek ucundur.
Maximize duymesine sixaraq pencereni butun ekran
boyu aca bilersiniz.pencere ile isinizi bitirdikden sonra restore duymesine sixaraq
pencereni evvelki vezyetine getre bilersiniz.
Tile windows horizantally-(pencereleri ufuqi
yerlesdir.)butun pencereleri alt-alta siralanmis sekilde yerlesdirir.
Tile windows vertically-(pencereleri saquli sekilde
yerlesdirir.)pencereleri yan-yana yerlesdirir.
Minimize all windows-(butun pencereleri minimum
kicilt)butun pencereleri task bar uzerindeki duymeler seklinde kicildib ve
masaustunu bosaldir.
Tile-yan yana yerlesdirir.
23Masaustundeki piktoqramlari nizamlamaq
Masaustunde bos bir sahede maus qurgusunun sixdiqda
acilacaq dinamik menyunun arrange icons(piktoqramlari tenzimle)alt menyusundan
uygun emr secerek piktoqramlarinizi tenzimleye bilersiniz.Bu alt menyu
asagidaki emrlerden ibaretdir.:
1. By name
2. By tape
3. By date
Kriptoqramlariniz sececeyiniz alt emrlere gore
siralanacaqdir.eger masustunuzu avtomatik tenzimlemek isteyirsinizse auto
arrange emrini secin line up icons ise piktoqramlariniz eyni sirada duze
bilersiniz.
24Multimediya
Windows
emeliyyat sistemi xususi aparat ve proqram vasitelerinin komeyile yuksek
keyfiyyetli ses ve inteqrativ isini temin ede biler.Multimediyanin esas
vezifesi ses siqnallarini regem seklinde ve eksine cevirmek ikinci elementi ise
videoplatadirki onun vasitesile video ve informasiya regem sekline cevrilir.Ses
plataniza muxtelif bakustik sistemler qosulurlar.Ses ve video ile islemek ucun
komputerde muxtelif proqramlar var.
Bu
proqramlar vasitesile audio kompakt diskleri oxutdurmaq,onlara informasiyani
yazma ve ses fayllarini redakte etmek hemcinin video kliplere baxmaq olar.Qeyd
etmek lazimdirki multimediya informasiyasi cox boyuk yer tutur.Buna gorede bele
informasiya kompakt disklerde yerlesdirilir ve hemin disklerdeki informasiyani
oxumaq ucun komputerde CD-ROM disk qurgusu olmalidir.Ilk cd-rom qurgusu 1983cu
ilkde yaradilmisdir.lakin 1990cu ilde komputerde tetbiq tapmisdir.Kompakt
disklerde informasiyanin oxunmasi ve yazilmasi laze vasitesile yerine
yetrilir.Bunun sayesinde standart diskde 700 mg geder verilenleri veya 80 deg
audio informasiyani saxlamaqq olar.Kompakt diskin klssik novunun diametri 12 sm
olur lakin diametri 8sm olan disklerde vardirki onlarin tutumu 340mg geder
olur.Diskde yerlesen informasiyanin bir nece novu olur ve her nov ucun yazi formasi
olur spesifikasiyada gosterilmis onlara kitab deyilir.
1.
Qirmizi kitab(1982)audio informasiya ucundur
2. Narinci kitab(1985)arxiv
fayllarin yerlediren adi diskdir
3. Yasil kitab(1988)multimediya
informasiyasini yazma ucun
4. Ag kitab(1993)video informasiyani
dvd ve video informasiyanin saxladilmasi mp4 enenvi olan video disklerini
siradan cixarir
Ilk vaxtlarda cd-romun modeli videonu
digerinise sesi oxuya bilmirdi.Bunlar hamsi 90ci illerin ortalarinda aradan
qaldirildi ve cd-room heqiqetende standart qurguya cevrildi.CD-ROOM
qurgularinin tutumu 640-700 mgb olur.Bu cur diskde 74 deg audio yazi ve ya 1
saata geder video yerlesdirmek olar.onlarin ikinci ustunluyu onun ucuz
olmasindadir.Istenilen CD-ROOMU xarakterize eden esas parametri onun isleme
sureti oldugundan bu kemiyyet diskin adinda da geyd olunur.Disk qurgusunun
adinin uzerinde gosterilmis gosterici hegigeten uygun gelirdi disklerin
heddinden artiq boyuk suretle firlanmasi deq10000 verilenlerin oxunma suretini
pislesdirirdi.Bu zaman daimi bucaq suretliliyin texnologiyasina kecid
yarandi.Bu halda lazer suasinin butun yol boyunca disk eyni suretle
firlanir.Yalniz verilenlerin oxunma sureti deyisirdi-daxili cigirlarda suret
minimum xarici cigirlarda ise maksimum suret olurdu.Bu halda istehsalcilar suret
parametri kimi maksimal giymeti gosterdiler-informasiya oxunmasinin bu cur
maksimal sureti ise yalniz disk
proqraminin 10-15%istifade olunur.
24.Tarix ve zamanin deyisdirilmesi
Control panel(idaretme paneli)deki date-time
piktoqrami uzerinde ikiqat sixin.Sekilde gosterilmis date-time properties
dialoq penceresi acilacaqdir.
1.
Month –sahesinden cari ayi secin
2. Year –sahesinden cari ili
secin
3. Day –sahesinden cari gunu
secin
4. Time- vaxti secin
Sahesini asagidaki ox duymesini veya sahe
uzerinde sixaraq cari saati daxil edin.
Time zone- sehifesine kecin dunya xeritsei
gorunecekdir.xeritede oldugun yeri secin.uygun parametrleri secerek ok
duymesini basin ve onlari tesdiqleyin.
25.Maus qurgusunun xususiyyetlerini
deyisdirmek.
Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek
ucun kontrol paneldeki maus piktoqrami uzerinde ikiqat sixin ve
deyisidirin.Maus properties dialoq penceresi acilacaqdir. Bu dialoq
penceresinde 4 sehife olduguna diqqet edin.
1.
Buttons –duymeler
2. Pointers –gostericiler
3. Motion –hereket
4. General –umumi
26.Maus qurgusunun duymesinin
xususiyyetleri
Solaxay istifadeciler buttons sehifesinden
istifade ederek maus qurgusunun duymelerini funksiyalarini configutarion
sahesinde left handed parametrlerini secerek deyisdire bilersiniz.Ikiqat sixma
suretini (double click speed)sahesindeki slow-fast arasindaki iki duymesini
uygun istiqmetde hereket etdirmekle test area (test sahesi)sixaraq yoxluya
bilersiniz.
27. Maus qurgusunun gostericisinin
xususiyyetleri.
Pointers sehifesini acdiqda windowsda
istifade olunan muxtelif maus gostericisi isarelerini goreceksiniz.Maus
qurgusunun gostericisi xususiyyetleri olan fayllari acaraq deyisdire
bilersiniz.
28.Diaqramlar
Excellede dioqramlarla islemek ucun genis imkanlar vardir.
Melumatlari daxil etdikden sonar bu melumatlara uygun muxtelix formali
dioqramalar hazirlaya bilersiniz.
Hem movcud dioqram tiplarin yaxindan
tanimaq hemde ne zaman onlarin hansindan istiade edeceyini mueyyenledirmek ucun
excelled istifade edilen dioqramtipleri haqqinda genis muellumat almaginiz
meqsede uygundur. Excelled asagidaki dioqram tiplarinden istifade edilir .
1) column- sutun praktikada en cox istifade edilen dioqram tipidir bunlara bezen histoqram adi
da verilir katkoriyalar ufiki qiymetler ise sequli olaraq yerlesdirilir
istdiyiniz zaman 3 olculu stun deoqramlarida yarada bilersiniz.
2) Bar- gundelik heyatimizda coxarsilasdigimiz bir dioqram tipidir
melumalar ufiki cubuqlar kimi gosterilir
bununlada eyni bir muellumatlar sirasindaki her bir muellumat basqa birisi ile qarsilasdira bersiniz
3) Line (xett0 muelumatlariniz nokteden nokteye deyisme eyrisini gormek
ucun bu tip dioqramda istifade edin yaniz burada bir hala diqqet etmeyiniz
lazimdir: muellumat noqtelerini birlesdiren xettler qiriq bir eyri emele
getirecek ve x oxunda reqem qiymetleri yerine katikorialar gosterildiyi ucun bu
muelumatin heqiqi (y=f(x)) deyismesini temil etmeyecekler
4) Pie (tort) tort sekilli dioqramalr
melumatlar arasindaki elaqeni faizlerle
gostermek ucun istifade edilir . tort sekilli dioqramlr yaniz bir melumt
sirasini gostere biler bu tipin 3 olucuku
frmasindan istfade ede bilersiniz
5) XY scatter –noqteli dioqram bu tip dioqramdan istifade edilmesinde
esas meqsed y=F(x)
Sekilde bir elaqeni gostermekdir.burada line tipinde ferqli
olaraq X oxunde yerlesdireceyin melumatlarinda reqem tipli olmasi lazimdir
6) Area bu tip dioqramda melumatlar oz olculerinde deyil digger
melumatlara qarsilasdira bilersiniz…..
7) Doughnut bu tip dio. Tort sekilli dioqramlara oxsayirlar ve eyni meqsed ucun edilir ancaq bu tip dio. Bir
nece muelumat sirasini goster bilersiniz her bir melumat sirasi cun muxtelif
xalqalardan isifade edilir
8) Radar qutub xetti dio bu tip d melumt sirasin muqayise etmek ucun istifade edilir
9) Surface topoqrafiyadan
melumat oldug kimi coxlu sayda
melumatiniz varsa bu muellumatlarin bolusdurulmesini 3 olculu sekilde ve xeretilememetiqi cercivesinde gotere
bilersiiz
10) Bubble melumatlari qabarciq seklinde tesvir etmek ucundur
11) Stock veya high lowclose
senedlerin baglanma qiymetlerini
izlemeyin en yaxsi yolu bu tip diaqramdan istifade etmekdir.
12) Cylinder- melumatlari
silenderle vasitesile tesvir ucundur
13) conys- melumatla konuslar vasitesi le tesvir ucundur
29.Komputer sebekeleri
MELUMATI
XARICI DASIYICILAR SERT DISK ELASDIK VE
S VE KOMP SEBEKESI VASITESI ILE OTURMEK
OLAR 2 VE DAHA COX KOMPUTER ARDICIL
BIRLESMESI KOMP SEBEKESI MILYONA GETIRIR KOMP SEBEKESI
GORMEKCUN XUSUSI APARAT VE PRAQ
VASITELERINDE BIRGE OLUNMAVASITELER DEDEIKDE SEBEKEDE ITIFADE OLANAN
FAILLAR YADDAS QURGULAR MELUMATLAR
PERFERIYA QURGULARI VE SA ELEMETLER
NEZERDE TUTULUR. MUMUMI HALDA KOMPUR
TEXNIKI VE PROQRAM VASITELERINDE BIR GE ISTIFADE ETMEK VE MELMAT MUBADILESI MEQSEDIILE 2 VE YA 1 NECE
KOMP BIRLESMESINE KOMPUTER
SEBEKESI DEYILIR 2 KOMP SADE SEKILDE BIR
BIRINE QOSULARAQ ARALARINDA INFRMASIYA MUBADILESI HEYATA KECIRILMESI BIR BASA
BIRLESME ADLANIR KOMP SEBEKESI BIR
BIRINE BIRLESME NOVUNE GORE ARDICIL ULDUZ VE QARISIQSEKILI OLUR ARDICIL BIRLESME OZU 3 HISEYE
BOLUNUR SADE DAREVI VE ARDICIL SIN
BIRLESMESI BUTUN SEBEKE NOVLERI UMUMI TERKIB HISSELERINE FUNKSIYALARA VE XUSUSIYYETLEREMALIKDIR BU TERKIB HISELERI ASGIDAKILARDIR SERVER –OZ EHTIYYATLARINI SEBEKE ITIFADECILERINE
TEQDIM EDEN XUXUSI TEMINATINA MALIK XIDMETI KOMPTERDIR ISTIFADECI
SEBEKE EHTIYYATLARINDAN ISTIFADE
EDEN KOMPTERLERDIR
MUHUT-
KOMP BIRLEDIRME USULLARIDIR KOMP
SEBEKESI FUNK GORE 2 QRUPA BOLUNUR 1
SEVIYYELI SERVER ESASINDA QURULAN
1 SEVIYYELI SEBEKEDE BUTUN FERDI KOPLER EYNI HUQUQA MALIKDIRLER BIR SEVIYELI SEBEKE ISTIFADE EDILEN
KOMPLERIN ISCIURUPLAR ADLANDIRIRLAR VE
BURADA ISTIFADEDECILERIN SAY10 NEFERDEN COX OLMUR
SERVER
ESASINDA YARADILAN SEBEKELER ISTIFADE
EDEN FERDI KOMPUTELERDEN BIRI
DIGERINDEN
HEM PROQRAMTEMINATIN GORE HEMDE TEXNIKI
CEHETDEN FERQLENIRLER SEVER ESASINDA SEBEKEDE MURREKKEB KAVEL
BIRLESMESINDEN ISTIDE EDILIR SEBEKENIN IDARE OLUNMASI INZIBATCI TERFINDE HEYATAKECIRIR BURADA ISTIFADECERIN SAYI 10 DA COX OLA
BILER KOMPTER SEBEKELERI YERLESDIYI
SAHEDEN ASLI OARAQ LOKAL VE QLOBAL SEBEKEYE BOLUNUR
LOKAL
SEBEKE BIR NECE FERDI KOMPUTERDEN PERIFERIYA QURGULARINDAN IBARETDIR BELE
SEBEKEYE COX VAXT LAN DEYIRLER ONLAR BIR -BIRI ILE MEHDUD ERAZIDE KABEL ELAQESI
IE BIRLESIRLER SEBEKENIN KOMEYI ILE FAIL
VE PRINTERLERDEN ELEKTRN POCDUNDAN VE
DIGER EHTIYATLARDAN TAMAMI ILE ISTFADE ETMEK MUMKUNDUR LOKAL SEBEKELERDEN BUTUN ISTIRAKCILAR VAHID PROTOKOL DESTINDEN ISTIFADEYE UTUNLIK VERILIR LOKAL SEBEKELER ERAZI XUSUSIYYETLERINE GORE YIGCAMLIG ILE FERQLENIRLER
ODUR KI LOKAL SEBEKELRDEN ISTIFAD
ETMEKLE MUXTELIX YERLERDE ISTIFADE OLUNAN
KOMP BITRLESDIRIRLIR LOKAL
SEBEKELER VE FERDI ISTIDFADECILERI BIRLESDIREN SEBEKE QLOBAL SEBEKEER VE YA LAN ADLANIR. QLOBAL SEBEKELER GENIS COGRAFI SEBEKEYE
MALIKDIRLER. ONLARIN KOMEY LE AYRI AYRI LOKAL SEBEKELERI VE MUXTELIF
PROTOKOLLARI BIRESDIRMEK MUMKUN DUR
BELE SEBEKELERDEN ISTIFADE ETMEK UCUN
PLANLASDIRMA SAHESINDE TUTARI
BILIYE VE TECRUBEYE MALIK OLMAQ TELEB
EDILIR COX VAXT QARISIQ SEBEKELERDENDE ISTIFADE EDILIR BU HALDA BIR SEVIYYELISERVER ESSINDA OLAN
SEBEKININ MUSBET CEHETLERIDEN TAM
ISTIFADE EDILMELDIR LOKAL SEBEKENI
QLOBALSEBEKENI BIRLESDIREN KOMPVE YA
KOMP PROQRAM TEMINTI SLUJ A DLANIR
SLUJLAR XUSUSI KOMTERDEN VE YA KOMP
PRAQRAMINDAN IBARET OLA BILER KOMP SEBEKERNI
2 FUNSIYA GORE AYRIRLAR 1
SEBEKENIN APARAT VE PROQRAM
EHTIYYALRINDN BIRGE ISTIFA DE OLUN MASI 2 CI VERILENLERIN
EHTIYATLATRINDA BIRGE ISTIFADE
TEMINATINA GORE .
30.MƏLUMATLARIN DAXİL EDİLMESİ
FORMUNLAR VE FUNKSİYALAR
MS
Excel proqraminda daxil edilən
informsiya 3 katkoriyaya bolunur. Mətn 0 ədəd ve
sinfonlarin konfinasiyasindanda ibaret
verilenler. Bu tib verilenlər uzerində hər hansı hesablamalar aparma mumkun deyil.
Bir
xanaya 32min 767 qeder mətin sinvonlari daxil etmek olar. Xanada daxil edilmis metnin en
coxu 1024 sinvolu gorunur butun sinvollar ise formula setrinde gormek
olar. Qeyd edeki xananin maksimal enine
255 sinvol yerlesir. Ededleri gostermekde istifade olunan asagidaki sinvollarda ibaret verilenler : -
+ bu
tib verilenler MS excproqrami terefinden hesablama ssubyekti kimi qebul edilir
ededler daxil edilerken regional
paramertlerin secilmesinden asli olaraq
. vergul isaresi kesr ededleri tam ve kers hissesini ayrica isaresi kimi qebul edilir .
Ededlerin qarsisinda plus isaresi ekranda gosterilmir . menfi
ededlei daxil ederken onun qarsisinda
menfi isaresi gosterilmelidir E
ve e sinvollar latin herfi
ile daxil edilmelidir . dustur bir ve
bir nece xana da yerlesen verilenler
uzerinde mueyyenn hesablamalar aparmaq ucn daxil edilen isareler her hani
dustur = isaresi ile baslayir dusturlar
riyazi emel isareleri ve xususi funksiyalardan
aperatorlardan istifa etmekle
daxil edilir dusturda istifate edilen
xanalarin yanliz unvani gosterilir hesablamalar ise hemin xanalardaki verilenler uzerinde aparilir dustur daxil
edilmis xanada hesablamalarin neticesi
gorununr dusturun ifadesine ise formula
sertinde baxmaq olar mes b 4
xanasinda 2 5 ededin f 4 xanasinda 4 ededi daxil edilmisdir . H 4 xanasinda b4 ve f 4 xanalarin cemini hesablamaq ucun hemin xana ya
asagidaki dustur daxil edilir enter
ddumesi basilar bu zaman h4 xanasinda hesablamanin neticesi yeni 6.5 ededi bu xanani secdikde ise formula setrinde “b4 plus f4” ifadesi gorunecek
Dusturu daxil edeldiedi.kde sehve yol
verildikde ekaranda bu barede
xeberdarlik edilen dialoq penceresi bezende
dustur daxil edilmis xanada value
bu ifade hesablama aprilmasina
mumkunsuzluyune israredi
Xanada daxil edilmis verilenleri redakte etmek ucun mausun duymesini hemin xananin uzerinde 2 defe
basmaq vey a xanani secib kursoru formula setrinde yerlesdirmek
ve yaxud f 2 duymesini basmaq lazimdir .
Istenilen dusturu = isaresi ile BASLAYIR dusturlarda muxtelif hesblamara aparmaq ucun standart
funksiyalardan istifade olunur “
insert function “ emrini daxil
edin eyni adli pencerede katekoriya
siyahisindan lazim olan katikoriyni secin
mes stastiskasi siyahisindan istediyinin funksiyanin meselen VERGe secin ve ox duymesini
ok dumesi ile tesdik edin fuks arqumentlerini gosterdikden sonra derhal sonra netice
alinir.Praktikada daha cox istifade
olunan bezi funksiyalar asgidadir.1.sum-secilmis xanadaki verilenlerin cemini
hesablayir.2.avarage-orta
hesablayir.3-min(max)verilenler arasinda minimal-maksimal qiymetin
tapilmasinda istifade edilir.4.ABS-ededin mutleq qiymetini
hesablayir.5-text-ededi mentige cevrir.6-IF-mentigi funksiya verilmis sertler
daxilinde hesablamalar aparir.
31.Minimum ve maksimin funksiyalar
Statistic katikoriyasina daxil olan minimum
ve meksimim funksiyalari en cox istifade edilen funksiyalardir. Bu funk. Uygun
olaraq her hansi bir saheye daxil olan hucreler icindeki en kicik veya en boyuk
qiymeti tapmaq ucun istifade olunur.arqument kimi bir və ya
bir necə sahə ünvanı
və ya adı göstərilə bilər. Bu funk. Yaziliş forması aşagidaki kimidir.
1 min
(n)və s göstərilmis qiymətləri en kiciyini gösyərir
2
mak()və s göstərilmis qiy en böyüyünü gosterir
3D8 hücrəsini secin
4
formul cubuğunda =minimm( c3 c7) yazin
5
Enter düyməsini sixin. D8 hucresine c3 c7 sahesindeki en kicik qiymet daxil
edilecek.
6
indide e 8 hucresini secin
7
formul cubugunda = mak.( d3 d7) yazin.
8
enter duymesini sixin e8 hucresine d3 d7
sahesinideki en boyuk qiymeti daxil edilecekdir
32. SETR VE SUTUNLARIN CEMINI
HESABLANMASI
ISTENILEN
DUSTUR BERABER ISAESI LE BASLAYIR. HER HANIS XANAYA DUSTUR DAXIL ETDIKDE BU
DUSTURDA GOSTERILEN XANALARIN KORDINATLARI DUSTURUN OZ XANASINI MOVQEYINE
NISBETDE VEILIR.
TUTAQ
KI D12 XANASINDA D3 D4 D5 XANALARINDAKI
EDEDLERIN CEMINI GOSTERMEK LAZIMDIR. BUBUN UCUN HEMIN XANAYA ASAGIDAKI DUSTUR
DAXILI EDILIR
RR1 RC GORNUSUNDE REJMINDE OLACAQ
YENI
R12 C 4 XANASINDA HEMIN SUTUNDA 4
SUTUNDA HEMIN SUTUNDA YUXARIDA OLAN 9CI 7 CI 5 CI XANALARIN CEMI HESABLANIR.
EXCELDE
CEMI TAPMAQ COX ASANTDIR. BUNUN UCUN STANART ALETLER CUBU UZERINDEKI AVTAMETIK CEMLE DUYMESI KIFAYETDIR . BU
DUYMEDEN 2 FORMADAN ISTIFADE EDE BILERSINIZ.
1)
DUYME UZERINDE BIR DEFE SIXARAQ FORMUL
CUBU GU GORNECEQ FORMUN UZERINDE DEYISIKLIK APARA BILERSINIZ.
2)DUYME
UZERINDE 2 QAT SIXARAQ CEMLEECEK EDEDIN YERLESDIYI HUCRELERIN AVTOMATIK SECILMESINI VE HESABLANMASINI TEMIN EDE
BILERSINIZ. .
BIR
HUCREYE AVTOMATIK CEM VE DUYMESINDEN ISTIFADE EDEREK HESABALANMIS CEMI YAZARKEN
EXCEL O HUCRESININ UZERINDEKI ALT ALTA YERLESMIS BU TUN QIYMETI AVTOMATIK OLARAQ SECIB CEMLEYIR. EGER HEMIN QIYMETLERIN
YERLESDIYI HUCRELER YAN YANA DEYILSE
(MESEN SEKILDE GOSTERILDIYI KIMISIDE ) NE ETMEK LAZIMDIR.
EGER
C 8 HUCREINI SECIBATOMATIQ CEMLE DUYMESINI 2 QAT SIXARSINIZSA YANVAR AYININ
BAKI AYI ILE ELEQEDAR OLARAQ USTEKI QIYMET CEME DAXIL EDILMEYECEKDIR .BU SEHVI
ETMEMEK UCUN YAN VAR AYINA AID BITUN QIYMETLERI SECIB AFTOMATIK CEMLE DUYMESINI 1 DEFE SIXIN EXCEL SECDIYINIZ QIYMEKTLERIN
CEMINI HESABALYIB BUNU ALTAKI BOS HUCREYE DAXIL EDECEKSINIZ . BU USULU DIGER
AYLAR UCUN DE TETBIQ EDE BILERSINIZ
HUCRE
ICERISINDE HEM FORMULUN OZUN HEMDE CEMI TAPILACAQ SAHENN HUCRELER QIRIQ XETLERLE CERCIVEYE ALINIR
BUNDAN BASQA FORMUL ICERISIND TAPILACAQ
SAHENI UNVANIDA SECIVILMISDI . INDI BU
SAHE UNVANI DUZELDE BILERSINIZ BUNUN UCUN A FORMULUN ICERISINDEKI
KURSARDAN ISTIFADE DEREK YADA SAHE UNVANINI SECILI IKEN MAUS VASITESI
ILE C3 C6 SEHFESINI SECMELISINIZ.
33.TELEKOMMUNIKASIYA SEBEKELERI
TELEKOMLIKASI VASITELERI UZAQ MESAFEYE
INFORMASIYA OTURULMESI VE QEBULUNU TESKIL EDEN TEXNIKI VASITELERDIR .
DUNYADA OLAN IXTYARI INFORMASINI ELDE
EDILMEK UCUN KOMP TELEB OLUNAN INFORMASIYA BAZASINA DAXIL OLMAQ IMKANINA MALIK OLMALIDIR. BU DA OZ NOBESINDE BUTUN
KOMPLERIN NEHEG BIR HESABLAMA SEBEKESI SEKLINDE BIRLESDIRMEYI TELEB EDILAR
KECEN ESRIN 60 80 CL ILDEBOYUK UNVERSAL KOMPLER UZAQ MESAFEDE YERLESEN TERMINAL QURUPLARINA MAL8IKDIRLER BU TERMINALLAR BIR NECE ISTIFADECIYE EYNI ZAMANDA KOMP DE ISLEMEK IMKANI VERIRDI TERMINALLARIN
KOMP BIRLESME TEXNOLOGIYASI ILK HESABALAMA SEBEKELERINI YARANMA ESASLARINI
QOYDU DAHA SONRALAR QLOBAL SEBEKELER MEYDAA GELDIKI ONLAR VASITESI ILE DAHA UZAQ MESAFELERDE OLAN KMPLER
BIR BIRI ILE BIRLESE BILERLER QLOBAL
SEBEKEYE MISAL OLARAQ INTERNET
SEBEKESINI GOSTERMEK OLAR UZAQ MESFEDE YERLESEN KOMPLERER ARASINDA INFORMASIYA MUBADILEINI TESKIL ETMEK UCUN
SEBEKE UNVANINI VERMEK VE LAZIMI RABITE ELAQESINI QURMAQ LAZIMDIR BU DA MUEYYEN
VAXT SERF OLUNMASIN TELEB EDIRSI DIGER KANALLAR ITISMAR UCUN BAHA OLDUGUNDAN VE
VE QLOBAL SEBEKEYE YALNIZ MEHDUD SAYDA KLENTLER DAXIL OLABILDIKLERI UCUN
INFORMAIYAUBADILESINI ESAS KANALI KIMI
TELEFON XETTINDEN ISTIFADE EDILIRDI TELEFON XETTI ILE KOMP ELAQESINI YARATMAQ
UCUN LAZIM OLAN ILK QURGU 70 ILLERIN
EVVELERIDE ISTFADE OLUNMUSDU BUNA MADEM QURGUSU DEYILLIR BU QURGU KOMP GOSULIR VE TEL KANALI VASITESI
ILE VERIENLERI OUREK VE QEBUL IMKANINA MALIK OLUR HAL HAZIRDA MUXTELIF FUNK LERINE YETIREN
KULLU MIQDARDA MUXTELIF MODEMLER MOVCUDDUR BUTUN DUNYA SEBEKELRINI EKSER
HISSESI MODEMLERIN KOMEYI ILE TESKIL OLUNMUSDUR
SON ZAMANLAR INTEQRASIYA XIDMETLERINE MALIK TELEFON SEBEKESINDENDE
ISTIFADE OLNR BUNUN YARADILMASINDA ESAS MEQSED VERILENLERIN OTURULME SURETINE
OLAN MEHDUDIETI ARADAN QALDIRMAQ VE EYNI ZAMANDA MOVCUD OLAN TELEFON XETTLERI
ILE ISLEMEK IMKANINA MALIK OLMAQDIR BU
CUR SEBEKENIN E QOSULMINSIPI SIQNALARIN
REQEMLI EMALISIR BU SEBEKELER COX KALLALI OLURLAR .FERDI KOMPLERIM MEYDANA
GELMESI QLOBALSEBEKELERE BOYUK TESIR GOSTERERK ONLARIN KEMIYYET VE KEYFIYYET CEHETCE YAXSILASMASINA
SEBEB OLMUSDU BU ARTIMIN COX HISSESINI
ISE ISTIFADECILERDE OLAN KOMPLER VE MADEMLER TESKIL EDITMISLER BUTUN QLOBAL SEBEKELER
BIR BIRI ILE ELAQEDARDILAR LAKIN ONLARDAN BEZILERI ADI RABITE VASITELERI KIMI TELEQRF TELEFAKS
ADI POCT XIDMETLERIDE GOSTERE BILER BUNUN UCUN SEBEKENIN XUSUSI QOVSAGIOLUR KI
ONLAR ELEKTRON POCDU ILE MEKTUB VE DIGER MATIRIALLARI QEBU EDIR VE SONRA ONLARI
FAKSLA LAZIMI TELEFON NOMRELERE GONDERIRLER
BELE SEBEKE ILE HEMCININ ADI MEKTUB VE TELEQRAMARIDA GONDERMEK
MUMKUNDUR BELE HALDA ELEKTRON POCDU ILE SEBEKENIN XUSUSI QOVZAGINA METIN GONDRILIR
ORADA O AYDINLARILIR ZERFIN DAXILINE QOYULUR VE ADI POCTLA GONDERILIR .
34KOMPUTERIN ƏSAS HİSSƏLERİ VƏ ONLARİN İS PRİNSİPLƏRİ
Biz
istifadəci ucun nezerde tutulmusç
nisbeten ucuz universal
mikrokomputer ferdi computer adlanirş Ferdi computer adeten aciq arxeaktura
prinsipi asagidakilardan ibaretdir.
1.Yalniz komputerin fealiyyet prinsipinin
tedbiqi ve onlarin konfiqurasiyasi nizama salinir ve satandartlasdirilir.
2.Daxili genislenme yuvalarinin hesabina
computer asanliqla genislendirilir ve
computer sistemnin esas funksiyonal
kompenmetleri ve onlar arasindaki qarsiliqli elaqeni blok sxemde gormek olar.Komputerin muxtelif qurgularin
bir-biri ile birlesdirmek ucun onlar eyni interfeyse malik olmalidir.
Interfeys 2 qurgunun bir-birile qosulma
vasitesidir. Umimiyyetle komputerin qurulusu asagidaki kimidir.
1.Esas aparat hissesini ozunde birlesdiren system bloku.
Bloka ana lovhe mikroprosessorlar, mikrosxemler, yaddaslar, sertdisk,
elastikdisk disk surucusu, sidiroom ve s. daxildir.
2.Metn vey a qrafik melumati ozunde eks
etdiren manitor.
3.Istifadeci terefinden istenilen
informasiyanin ferdi komputere teqdim ucun elaqe qurgusu olan klavyatura.
4.Monitoruun uzerinde yerlesen xususi
gostericini kursoru ekran boyu istenilen gostericisini kursoru ekran boyu
istenilen istiqametde hereket etdiren maus qurgusu.
5.Bunlardan elave ferdi komputerde
perferiya qurgulardan perferiya, skayner, reqemli kamera ve s. istifade olunur.
35SISTEM BLOKU
Ferdi komputerlerde istifade edilen texmini
elementlerin esas birlesme qovsagi olub daxilnde komputerin islemesi ucun lazim
olan en ehemiyyetli vasiteleri
birlesdirir. Sistem bloku daxilinde yerlesen qurgulari daxili, xaricden
qosulan qurgulari ise xarici qurgular adlanir.
36KLAVIATURA
Ferdi computer ile istifadeci arasinda
elaqe yaradan qurgu klavyaturadir. Klavyatura bezi hallarda computer ile bir
lovhe uzerinde esker hallarda ise
musteqil qurgu kimi qurulur, istifade edilir./
Klavyatura duymelerini dord qrupa bolmek
olar.
1.Qrupa daxil olan duymeler komputerin merkezinde yerlesir.Onlar
herf ve bezi basqa simvollari komputere daxil etmek ucundur.
2.Qrup funksiyanal F1 F12 –ye qeder ve onlar klavyaturanin yuxari hissesinde
yerlesir.
3.Qrup duymeler kursorun hereketini
istiqametlendirmek ucundur.
4. qrupa kursorun hereketini idare eden
duymeler aiddir.
Bu qrup duymeler esasen 2-meqsed ucun istifade edilir. 1-ci hal reqemlerin blokirovka rejimi vereqemdenelave 4 hesab emelinin isareleri
komputere daxil edilir. 2-ci halda
blokirovka rejimi oradan goturulur.
37MANITOR
Ferdi komputere daxil edilen ve oradan
oxunan informasiyani eks etdirmek ucun manitordan istifade edilir. Manitorlarin
idare olunmasi komputerin daxilinde formalasan video siqnallari hesabina bas
verir. Indiki zamanda istehsal olunan komputerlerdeerde monitorlardan genis istifade edilir. Bunun
esas sebebi manitirardan alanmis tesviri rengli sekilde muqayise olunmus
derecede uygunlugu ve safligidir.
Manitorun esas gostericisi – ekran olcusu,
ekranda tesvir olunan noqtelerin sayi,
tesvirin eks olunmasinin maksimal
tezliyi ve ekranin mudafie gostericisidir. Eks olunma tezliyi herslerle
olculur Tezlik artiqca tesvir daha da
temiz olur.Muasir manitorda tezlik
75-100 hers arasinda olur. Monitorlar monoxrom 1 rengli ve cox rengli
olurlar . Son xamanlar ancaq ferdi komputerden istifaden edilmek ucun xususi
texnika ile hazirlasnmis mantorla
istehsal olunur. Bele manitorlarin dioqonalinin olcusu 15 – 13 duyum
arasinda deyisir .Manitoru hazirlamaq ucun
maye kristaldan isifade edilir.
38PERIFERIYA QURGULARI VE ONLARIN IS PRINSIPI
Verilenlerin bloka
daxil edilmesive ya xaric edilmesi, hemcinin blokda uzun muddet
saxlanilmasi ucun istifade olunan qurgulara perferiya qurgulari deyilir. Ferdi
komputerlerin cevikliyi ve universialligi perferiya qurgularindan bir basa
aslidir. Perferiya qurgulari ferdi komputrrin komekci emeliyyatlari yerine
yetirmek ucun istifade edilir. Perferiya qurgulari teminatina gore asagidaki
kimi qurasdirilir.
1.Verilenleri daxil eden qurgular-skayner,
reqemli kamera ve s.
2.Verilenleri xaric eden
qurgular-printerler,
3.Verilenleri mubadile eden qurglar-fak modemler.
4,Verilenleri saxlayan qurgukar-strimmer,
toplayicilar, maqnit qurgular.
PRINTER-aliinmis neticeni monitorda uzun
muddet saxlamaq ve komputerden kenara
tehlil etmek cetinlik toredirdi. Bu problemlemi cap qurgulari printerler aradan
qaldirdi.
Printer cap eden demekdir, printerler
bir-birinden cap etme usuluna , sixligina , suretine ve cap rengine gore
ferqlenirler. Prunterlerin asagidaki novleri var:
1.Matrisli printerler,2.Axinli printerler,
3. Lazer printerleri, 4.Termoqrafik cap printerleri ve s.
MODEM—Modem computer ve telefon
siqnallarini anoloq siqnallarina vey a eksine avtomotik ceviren qurgudur. Hal
–hazirda adi modemler istehsal olunmur.
Modem dedikde faks modemi nezerde tutulur.
SKAYNER-Metn ve qrafiki informasiyanin suretinincixarib ve komputere
daxil etmek ucun skayner qurgusundan
istifade edilir. Skayner fotosekil, resm
elyazmasi, qezet ve jurnal suretlerini komputerde tekrar istifade edilmesi ni
temin edir.
STRIMMER-(uzun lent)-Informasiyanin
maqintafon lentine yazan xususi imkanli maqintafondur. Ondan sert maqnitafon
diskinde olan informasiyanin ehtiyyatda
saxlanilmasi ucun istifade edirler .Eger heddinden artiq vacib olan informasiya
sert maqnit diskindedirse onun strimmerde saxlamaq meslehet gorulur. Strimmerin
kasetleri boyuk tutuma malikdirler.\
PLOTTER-Kagiz uzerinde muxtelif
certiyojlarin cekilmesini temin edir. Esasen komputerde muhendis meseleleri ni
hell etmek ucun istifade edirler.
REQEMLI KAMERA- Komputere tesvirleri daxil
etmek ucun istifade olunan xususi quruluslu cihazdir.
39KOMPUTERIN
PROQRAM TEMINATI
Tertib edilmis proqramlasri deyismekle
komputerde muxtelif sahelerde elverisli vasite kimi istifade etmek olar.
Komputer bu meqsedler ucun mutleq mueyyen proqramlarla temin olunmalidir. Diger
terefdende tedbiq olunmasi sahelerinden asili olmayaraq
komputerin semereli istifade edilmesi ucun
istifadeci tertib edilmis proqramlar haqqinda etrafli melumata malik olmalidirlar. Esas meseleleri
yerine yetirmek ucun computer uygun proqramlarla temin olunur ki, hemin proqramlar kompleksi ferdi
komputeri proqram teminati sistemini temin edir. Is usuluna gore proqram
teminatina daxil olan proqramlar 3 katiqoriyaya bolunur,
1.SISTEM PROQRAMLARI-bu proqramlar hemise
hazir veziyyetde olub komputerin daxilinde saxlanir ve aparat hissesi ile
istifade olunan proqramlar arasinda
elaqe yaradir.
2.QEYRI REZIDENT ADI PROQRAMLAR-bu
proqramlar vasitesile istenilen nov
meseleni hell etmek olur. Bu proqramlar isini bitirdikden sonar emeli
yaddasi bosaldir ve idareetmni basqa proqramlara oturur.
3.REZIDENT PROQRAMLAR-adi proqramlardan
ferqi olacaq idare etmeni basqa
proqramlarla oturdukde emeli yaddasdan silinmir ve hemin proqramlarin icrasi
basa catdiqdan sonar idareetmeni
yeniden oz uzerine gotururler.
Komputerde istifade edilen proqram
teminatinin funksianal teyinatina gore 3
qeupa bolmekolar.
1.Idareetme ve muxtelif komekci
funksiyalari yerine yetminati
funksiyalari yerine yetiren istem
proqram teminati .
2.Komputer ucun yeni proqramlarin
yaradilmasini temin eden proqramlasdirma
sistemleri.
3.Istifadecinin mueyyen isleri heyata
kecirmesini bilavasite temin eden tetbiqi proqramlar.
40.TCP\IP unvanlar
1973cu ilde Bob Con ve Vin Sert muxtelif
komputerleri sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydada elagelendiren
TCP(transmission control protocol)isleyib hazirladilar.Bu protocol internetde
melumatlarin oturulmesi ve istiqametlendirilmesi temin edirdi.Sonralar bu
protocol iki protokola bolundu.TCP verilnler axininin idaredilmesi ve
paketlerin itirlmesini
neytrallasdirilmasini :IP-ayri-ayri paketlerin unvanlasdirilmasi ve istiqametlendirilmesi.Hazirda
internetin baza protokolu hesab edilir.20ci esrin 80ci illerinde internet
avropada,90ci illerin ortalarinda MDB olkelerinde yaradilmisdir.IP internetin
baza protokoludur.TCP\IP muxtelif computerlerle elagelendirlir.TCP computer
sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydlarla elagelndirlir.Onun esas funksiyasi
gonderilen paketleri informasiya siqmentlere bolmek ve onlari suretle ve
tehlukesiz oturulmesi temin etmekdir.IP computer unvanini saxlayan gonderilen
melumatlari oz unvanina duzgun catmasinin temin eden protokoldur.Her bir
komputerin IP unvan sebekede her biri 256dan cox olmayan 4qrup ededden inbaret
olur.Reqem qrup bir- birin noqte ile ayrilir.Reqem unvani cox zaman ad,unvan
formasinda istifade edilir
41.Domenler.
80ci illerde daha rahat system olan domen
adlar sistemi (domen name system DNS)yaradildi.Bu system iyeraksik qurulusa
malikdir.Internet ilk defe ABS da yarandigina gore 1ci seviyyeli domenlerin
formalasmasinda amerikalilarin tesiri hiss edilecek geder olub.Birinci
seviyyeli domenlerden daya cox meshur olanlar asagidakilardir.:
1.
Com-kommersiya teskilatlari
2. Edu-tehsil muessiseleri
3. Gov-hakimiyyet qurgulari
4. Mil-herbi qurumlar
5. Net-muxtelif sebeke agentleikleri
6. Int-beynelxalq teskilatlar
7. Org-geyri kommersiya teskilatlari
Birinci seviyyeli domenlerden sonra ise daha asagi
seviyyeli domenler gelir.Ikinci seviyyeli domenler adeten seher ayelet adlari
olur.3cu seviyyeli domen ise firma,muessise adlarindan ibaretdir.Birnci
seviyyeli teskilat domenleri basqa computer yerini mueyyenlersdiren cografi
domenler var.Olke kodlari olkeni bildirmek ucun iki simvoldan istifade
edilir.Birinci seviyyeli cografi domenler asagidakilardir.
1.
Az-azerbaycan
2. Ru-rusiya
3. De-almaniya
4. Fr-fransa
5. Se-isvecre
6. Uk-boyuk britanya
7. Tr-turkiye
Internetdeki istenilen domenler tam domen adi ile identifikasiya
olur.Buna ise bezen mutleq domen adi deyilir.Domenler birbirnin icinde
iyeraksik qurulusa malik olurlar.Bu zaman domenler agaclarin budaqlari host
xidmetler ise onun yarpaqlari kimi olur.Domen konkret bir erazide ehate etmir.O
muxtelif olke muessise, bank sobesi ola biler.
42.URL unvanlari HTML
dili.
Web sayt (webseti web-horumcek toru, site
yer )HTTP HTTPS protokolu vasitesile internetde muraciet etmek mumkun olan eyni
movzunu web sehifelerinin yigimidir.web saylarinin unvan yigimi umumdunya
horumcek torunun yaradir.Web saytlari sehifeleri unvanlari domen unvanlari
adinda birlesmis olurlar ve eyni mentiqi struktura malikdirler.Web sayti
anlasyisi hosting server provider domen sebeke ve s anlayislarla six
baglidir.Internet texnologiyalari inkisaf etdikce bir-srevreden coxlu sayda
domen ve web saytlari yerlesdirmek mumkundur.Dunyada ilk web sayti 16 avgust
1991ci ilde Tim Borners terefinden yaradilmisdir.Hemin saytda world wide web yeni texnologiyasi haqqinda umumi anlayis
vererek urc unvanlasdirma ve internet HTML dili haqqinda danisir.Hemin saytda
web serverleri ve web browserlerin qurulmasi isi ile bagli informasiya
verilirdi.Hemin sayt dunyada ilk internet katalogudur.Beleki tim browserleri
diger saytlarda kecidlerin siyahisi gosterilirdi.Tim bornes hesab edirdiki
hiber metnlerde istifade etmekle sebekelrde
informasiya mubadilesini cox suretle ve effektiv aparmaq mumkundur.Bu
ideyani heyata kecirmek ucun o hele 1980ci ilde Enqrul proqram teminatini
yaratdi.1991ci ilde CERN tetbiq olundu.Tim browserli web texnologiyasinin HT
atasi hesab olunur.Internetde olan oz aralarinda hiber istinadlarla birlesmis
kicik saytdan tutmus boyuk informasiya portalina geder herbi resurs bir nece
tematik rublikalari teskil edir.Bir qayda olaraq menzumu qisa anonslarla
verilmis butov bolmelerdeki birinci yeri baslangic sehifeye getirlirki bu
sehifeye index, html saytin butun baslangic senedlerine bele adin verilmesi
meslehetdir.Cunki eks tegdirde her hansi bolmenin baslangic sehifesinin adi
gosterilmeden verilen unvana muraciet olunursa
browser sehifesinin ozu yox cari qovluqda saxlanmis fayllarin
siyahisinda gosterecek senedlerin uygun bolmnelerine gore poaylanmis tematik rubinalar
yigini ve butun sehifeni resurslari arasinda evvelceden lahiyelendirilmis
hiperler elagedader saytin metntiqi strukturu adlanir.Fiziki strukturu ise sayt
nesr olunmus qovlugun alt direktoriyalarindaki fiziki fayllarin yerlesdirilmesi
kimi basa dusulur ola bilerki mentigi ve fiziki strukturlar ust-uste dusmesin
cunki,senedin fiziki strukturlarinda fayillar proqramisitin isini asnlasdirmaq
meqsedile mueyyen qaydalari yerlesdure biler.
43.Providerler.
Providerler internet xidmetlerini teskil
eden teskilatdir.Internete baglanmaq ucun komputerin nece sazlanmasi ve s
proqramlarin haqqinda providerden cavab almaq lazimdir.Providerlerin esas
paramatrleri asagidakilardir.
1.
Qlobal sebekeye baglanti surety
2. Dayaniqli ve keyfiyyetli servis
3. Modem nomresinin sayi serfeli qiymet siyaseti ve s xidmetler.
Provider internete
qosulma ile bagli lazim melumat vermeli baglanti ucun lazim olan telefon
nomresi bildirmeli ve musteriye parol ve login teqdim etmelidir.Hazirda olkede
internet xidmeti gosteren 30 provider vardir.Providerlerin esas xidmeti Delta
telekom birge muessisesinin komeyi ile elde edilir.Olkede internet tarfikinin
85%i bu gurgunun uzerinden kecir.Azevrotel providerinde qlobal sebekeye peyk
vasitesile elage baglanan kanallar movcuddur.2004cu iledek azerbaycanin
internet seqmenti iki noqtede kesismisdir.Azersat ve Azevrotel yani olke
providerler arasinda qarsiliqli razilasmaya gore yerli informasiya
mubarizesinin qurulmasi ucun iki provider qrupu
yaradilmisdir.Providerlerin ekseriyyeti
dialup baglanti birbasa xett hosting ve satndart xidmetler teskil edir.Olke
istifadecilirenin 60-70%i dialup baglanti ile sebekeye qosulur.2004cu ilden
etibaren Azevrotel ve baki internet yeni abunecilerinin ozlerine mexsus olan
adi mis meftil ile yeni qlobal sebekeye qosulma teklif etmeye baslayir.Catel
sirketi CDH texnologiyasi ile reqemsal simsiz internet xidmeti teklif edir.Bu
xidmetin esas ustunkuyu ondan ibaretdirki Baki ve Abseron erazisinde eyni bir
telefon nomresinden internetden hem evden hem is yerinden hem de masinda
istifade etmek mumkundur.Azerbaycanda istifade edilen providerler:
1.
Azevrotel
2. Adanet
3. Azstarnet
4. Azerin
5. Ekstranet
6. Bakinternet
7. Azeronline
8. Intrans
9. Azernet
44.Ofis proqramlari word
senedi ile is Senedin yaradilmasi
Bos senedin evveinde kursor adlanan saquli
xett yerlesir. Kursor klaviaturadan daxil edilecek simvolun ekranda movqeyi
gosterir. Qeyd etmek lazimdir ki,senedin istenilen hisssinde maus duymesini
2 defe
basmaqla kursorun movqeyini
secmek olar. Ilk addimlar sozlerini daxil et. Sozler arasi boslugun yaradilmasi
ucunspacber qlavisini basin. Uzun setrlerin capi zamani entere basmagin
ehtiyaci yoxdu. Novbeti setri kecmek
ucun cumlelerin adini yazmaq lazimdir. Yeni muasir texnologiyalar dunyasina
qapi acir. Enter klavisini basmaqla
novbeti abzasa kecirik. Metin daxil edlmesi zamani her zaman sehvlere yol
verilir worded bu kimi sehvlere delete backspace klavislerinin komeyi ile
aradan qaldirmaq olar. Senedin sonra ki istifadecileri ucun mutleq yadda
saxlamaq lazimdir. Bunun ucun hemin fayla ad vermek olur sert yumusaq vey a sebeke diskinde saxlanma lazimdir.
Senedin ilkin yadda saxlama zamani onun adini ve saxlamlacagi zamanini gosterilmesi vacibdir.
Fail menyusunu acin. Acilmis menyuda
hansi adla yadda saxlama save as emirini
secin beelikle ekranda hansi adla yadda saxlama save as diaoq penceresi
yaranacaq. Harada yadda saxlamali save in sehifesinde oxu basin ve acilmis
siyahidan ser diski secin . acilmis qovluq siyahisinda lazimi qovliq adinda
mausun sol duymesini 2 defe basin . fayilin adi tile name sahesinde verilenleri
qeyd edin ve daxil edin fayilin yadda saxlnmasi prosesi .
45.Senedin acilmasi
Yardimci senedin ekrana cagirmaq ucun
standart “standard” aletler lohvesinde acmaq “open” duymesini basin. Ekranda
acmaq open dialoq penceresi yaranacaq. Bu pencere aclacaq. Qovluq ve senedi
secmeye imkan verir.bunun ucun baxmaq “look in” sahesinde oxu basin. Ve sert
diski qeyd edin. Qovluq siyahisinda lazimi qovluqda mausun sol duymesini 2 defe
basin . acilan qovluqda istenilen fayili secib uzerinde mausun sol duymesini
basi.belelikle wordun kicik sahesinde sened gorunecek. Eger siz fayili mutleq
parolla yadda saxlamaq isteyirsinizse ilk novbede hemin hemin fayili ekrana
cagirmaq lazimdir. Belelikle wordun kicik sahesinde sened yaranacaq. Indi ise
fayil menyusunda hansi adla yadda saxlamaq save as emrini secin acilmis dioloq
penceresenide xidmet “tools “ ve sonra
parametirler securite options emrini secin .yaranmis sehifenin fayilin
acilmasi ucun parol “ word to open” sahesinde fayili acmaq ucun parolu secin .
diqqed edin ki yigilan parol ulduzlar sekilinde gosterilsin . novbeti
verilenleri daxi edimesi parol “password
to modify sahesinde 2-ci parolu daxil
edin ve oxu basin. Ekranda parolun tesdiki confram password penceresi
yaranacaqdr. Fayilin acilmasi ucun parolu daxil edin . ok basin. 2 parolun
tesdiqi ucun pencer acilacaq ve bu pencerede verilenleri daxil edilmesi ucun
parolu password to modify tekrar edin ok basin
posesi tamamlamaq ucun yaddas saxlamaq ucun “save “ duymesini basin
senedi baglayin . neticede sened her defe acildiqda word parolun daxil edilmesi
ucun pencere gorunecek senedi acmaq ucun
siz parolu gostermelisiniz, eks halda sened acilmayacaq.
46.internetin tarixi ve
xidmetleri.
Kecen
esrin 50 ci illerinde kmputerde istifade ederek informasa oturulmesi ve qebul
edilmesi laboratoriya seraitinde eksprment kimi heyata kecirilir. 50 ci iin
sonunda ise ABS mudafiye naziri istifade etdiyi computer arasinda elaqe
sebekesi yaratmaq meqsedi ile Arpanet adli paylamis sebekeni sifaris verir ve
bu sifarisde eses meqsed bir birinde uzaq mesafelerde yerlesen ve muxtelif
komputerin arasinda elaqe yaradilmasinin temin edilmesi idi.yaradilmis arfanet
sistemi elmi tedqiqatinin aparilmasi meqsedi ile elm xadimlerinin rehberlik
etdikleri computer merkezlerinin bir-birinden uzaq mesafelerde yerlesen
,baxmayaraq onlarin arasinda hell edici rol oynayir.aydin olurki,yaradilmis
sistem electron poctunun gonderilmesinde ve informasiya mubadilesinde evezsizdir.afarent
sistemi gunu-gunden inkisaf edir ve istifadecinin umumi raziligi ile 1983-cu
ilde 2 sebekeye afarent ve milnet adli yeni sistemlere bolunur.milnet sistemi
tamami ile herbi meqsedler ucun istifade edildiyi halda arfanet tedqiqatin
aparil,asinda istirak edir.yaradilmis elaqe sistemleri sonraki illerde daha da
genislenmis ve bir-biriyle six elaqeye girirler. Teskil olunmus vahid elaqe
sistemini intenet adlandirirlar.
47.World Wide Web
Indiki zamanda internet arasinda esasa yer
tutan Word wide web –umumdunya horumcek
toru qloba sebeke olub butun web
severlerini ozunde birlesdirir.
Web kecidlerde saxlanilan senedler web
sehifeler adlnir. Muasir dovurde web
sehifeler interet xidmetlerini en cox yayilmis informasiya novu sayilir. Web
sehiflerinde informasiya hipe metinlerle yaradilir. Hiper metin mueyyen sayda
metin senedlerini istinad edilmekle
birlesdirilmesi texnologiyasidir. Hiper metin ozluyunde metin senedidi onun terkibi digger senedlerde
saxlanilan matriellara muraciyyet etmekle
toplanmis metinler toplusundan ibaretdir .
Hiper metin senedlerine istinad hiper
muraciet etmek demekdir. Hiper muraciyyet senedi ise adice metin senedidir.
Onlar diger metin senedlerinde
renglerine ve atlarinda xett cekilmelerine
gore ferqlenirler
Xususi
hazirlanmis brauzer proqramlari var bu proqramlar web muhitinde ve
internetde axtarisa ve baxisa imkan yaradn hemcinin istifadecinin kompde
isleyen xususi proqramlardi. Bu proqramlara brazer deyilir . muxtelif sirketler
terefinden yaradilmis bir cox burazer proqramlari movcudur lakin daha cox
istifade olunan mixrosfort sirketini internet eksprolel ve yaxud netcahe
sirketinin netcahe komlikarorudur.
Brozerlerin komeyi ile istifadeci web
shiferinin birini digerine tekce web kecitlerini ehatesinde deyil basqa yerlerde kecmekle web sehiferinde hiper muraciyyetin
daxilindekilere baxis kecire biler . demli web sehileri bir-biri ile internet
daxilinde ixtiyari sekilde elaqelidirler odur ki informasiyyatin bu sekilde
teqdimi ummumdunya horumcek toru adlanir iper metinde informasiyanin teqdim
etmek ucun istifade edilen dil htmm
adlanir\
Htmm dili senedlerin formatlasdilirmasi ile
baglali onarin metintiqi qurluslarini tesvirini de temin edir .senedlerin
formatlasdirilmasi ve tesviri komp xususi proqram - brauzer vasitesi ile heyata kecer
Burazerlerin asagidaki funk vardir
1.
Senedlerin saxlanilmasi vehemin
senedlerin butub hemin tekib hisselerini yukleyen web server
ile elaqelerin yaradilmasi
2. Brazer isleyen komp imkanlarini netere alaraq web sehifelerinin
formatlasdirilmasi ve tesviri
3. Web sehifelerini terkibe daxil olan multimediya ve digger obyeklerin
tesviri ucun avadanlilarin teqdim edilmese
4. Web sehifelerine terkibine
daxil olan multimediya ve digger ob pyekerin yeni obyetlerle inslenmesi
proqramarini sazlanmasi mexanizimi teskil edilmesi
5. Web sehiferinde axtrisi avtomatlasdirilmsinin temin edilmesini
6. Internetin digger xidetlerden istifade etmek imkaninin istifadeciye verilme se ve s
Hiper senedlerin oturulmesinden otru
http adlanan protocol islenib
hazirlanmisdi.
48.Brauzer Internet explorer
proqrami.
www-da islemek ucun computer brauzer adli xususi bir peroqram
olmalidir. Brauzer adli xususi bir proqram olmalidir. Brauzer tetbiqi proqram
olub www ile qarsiliqli elaqede olaraq sebekede muxtelif senedlerin alinmasina,
onlara baxis kecirmeye ve mzmununu
redakte etmeye imkan verir. Brauzer
tedbiqinde metn, ve multumediya informasi olan senedlerle islemeye imkn
yaradir. Bundan basqa o, internete daxil
olma usulu ve protokollari teyin edir. Bir qayda olaraq www da senedler
hipermetin seklinde olurlar. Adi metinlerden
ferqli olaraq sebekede senedler
bir sira emrlere emirlere malik olurlar.
Bu emrler vasitei ile senedin sturukturu
ve digger senedlere istinad gostereilir. Bunun vasitesile brauzer
konkret computer imkanlarina
uygun olaraq, ekranda tesvir edilen sened uzerinde mueyyen farmatlanma
yerine yetirilir. Internet terkibinde muxtelif nov aparat vasitesinden istifade
edildiyine gore web sehifenin islenmesi ucun universal
hipermetn dili html. Senedin
sturukdurunu gostermek ucun istfade edilen emrler toplusu html-ya daxildi. Html vasitesile sened uygun
mentiqi komplmetlere bolunur. Serlohve , siyahilar ve s . senedin konkret fomatlasma atributlari hemin
senede baxis zamani istidafade brauzer vasitesile teyin edilir. En genis
yayilan brauzerler bunlardir.
1.
Windows ucun Mosaic
2. Cello proqrami
3. Linx
4. Elnet win web
5. Internet works
6. Mikrosolt internet explore
7. Netskop komnikator
Muxtelif intenet explorerin acilmasi
windowsun “”explore” my computer” pencerelerinde ve hettda idare
panelinde web sehiferelere baxis kecirmeye imkan verir,web sehifesi bu
halda internede korpafit sebekede yada sert disked ola biler. Windows explore paneli web sehifenin seklini alir,
bud a isi asanlasdirirve laimi qovsaq vardir. Sebeke vasitesile mueyyen mallari almaq istedikde kredit t
karti ve mal gonderilecek unvani muhavie etmek unvani vardir.
49.E-poct unvanlar.
Internet istifadecilerinin en cox
yararlandiqlari internet xidmetlerinden biride e-poctdur.Bu xidmet novunden
istifade etmekle ani bir zamanda butun dunya ile mektublasmaq
olar.Mektublasmanin en effektiv rahat yolu e-mail poctdur.Internetre daxil
olmazdan once en vacib sey e-poct unvanini oyrenmeyimizdir.Bu unvani ise size
internete baglayan provider vermelidir.Adeten e-mail poct providerleri olcuden
boyuk fayllari gebul etmir ve gondermirler.Bu hecm cox halda bir nece mgb
olur.Lakin son dovrlerde bu sahede regabet hedsiz derecede guclenib.E-mail poct
terminini bir istifadecide digerine gonderilen mesajlari ifade edir.E-mail
poctda istifade etmeye baslayan her kes ona oyresenden sonra indiyedek onsuz
nece yasadigi haqda dusunmeli olur.E-mail unvani formasi onun sahibinin yerlesdiyi
cografi mekan haqqinda mueyyen tesevvurler yaradir.E-mail unvani adeten
asagidaki formada ola biler.
“sizin adiniz@alt domen 1ci seviyyeli domen
(multimediya @.cit.az)
“Sizin adiniz “bolmesine sizing poct
serverinde geydiyyatdan kecmis istifadeci adinizidir. Bu sizing esl adiniz
olmayada biler.Adeten bir ad ve soyad herflerin konbinasiyasindan ibaret
olur,yaxudda legeb goturulur.
@-isaresi “eta” adlanir. Bezi klassik internetciler buna sabacka
deyir. Es linde bu simvolun ,menseyi
haqqinda degig melumat yoxdur.Ilk defe olaraq 1971 ci ilde e-poct gonderen Rey
Tom Linson oz istifadeci adini komputerin adindan ayirmaq ucun bu isareden
istifade edib.Hemin dovrlerde bu quyruqlu “a”simvolu e-pocta esasen isaresi
kimi islemeye baslayir.
Alt domen-unvan sahibinin poctunun
yerlesdiyi komputerin adidir.Alt domen hemcinin unvan sahibinin islediyi qurmun
adida gostere biler.Bir qayda olaraq metnler gondereceyimiz unvani degiq
yazildigina xususi diqqet yetirilmelidir. Yazdigin mektubu lazim gelerse eyni
adda birnece hetda yuzlerle unvana gondere bilersiniz.Bu insanlarin electron
unvanlarindan ibaret siyahilar qabaqcadan hazirlanir.Eger size maillistedn
mektub gelerse demek bu mektubu sizden basqalarida alib ve size gelen mesaja
cavab vermek isteyirsinizse diqqetli olun Mesajinizi mektub olan basqa
insanlara deyil mehz mektubu gonderene unvanlayin.Kimnse gonderdiyi mektubu
onun icazesi olmadan basqa birisine gondermek internetde normal davranis hesab
olunmur.Qeyd edekki kimse ve harasa mektub gondermek ucun unvani bilmek
lazimdir.E-mail poct mesaji ve esas metn olaraq iki hisseden ibaretdir.
1.
Gonderenin unvani (from)
2. Alanin unvani (to)
3. Gonderilme tarixi
4. Mesajin movzusu(subject)
Mektubu olan her kes sicani mektubun
uzerine getirib sag duymesni basaraq ,properties bendini secmekle aldigi
mektubun butun parametrlerini oyrene biler.Esas metn hissesinde cox qisa mesaj
yazilir.E-mail poct almaq ve gondermek ucun bir cox proqramlar vardir.
50.Internetde informasiya
axtarisi
Internetde informasiya axtarisini
asanlasdrimaq ucun xususi serverlerden istifade edilir.Bu serverler muxtelif
informasiya resurslari arasinda
informasiya axtarisini temin edirler.Menyu bendlerini axtarmaq ucun Veronika
axtaris proqramindan istifade edilir.Acar sozelere gore sebeke verilenler
bazasinda indexlesdirilmis senedlerin axtarisi Wais proqrami vasitesile heyata
kecrilir.Internetin butun www serverlerinde informasiya axtarisi coxda asan
mesele deyildir.Bunun ucun asagidaki esas yanasmalardan istifade edilir.
Web -indexlerin
yaradilmasi:bu yanasmada avtomatik olaraq
informasiyanin yigilmasi baxis ve indexlesdirilmesi xususi axtaris proqramlari
vasitesile heyata kecirlir.Bu proqramlara missal olaraq Alta-vista,Hot Bot
hemcinin Open Text proqramlarini gostermek olar.Bu cur axtaris sistemlerinin
musbet cehetleri onlarin boyuk verilenler bazasina malik olmasi ve sorgularin
emalinin yuksek suretli olmasidir.Menfi ceheti ise informasiya emalinin asagi
keyfiyyetli olmasidir.
Web- kataloqlarin
yaradilmasi:Bu yanasmada kataloqlara malik movzu yonlu
informasiya sistemlerinin teskili nezerde tutulur.Daxil olunan verilenlerin
analizi ve tesnifati yuksek ixtisasli mutexessiler terefinden yerine
yetirilir.Bu cur axtaris sistemlerine Yahoo ve Magellan proqramlarini aid etmek
olar.Bu sistemlerin musbet ceheti -informasiyanin boyuk keyfiyyetle
cesidlenmesi,menfi ceheti ise-yaradilmasi ucun boyuk zehmet teleb olunmasi ve
informasiyanin yenilesmesinin teleb olunmasidir.
Hibrid axtaris
sistemleri.Bu sistemlerde indexler ve movzular uzre
olan kataloqlardan istifade etmek olar. Bu cur sistemlere Lycos,Excite ve web
crawler sistemlerini aid etmek olar.Bu cur sistemlerin musbet ve menfi
cehetleri informasiya axtarisi ve saxlanilmasini 1ci ve 2ci prinsiplerinden
istifade olunmasi ve heyata kecrilmesi derecesi ile teyin edilir.
Online melumatlar.Bunlar el ile yaradilir ve web kateqoriyalardan fergli olaraq
daxili axtaris mexanizmine malik olmurlar.Buna gorede burada informasiyanin
musteqil axtarmaq lazimdir.Online melumat proqramlarina asagidakilari aid etmek
olar.:Whole Internet Gaxabar.Web server directore. Movzu uzre olan melumat
sistemi Big Book qrafiki tesnifati hootvers.
Cd-romda yelesen verilenler
bazalari.Internet sebeke resurslari loqal verilenler bazasi seklinde olar.Bu cur
melumat sistemlerine Siqalovun “internetin sari sehifeleri rus versiyasi
electron kataloqu “ web konpas axtaris sistemine aid etmek olar.Onlari musbet
ceheti avtonom rejimde lazimi unvanlari evvelceden axtarmaq imkanina malik
olmasi menfi ceheti ise informasiyanin operativ olaraq yenilesdirlimsinin
mumkun olmamasidir.Rus dilli axtaris sistmelrine asagidakilar aiddir;Beynelxalq
web indexler buraya rusdilli sozleri daxil etmek olar,buna missal olaraq
altavista sistemini gostermek olar.axtaris sistemleri:buraya rambler,rus masin
axtarisi daxildir.Bundan elave duks sistemide movcuddur.
51.Azerbaycan dilinde
informasiya axtarisi.
Artiq guclu axtaris proqramlarinin
azerbaycan versiyalarida hazirlanib.Hazirda en guclu en populyar axtaris robotu
Google hesab olunur.Bu axtaris masininin azerbaycan versiyasini www.google.az serverinde tapa bilersiniz.Sorgu
ucun olduqca rahat mexanizm nezerde tutulub.Axtardiginiz senedin degig
tapilmasi ucun azerbaycan dilinde verilmis elave melumatlari nezerden kecirmek
tovsiye edilir.Axtris meqsedile hansisa sozu daxil ederken onun hansi srift
standartlarinda yazilmasina digget yetirin.Cunki internetde azerbaycan dilinde
bir nece srift standartinda yayilmis informasiya var.Mes:eger siz googlede yeni
standartda tehsil sozu yazsaniz texminenbir milyonadek sehife tapacaqsiniz.
Kohne sriftle tehsil sozu daxil etseniz tapdiginiz iki minedek sehife cox
gumanki evvelkilerin icerisinde olmayacaq.Her hansi metni axtararken hemin
metnde en cox islenen sozu axtaris masinina daxil etmek lazimdir.Daha ehateli
metn ucun bir nece sozun daxil edilmesi teleb olunur.Muxtelif unvanlardan
genislendirlimis axtaris usullarindan eyni zamanda istifade etmek yaxsi netice
verir.Azerbaycan internetinin ozune mexsus azerbaycan dilli axtaris sistemleri
tessufki hele bir o gederde inkisaf etmeyib.Umid edekki zerbaycan internet
inkisaf etdikce milli axtaris serverlerimizde guclu axtaris masinlarina
cevrilecek.Bir sira hallarda lazimi informasiyani tapmaq ucun url axtaris
adlanan metod daha konkret neticeler elde etmeye imkan verir.Bu usulla axtaris
zamani acar soz olaraq axtarilan informaasiya ile elageli olan domen ad (unvan
)esas goturlur.Esas populyar axtaris sistemlerinde metn uzre oldugu kimi
muvafiq domen adlari uzre axtaris imkanlarida nezerde tutulur.Bu usulla
axtarisin cetinliyi milli internet resurslarinin domen adlarinin spesifikliyi
ile baglidir.Beleki domen adlar bir qayda olaraq inglis el;ifbasinin simvollari
ile verildiyinden cox hallarda azerbaycana aid domen adlari bu qrafikaya
cevrildikde mueyyen anlasilmazliqlar yaranir.Umumiyyetle bir yazi sistemindeki
herflerin basqa yazi sistemi herfleri ile verilmesi butun dillere mexsus bir
problemdir ve bu transliterasiya adlanir.Dunyada dillerin transliterasiyasi ile bagli standartlar
olsada olkemizde bu sahe demek olarki
diqqetden tam kenarda qalan bir sahe olub.Ehtiyac varki azerbaycan elifbasinin
her bir herfini ve herf birlesmesinin literasi mueyyenlesdirlisin ve genis
aiditoriyaya catdirilsin.
52.Model
anlayisi.modellerin novleri.
Model obyektin, hadisenin vey a prosesin
mueyyen xususiyyetlerini eks etdiren tegdim olunma formasidir.Modelin
yharadilmasi prosesi modellesdirme(modelink)adlanir.Modeli yaradilan obyektin
ozne ise orjinal ve yaxud prototip deyilir.Insanlarin orjinalin ozu ile deyil
onun modeli ile islemesinin bir nece sebebi var.
1.
Obyekt oyrenilen zaman original
ozu movcud olmaya biler.basqa sozle o ya kecmisde qalmis yada gelecekde
duzeldilecek obyekt ola biler.
2. Original cox sayli murekkeb xasselere ve diger obyektlerle
qarsiliqli elagelere malik ola biler.Obyektin sadelesdirilmis tesviri olan
modelde ise yalniz tetqiqatcini maraqlandiran xaseleri saxlamaqla qalanlarini
atmaq olar.
3. Model obyektlerin umumilesmesi ola biler.
4. Mueyyen sebeblerden orginal obyekt tedqiqatci ucun elcatan olmaya
biler
Butun bu hallarda obyektleri, hadiseleri ve prosesleri
onlarin modelleri ile evez etmek zerureti yaranir.Modellerden tedris
prosesindede genis istifade olunur.Cografiya fenninde yer kuresi haqqinda ilkin
tesevvurleri onun modeli olan qlobusdan aliriq.Biologiyada anatomic mulyaj
esasinda insanin grulusunu oyrenirik.
Modelin adekvatligi.modelin basilica xassesi onun adekvatligidir.yani modelin
originalinin modellesdirilen xususiyyetlerine uygunlugudur.Modelin originala
tamamile uygun olmasi vacib deyil.Uygunluq derecesi modellesdirmenin
meqsedlerinden asilidir.Usaq oyuncaqlari real obyektlerin modelleridir.eyni bir
obyekt ucun muxtelif modeler yaratmaq olar.Bu qoyulan meslenin sertlerinde
hansi xususiyyetlerin vacib olmasindan aslidir.
Modellerin qurulmasi:her bir obyektin muxtelif xasseleri olur,model qurarken obyektin
tetqiqat ucun en muhum xasseleri secilir.mes (elektirk dovrelerinin
modellerinin –elektrik sxemlerini qurarken daha vacib olan dovre elementlerini
bir birine qosulma ardicilligidir. Onlarin
birbirne nezeren yerlesmesi ise onemli deyil.Bedii yaradiciligin ozude faktiki
olaraq modellesdirme prosesidir.mes:edebiyyatda temsil janri insanlar
arasindaki gercek munasibetleri heyvanlar arasindaki munasibetlere cevirir ve
eslinde insan munasibetlerinin modelini qurur.Demek olarki istenilen edebi
esere real insan heyatinin modeli kimide baxmaq olar. Resm, heykeltarasliq
eserleri ves,gercekliyin bedii modelleridir.
Modellerin novleri.modeller muxtelif cur tesnif edilir ve bu tesnifat hansi xasselerin
daha vacib olmasindan aslidir.modelleri istifade saheleri uzre tesnf etmek
olar.:mes:qlobus yerin tedris modelidir,aerodinamik boruda sinaq ucun
hazirlanmis teyyare modeli tecrubi modeldir,proses ve hadiseleri tetqiq etmek
ucun elmi texniki modellerden istifade olunur.Bunlardan basqa oyun ve imitasiya
modelleride movcuddur.(xususen herbide)Tetqiq olunmasindan asili olaraq modelleri
iki boyuk sinife ayirmaq olar.Maddi modeler ve Informasiya modelleri.
Maddi modeler.obyektlerin hendesi,fizki,ve basqa xasselerini maddi olaraq eks
etdirir (qlobus,anatomic mulyaj,Kristal qefes modelleri,binalarin maketi)
Informasiya modelleri.obyekt ve prosesleri yalniz informaasiya esasinda tesvir edir.basqa
sozle informasiya modeline el ile toxunmaq gozle gormek olmur.Informasiya
modellerinin ozlerninde bir nece novleri vardir.bunlar asagidakilardir.
1.
Tesviri informasiya modeli
2. Formal informasiya modeli ves.
Informasiya modelinin hazirlanmasi.
Original obyektin her hansi bir xaseseni oyrenmek ucun
adeten onun diger xasselerini eks etdirmeye ehtiyac qalmir,ona gorede istenilen
informasiya modeli real obyekti yalniz qismen evez edir.Bu ise o demekdirki
tedqiq olunan obyektin mueyyen cehetlerine diggeti yoneltmek ucun onun bir nece
informasiya modeli qurula biler.misal olaraq menzil tikintisi sahesini secib
her hansi yasayis evini tikintisini nezerden kecirek.Bele informasiya modelleri
meqsedden asli olaraq muxtelif ola biler aydindirki menzilin alicisi memari tikintini
maliyelesdiren ve tikintini heyata keciren teskilatin her biri informasiya
modelini onlara maqralandiran cehetlere gore vuracaqlar demeli nezerden
kecirelen ev ucun maraqlardan asili olaraq bir nece informasiya modeli yaratmaq
olar.Istenilen model meqsedden asili olaraq tedqiqat obyektinin (orginalin
yaxuid prototipin)en vacib xasselerini eks etdirmelidir.Modelin origanala
uygunlugu xarici gorunuse,qurulusa,emmelerine (yani hereketine) gore ola
biler.Qoyulmus meqsedden asili olaraq bu elamentler ister ayriliqda,istersede
bir yerde goturule biler.Xarici gorunus baximindan uygunluga esasen konstruktiv
ve estetik teleblerin odenmesi yolu ile nail olunur.Struktur baximindan
uygunluga nail olmaq ucun tedqiqat obyekti sistemli analiz olunur.Neticede original
obyektin terkib hisseleri ve onlarin arasindaki elageler mueyyenlesir,bud a
tedqiqat obyektinin modelinde oz eksini tapmali olan en vacib cehetleri nezere
almaqla onun strukturunu mueyyenlesdirmeye imkan verir.Emeller baximindan
uygunluga nail olmaq ucun orginal obyektin hereketi(emelleri)tehlil
olunur.Basqa sozle onun dinamik xasseleri oyrenilir ve model yaradilarken bu
xasselerin en vacib olanlari nezere alinir.Adekvatliq derecesini mueyyen etmek
ucun informasiya modeli xususi rol oynayir.cunki informasiya modeli tekce
tedqiqat obyekti olmayib hemde maddi modelin yaradilmasi ucun esasdir.Qeyd
olundugu kimi informasiya modeline yalniz tedqiqat baximindan ehemiyyetli olan
informasiyalar daxil edilir,demeli obyektin hansisa parametri informasiya
modelinde eks olunmaya biler.Adekvatliq-modelin original obyektin tedqiqat
baximindan vacib hesab edilen xasselerine uygunluguna deyilir.
53.Komputer modeli
Modeller maddi ve informasiya kimi iki sinife
ayrilir.Informatikanin oyrenme predmeti mehz informasiya modelleridir.Informasiya
modellsdirmesinin obyektleri istenilen sey ola biler.Ayrica esyalar
(agac,top)fiziki –kimyevi,bioloji prosesler(boruda suyun axmasi,sulfat
tursusunun alinmasi,bitkilerin yarpaqlarinda fotosintez)metereoloji hadiseler
(yagis,qasirga,)iqtisadi ve social prosesler(herracda sehmlerin qiymetlerinin
dinamikasi,ehalinin miqrasiyasi).Muasir informatikanin esas aleti
komputerdir.Ona gorede informasiya modellesdirmesi dedikde informatikada
muxtelif sahelerde tetbiq olunan computer modellesdirmesi nezerde
tutulur.Komputerler alimlere informasiya modelleri ile islemek ucun daha genis
imkanlar acid.Mes:metereoloqlar 100 il bundan once de sabahki gunun hava
proqnozunu hesablamaq ucun uygun tenlikler yaza bilerdiler,lakin hemin
tenliklerin el ile helline iller lazim gelerdi,yalniz komputerlerin komeyi ile
hava proqnozunu hesablamaq imkanin yarandi.Komputerde informasiya modellerinin
hazirlanmasi ve tedqiq olunmasi prosesini bir nece merheleye bolmek olar.
1.
Tedqiqatin birinci merhelesinde
adeten obyektin yaxud prosesin tesviri informasiya modeli qurulur.Bele model
aparilan arasdirmanin (modellesdirmenin)meqsedi baximindan obyektin muhum olan
xasselerini secdirir ehemiyyetsiz xasseleri ise nezere almir.
2. Ikinci merhelede formallasdirilmis model qurulur yani tesviri
informasiya modeli her hansi formal dilde yazilir.Formallasdirilmis modeled
dusturlarin,tenliklerin berabersizliklerin komeyi ile obyektlerin parametrleri
arasinda formal munasibetler tesvir olunur.Lakin axtarilan kemiyyetlerin ilkin
verilenler vasitesile ifade eden dusturlari tapmaq hemise mumkun olmur.Bele
hallarda neticeleri verilmis deqiqlikle almaga imkan veren teqribi usullardan
istifade olunur.
3. Ucuncu merhelede
formallasdirilmis informasiya modelini computer modeline cevrilir.Komputer
modellerini adeten proqramcilar hazirlayir.Istifadeciler ise hemin modellerin
komeyi ile eksprementler aparirlar
4. Dorduncu merhelede computer eksprementinin aparilmasindan
ibaretdir.Eger computer modeli her hansi proqramlasdirma dilinde hazirlanmis proqramdan
ibaretdirse onu baslatmaq ve mueyyen neticeler almaq lazimdir.Eger computer
modeli electron cedevl kimi tetbiqi proqramlarda tesdiq olunursa bu zama
verilenlerin cesidlenmesini vey a axtarisini aparmaq diaqram vey a qrafik
qurmaq ve diger emeliyyatlarda aparmaq olar
5. Besinci merhelede alinmis neticeler tehlil olunur ve tedqiqat modeli
tekmillesdirilir.Eger informasiya modelinin tehlili zamani alinmis neticeler
real obyektin deqiq olculen uygun parametrlerinden ferglenirse demeli modelin
qurulmasini evvelki merhellerinde yalnisliga yaxud geyri degigliye yol
verilib.Hazirda interekativ computer modelleri genis yayilib bele modellerden
tedqiqatci(istifadeci)prosesin ilkin sertlerini gedisinin parametrlerini
deyisen ve modelin hereketindeki deyisiklikleri musahide ede biler.
İKT-nin mövzuları
1.IKT-nin təhsildə tətbigi
XX əsrdə
elmin və texniknanin surətli inkişafi ilə əlagədar olaraq informasiya axininin
hər an hədsiz artmasi və yeniləşməsi bu informasiya selinin işləməsi,emal edilməsi və onun tələb olunmasi istiqamətlərə
yonəldilməsi insanlarin imkan dairələrindən kənara cixmişdir.Bu missiya keçən əsrin
40 ci illərində yaradilmiş və insan dunyasinin ən mukəmməl məhsulu olan
komputer texnikasi vasitəsilə həyata keçirilir.Halhazzirda elm və texnikanin
ele bil sahəsi yoxdurki informatika elmi kimi inkişaf etsin.İnformatika elminin
inkişafi nəticəsində elm və texnikanin bütün sahələrində yazi mədəniyyətindən
sonra bəşəriyyətin ən böyük nəaliyyati hesab olunan internet yarandi.İnsanlar
daima yeniləşən informasiya mənbəyi cografi uzaqliqdan asli olmayaraq operativ
informasiya mubadiləsi və rahat ünsiyyət vasitəsi əldə etmişdir.İnformatika
elminin inkişafi nəticəsində bu gun informasiya və kommunikasiya
texnologiyalari cəmiyyətin inkişafina təsir gostərən əsas amillərdən birinə
cevrilmişdir.Son zamanlarda İKT-nin surətlə inkişafi proqram təminati
bazarainda hər cur proqram məhsullarinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.90-ci
illərdən başlayaraq Windows sisteminin meydana gəlməsilə əlagədar alqoritmik
dillər sahəsində böyük bir sicrayiş baş verdi.Microsoft firmasinin 3 möcüzəsini
geyd edək:
1.windows sisteminin
ozudur
2microsoft ofis paneli
31993 cu ildə yaradilmiş Visual Besic dilidirş
H etda
proqrama yeni başlayanlar bele Visual Besic-dən istifadə etmişlər.Tez bir
zamanda Windovs sistemi ücün effektiv proqram əlagələri yarada bilər.Bu dilin
kodu mürəkkəb olsada olduqca şəffafdir.Obyekt yönümlü proqram əhəmiyyətinin
lazimi səviyyədə dərk olunmasi onu tədrisi
zamani tələblərin uygun qurulmasi və geniş tətbiq olunmasi ücün bir cox işlər görülməlidir.Bundan
başqa biliyin secilməsi prosesi Expert oyunlarindan metod kimi istifadə
edilir.Expert oyunlari 3 metodun müəyyən elementlərini özündə birləşdirir.
1.Mütəxəssis
hazirliginda və modelləşməsində geniş istifadə edilən işguzar oyunlar.
2.Diaqnostik
oyunlar
3.Təlimdə
istifadə edilən komputer oyunlari.
İşguzar
oyunlarin məqsədi müəyyən qrup iştirakçilarinin hər hansi fəaliyyətini real mənzərəsini
nümayiş etdirməkdir.Təlim,istehsalat və elmi texniki tədqiqat xarakterli
oyunlar fərgləndirilir.Onlar təlim prosesində (məs;təyyarələrin atom stansiya
operatorlarinin,kosmonavtlarin,hərbi qulluqcularin təlimi)daha geniş tətbiq
olur.Komputerlərdə yuzlərlə proqram işguzar oyunlarda istifadə olunur.
1.Mövge
oyunlari
2.dinamik
oyunlar
3.İtifadəcinin
süjetə müdaxiləsinin imkan verən dialoq oyunlari.
4.Təlim
xarakterli oyunlar vəs.
İKT-nin
tətbigi bir cox sahələrdı gərarlarin gıbul edilməsinə imkan yaradir.Qarşiya
qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək ucun aşagidaki tədbirlerin həyata kecirmək zərudir.
1.İnformatika
üzrə baza təhsilinin normativlərinin hazirlanmasi
2.İformatika
fənni üzrə yazilmiş yeni proqram əsasinda yeni dərsliklərin yazilmasi.Azərbaycanin
inkişafi butun sahələrdə İKT-nin tətbigi ilə baglidir.Hər bir tələbnənin
informasiyalaşdirilmasi yeri və rolu məhz bununla müəyyənləşdirilir.Müasir mütəxəssis
informasiyanin işləməsinin komputer üsullarini bilməklə bərabər onlari öz peşəkar
fəaliyyətindədə tətbiq etməyi bacarmalidir.
2.İnformasiya
anlayişi forma və xassələri.
İnformasiya
latin dilində İnformatiyo sozundən götürülərək ifadə,izah etmə,obyekt hadisə,fakt
barədə məlumat verilmasini vəs siqnallar yigimindan ibarətdir.İnsanlar
bir-birilə dil,yazi texniki və şərti siqnallardan istifadə ederək birbiri ilə
informasiya mübadiləsi yaradirlar.İnformasiya haqqinda ozaman danişmaq olarki
geyri müəyyənlik müəyyənliyə cevrilir,geyri müəyyənliyin üstündən örtük götrülür
müəyyən şəkildə məlumat və ya xəbər yaranir.İnformasiya müəyyən bir kanal vasitəsilə
ötürülür,kanal informasiyani ötürən mühütdür.Müasir həyatda informasiya
3aspektdə tətbiq edilir.
1)Praqmatik
2)Semantik
3)Sintaktik
İnformasiyaya
praqmatik aspektdə baxdiqda idarə etmə prosesində gərararlarin gəbulu ücün
informasiyanin praktiki cəhətdən nə gədər faydali olmasi müəyyən edilir.
İnfomasiya
Semantik aspektə tətqiq edildikdə idarə etmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən
informasiyanin məzmununu açmaga və işarələr arasinda olan munasibətlərin və ölcü
vahidlərinin mənaca öyrənilmasinə imkan yaradir.
İnformasiyaya
Sintaktik aspektdə baxilduqda onun məzmunu,mənasi istifadə edilmə xususiyyətində
asili olmayaraq sistemdə işarələr arasinda olan munasibətlər kəmiyyətcə muəyyənləşdirilir.
İnformsiyanin
aşagidaki növləri var.
1.Riyazi
2.mətn 3.qrafiki 4.səs 5.video informasiyasi və.s
İnformasiyani
ölcmək ücün ən minimal informasiya vahidi kimi 1bit götürulür.Praktikada isə
daha böyük ölcü vahidlərindən istifadə olunur.
1bit=0və
ya 1
1bayt=8bit
1kilobayt=1024bayt
1megabayt=1024
kilobayt
1gegabayt=1024megabayt
Yaranma
sahəsinə gorə cansiz təbiətdə yaranan informasiya elementar,heyvanıar və bitkilər
aləmində yaranan bioloji,insan cəmiyyətində yarana informasiya isə sosial
informasiya adlanir.
Ötürülmə
və gəbul olunmasina görə gozə gorunən surətdə ötürülən informasiya
-video(visual)informasiya adlanir.
Səslə ötürülən
informasiya- audio.
Hislərə
toxunmaqla ötürulən informasiya- taktli informasiya adlanir.
İctimai
təyinatina gorə insan tərəfindən yaranan
və istifadə olan informasiya kütləvi,xüsusi,şəxsi növlərə bölunur.
İnformasiya
prosesina informasiyanin toplanmasi,ötürülməsi,saxlanmasi,emali və istifadəciyə
catdrilirmasi aiddir.
İnformaaiyanin
toplanmasi .-öyrənilən obyektiin vəzyəti haqqinda məlumatin alinmasi məqsədilə
aparilir.
İnformasiyanin
ötürülməsi-toplanmiş informasiyanin emal olunmasi ucun oturulməsidir.
İnformasiyanin
saxlanilmasi-informasiyanin əvvəl və sonra saxlanilir və bunun ücün informasiya
daşiciyilarindan istifadə olunur.
İnformasiyanin
axtarilmasi və emali-İnformasiyanin axtarilmasi adi halda insan tərərfindən,avtomatik
halda isə komputer tərəfindən aparilir.
3.Texnologiya
anlayisi ve kommunikasiya texnologiyasi.
Son
illərdə komputer texnologiyasi,informasiya texnologiyasinndan geniş istifadə
olur.Texnologiya-Yunan sozu olub:bacariq,oyrenmə,məhsulun hazirlanmasi
bacarigi,istehsal prosesinin yerinə yetirilməsi ucun usul və vasitələr haqqinda biliklər toplusu deməkdir.Bu zaman
emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri olur.Texnologiya termini tarixən
material istehsali sahəsində yaranmişdir.məs-metallar texnikasi,kimya texnikasi
vəs.Bu nöqteyi nəzərdən komputer texnologiyasi baxilan sahədə komputer
texnikasinin aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyasi deməkdir.İnformasiya
texnologiyasi informasiya ehtiyyatlarindan istifadə olunmasi ,onlarin
etibarligini və operativliyini coxaltmaq məqsədilə informasiyanin
toplanmasi,oturulməsi,saxlanmasi,emali vəs,istifadəciyə catdirilmasini təmin edən
texniki proqram vasitələri toplusudur.İndiki mərhələdə iqtisadi informasiyanin
yeni texnologiyalari ETT-nin aparici istiqamətlərindən biri olmaqla cəmiyyətin
dinamiki inkişafina bilavasitə təsir gostərən bir amilə cevrilmişdir.Dunyanin
inkişaf etmiş olkələrində mutereqqi texnologiyalar və elmi texniki nəaliyyətlər
əsasinda ayri-ayri sahələrin idarəetmə obyektlərinin informasiya təminatinin
yaradilmasi yeni üsul və vasitələrin tətbiqi mövcud informasiya vasitələrinin
genişləndirilməsi istiqamətindı gorulən
işlər gundən-gunə surətlə artmaqdadir.Artiq dunya iqtisadi sisteminin informaqsiya cəmiyyıətinin formalaşmasi
fovcrumuzu yasayir.Hər il dunya miqyasinda yaradilan və istifadı edilən
kinformasiya texnologiyalarina bir nece triliyon dollar vəsait xərclənir.Son
dovrun statistik hesablamalarinba gorə muəyyən edilmişdirki ABŞ CANADA YAPONİYA
həmcinin inkişaf etmiş gərb olkələrində
intelektual muhitlə bagli işlərin və idarəetmə sahəsinə isləyən qulluqcularin hər
biri komputer texnologiyasi vasitıarilə təmin olunmuş və yeni infomasiya
texnikasi vasitələrindən istifadə edirlər.Azerbaycan respublikasinda vahid
informasiya muhitinin yaradilmasi sərbəst surətdə beynəlxalq informasiuya şəbəkələrinə
cixisin təmin edilməsi,informasiya vasitələrinin olkənin ən muhum vəsaitlər siosteminə daxil edlməsi istiamətlrində
boyuk işlər gorulmuşdur.İnformasiyanin yaranmasi,yayilmasi vəı istifadə
oluinmasi prosesində meydana cixan munasibətlərin tənzimləyən xusui qanun və
bir sira normativ sənədlər gəbul edilib.Bu baximdan dovlətin idarə edilmısi və
bazar iqtisadiyyatina kecməsi xarici olkələrlə əlagəsinin genişləndiyi və murəkkəbləşdiyi
bir səraitdə idarə etmə srukturnun cevik və səmərəli fəaliyyətinə təminat
yaradan muasir informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və istifadə edilməsi
problemi xususi əhəmiyyət kəsb edir.
4.Cəmiyyətin
informasiyalaşdirilmasi və komputerlışməsi.
Hal
hazirda cəmiyyəıtin informasiylaşdirilmasi 3 əsas istiqamətdə formalaşır.
1.dovlət
strukturlarini idarə edilməsini,informasiyalaşdirilmasi, telekommunikasiya
vasitələrinin inkişafi.
2.istehsal
sahələrinin o cumlədən rabitə və nəqliyyatin informasiyalaşdirilmasi.
3.ərazi
idarəetmə sahələrinin informasiyalaşdirilmasi.
Dunyanin
aparici olkələrinin təcrubəsi gostərirki,istehsal texnologiyalari ilə yanasi
yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafinda
bazar munasibətlərinin idarə etməsi
movcud infrastruktrunun və startegiyasi ilə murəkkəb əlagələri aparici rol
oynayir.Bu vəzyəti yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafi meyllərində
birbirilə qarşiliqli əlagədə olan asagidaki istiqamətləri əmələ gətirmişdir.
1.informasiya
məhsulu
2.qarşiliqli
fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti
3.araliq
halqalarin ləgv edilməsi
4.qloballaşma
və uygunlaşma
İnformasiya
məhsulu yeni informasiya texnologiyalarinin inkisaf meyilləri icərisində əsas
yer tutur.İnformasiya və biliklərin gucu ozunun cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda
gedən proseslərdə yni tukenməz imkanlarin askara cixarilmasinda gostərir.Artiq
yeni informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və tətbigi informasiya məhsullari
və xidmətlərinin surətlə inkisaf edəmn biznes sahəsina cevrilmisdir.Yeni
informasiya texnologiyasinin ikinci meylıi olan qarsiliqli fəaliyyət gostərmə
qabiliyyəti muxtəlif informasiya novlərini
baslamasi və bitməsi kimi məntiqi elementlərin qarsiliqli fəaliyyətində
ozunu biruzə verir.Zaman baximindan istifadə edilən butun fərdi komputerlərin
birbirini əvəz etməsi qarsiliqli fəaliyyət gostərməsi qabilliyətini əsas
meyarlarini ifadə edir.Yeni informasiya texcnologiyalrinin istifadəsi ucun
asanliqla basadusulən formada alinmasini təmin edir.Məhz bu cəhət yeni
informasiya texnologiyalarinin 3cu meylini yəni araliq halqalarinin ləgv edilməsini
təmin edir.Qloballaşma yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafini aparici
meyli hesab edilir.Son zamanlar suni intellektvə informasiya məhsullarinin
yaradilmasi sahəsində aparilan fundamntal işlər dinamik səkildə inkisaf etməkdədir.Əvvəllər
istehsal siferalari ilə xidmət siferalarini asanliqla muəyyən etmək ve bunlari
birbirindən ayirmaq olurdu,lakin son zamanlar yeni informasiya
texnologiyalarinin qeyd edilən inkisaf meyillıəri bu sahədəki ənənəvi təsiri dəyişdirirdi.İndi
bir sira məhsul və xidmət novlərini birbirindən ayirmaq xeyli murəkkəbləşmişdir
uygunlasma prosesi baslica nəticələrindın biri yeni informasiya texnologiyalari
sahəsində fəaliyyət gostərən şirkətlərin digər şirkətlərlə birləşməsində ozunu
gostərmişdir.Nəticədə mustəgil fəaliyyət gostərən hər hansi bir şirkət artmaqda
olan rəqabətə tab gətirə bilmir və nəticədə muflisləşir.
5.Azərbaycan
respublikasinda təhsil sisteminin informasiyalasdirilmasi haqqinda dövlət
proqrami.Təhsil sistemləşdirilmiş bilik,bacariq və vərdişlərin
mənilməısi prosesi və nəticəsi olub muxtəlif tədris muəssələri sistemində verilən
təlimdir.İnsanin həyat və əmək fəaliyyətinə hazirlanmasinin xarakterini umumi
peşə və ixtisas təhsili muəyyən eedir.Təhsil sistemləri ayri-ayri olkələrdə
bir-birindən fərglidir.Təhsil sistemi asagidaki tiplərdən birinə aiddir.
1)Klassik
təhsil
2)İnteqrativ
təhsil
3)Problemşəkilli
təhsil sistemi
Təhsil
sistemləri təhsilin tarixi inkisaf prosesi nəticəsində yaranib,beləki təhsil
20ci əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə usta sagird munasibətləri cərcivəsində tələblərin
sayinin artmasi ilə dərs kecmə və praktika yolu –klassik təhsil sistemi
aparilirdi.Klassik təhsil sistemində fənlər bir-birindən əlagəsiz səkildə
kecirilir və dinlətici tərəfindən birləsdirildiyi gəbul olunur.1950ci illərdən
tərtib olunan inteqrativ təhsil sisteminə gorı biliklərr birlikdə inteqrasiya
olunmus halda alinir.Bu zaman butun dərsləri birlikdə oyrənərkən ortaq qiymət
alan tələbə dərsin maraqsiz hissəsini oyrənmədən həmin mövzunu bilmədən məzunda
ola bilər.70ci illərdən etibarən təhsil sahəsindən inkisaf biliklərin artmasi
ilə tələbələrə butun fənlərin öyrədilməsini mumkun olmadigi öyrədilənlərin bir
cox tələbə təırəfindən oyrənilmədiyi və ya qisa bir zamanda unuduldugu fikri
muzakirə olunmaga basladi.Bu muzakirələr problemsəkilli təhsil sistemini
yaradilmasina sebeb oldu.Sistemin effektivliyi ucun təhsil daha kicik qruplarda
və yaxsi hazirlasmis pedaqoqlar terefindən aparilmalidir.Dunyanin muxtəlif olkələrində
eyni zamanda təhsil sistemləri paralel olaraq tətbiq olunur.Lakin secilən
sistemlərdə təhsil iki metodika ilə yerinə yetirilir.Bunlardan biri tələbələrin
prosesə musahidəci və dinləyici olaraq qoşuldugu passiv tədris metodudur.Digər
tədris metodu olan aktiv tədristə isə tələbə ozu öyrənmə prosesinə qoşulur,təcrubələrdə
istirak edir.Burada pedaqoqun rolu yol gosterməkdən və oyrənməyi oyrətməkdən
ibarətdir.Tətbiq olunan təhsil sistemləri bu iki metoda ayri-ayri nisbətdə
muraciət edirlər.məs problemşəkilli təhsil sistemində daha cox aktiv tədris
istifadə olunursa klassik və inteqrativ
tehsil sistemində daha cox passiv tədrisdən istifadə olunur.Umumiyyətlə
hansi təhsil sisteminin deyil secilən sistemin necə tətbiq olunmasi təhsilin
keyfiyyətini muəyyən edən əsas faktor kimi
göturulur.Buna gorədə olkəklərdə təhsilin keyfiyyəıti artirilmasi ucun
xususi proqram islənib hazirlanir və həyata kecirilir.Tədris prosesinin təşkili
və elmi metodik informasiya təıminati ilə bagli aparilmasi nəzərdə tutulur.Bura
problemşəkilli təhsil sisteminin tətbiqi habelə tədris prosesinin muasir
texnologiyalarin tetbiq olunmasida daxildir.Olkənin ugurlarinda maraqli olan hər
bir dovlət milli təhsil strategiyasini nəzərdən kənarda qoymur.Mustəqillik əldə
edildiyi gundən butun qurumlari ilə beynəlxalq aləmə inteqrasiya edən Azərbaycanda
da təhsilin şəxsiyyətinin atrilmasi ucun muəyyən işlər gorulur.
6.İnformasiya
təhlukəsizliyinin təmini.
Kutləvi
komputerləşmə ən yeni informasiya texnologiyalarinin tətbigi və inkisafi təhsil
biznes-senayə istehsali və elmi tətqiqatlar sahəsində irəliyə dogru hiss olunan sicrayişa gətirib cixarmişdir.Elmi
texniki inqilab informasiya cəmiyyətinin
yaranmasina səbəb olmuşdur.Bu cəmiyyətdə informasiya ən muhum resurs və başlica amil olmuşdur.21ci əsrdə vətəndaslarin cəmyətinvə
dovlətin həyatinda informasiyani,informasiya resurslarini və texnologiyalarinin
rolunu artmasi milli təhlukəsizliyin təmin olunmasi sistemində informasiya ön plana
cixir.İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi probleminin vacibliyini və
aktualligini asagidaki səbəblər şərtləndirir.Muasir komputerlərin hesablama
gucunun artmasivə bununla eyni zamanda eyni zamanda onlarin istismarinin sadələşmasi
komputerlərin koməyi ilə toplanilan saxlanilan və emalı edilən informasiyanin həcminin
kəskin artmasi.Hesablama resurslarina və verilən massivinə girişi olan istifadəcilərin
dairəsinin kəskin genişlənməsi.Hətda minimal təhlukəsizlik kəmərlərinə cavab
verməyən proqram vasitələrinin yuksək inkisafi:Şəbəkə texnologiyalarinin hər
yerdə yayilmasi və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələr halinda birləşməsi.İnformasiya
emali sisteminin təhlukəsizliyinin pozulmasina praktik olaraq mane olmayan
internet şəbəkələrinin inkisafi.İnformasiya təhlukəsizliyi dedikdə informasiya
və ona xidmət edən istifadəciləərə ziyan vurmaga səbəb olan təbii və ya suni
xarakterli təsadufi və ya qəsdli təsirlərdən ,informasiyanin və ya ona xidmət
edən infrastrukturu muhafizəliyi nəzərdə tutulur.İnformasiyanin muhafizəsi
informasiyanin təhlukəsizliyinin təmin olunmasina yonəlmiş tədbirlər
kompleksidir.Praktikada bu informasiyanin və ya verilənlərin daxil edilməsi,saxlanilmasi
və oturulməsi ucun istifadə edilən resurslarin tamliginin,muxtəlifliyinin təmin
edilməsi deməkdir.İnformasiyanin muhafizəsinin məqsədi istehlıakci ucun
informasiyanion tamligi əlyetənliyinin və muxtəlifliyin pozulmasi səbəblərindən
itkilərin minimal endirilməsi.
7.İnformasiya
təhlukəsizliyi anlayişi.
İnformasiya
təhlukəsizliyinin yuxarida verilən tərəfindən cixis edərək informasiya təhlukələrinə
qarsi yonələn təhlukələr bu təhlukələrin mənbəyini onlarin realizə usullarinin
və məqsədlərinin,həmcinin təhlukəsziliyini pozan digər hal hərəkətləri muyyən
etmək qanuna uygundur.Bu zaman təbii olaraq ziyan vurmaga sebeb ola bilən geyri
qanunu hərəkətlətrdən informasiyanin muhafizəsinin tədbirlərinidə nəzərdən
kecirmək lazimdir.Praktika gosterirki coxlu sayda olan mene menbə,obyekt və hərəkətlərin
anlizi ucun modelləsdirmə metodlarindan istifadə etmək məqsədə uyugundur.İlkin
yaxinlasmada informasiya təhlukələırunin konseptual modelinin asagidaki
kompinentlerini teskil etmək olar.
1tehlukenin
obyektləri
2tehlukələr
3tehlukənin
mənbəyi-bədniyyətli tərəfindən tehlukənin məqsədləri
4informasiya
mənbələri
5mənfi
informasiyanin geyri qanuni əlldə etmə usullari
6
informasiyanin muhafizəsi usullari
7informasiyanin
muhavizəci vasitələri.
8.İnformasiyanin
təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr
Təhlukə
dedikdə sistemə dagilma verilənlərin ustunub acilmasi və ya deyisdirilməsi xidmətdən
imtina formasinda ziyan vurulanlara səbəb ola bilən istənilən hal və hadisələr
nəzərdə tutulur.Təhlukələri muxtəlif siniflərə ayirmaq olar.Meydana cixma səbəblərinə
gorə təhlukələri təbii və sunii xarakterli təhlukələrə ayirirlar.Sunii
xarakterli təhlukələr oz novbəszində bilməyərəkdən və qəsdən torədilən təhlukələrə
bolunur.Təsir məqsədlərinə gorə təhlukələrin 3 əsas tipi ayir edilir.
1.informasiyanin
məxviliyinin pozulmasina yonələn təhlukələr
2.informasiyanin
tamliginin pozulmasina yonələn tıhlukələr.
3.sistemin
is qabilliyətini (xidmətdən imtina)pozulmasina yonələön təhlukələr
Məxviliyin
pozulmasina yonələn təhlukələr məxvi və ya gizli informasiyanin ustunun
acilmasina yonəlib.Belə təhlukələrin reallasmasi halinda informasiya ona icazəsi
olmayan şəxslərə məlum olur.Komputer sistemidnə saxlanan və ya rabitə kanali ilə
oturulən infomasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn təhlukəlr onun dəyişdirilməsinə
və ya tərifinə yonəlibki bunlarda onun keyfiyyıtinin pozulmasina və tam məhvinə
səbəb ola bilər.Bu təhlukə informasiyanin oturulməsi sistemləri komputer şəbəkələri
və tele kommunikasiya sistemləri ucun aktualdir.İş qabiliyyətinin pozulmasina
(xidmətdən imtina)yonələn təhlukələr elə situasiyalarin yaranbmasina yonəlibki
bu zaman muəyən qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini asagi salir yada sistemin muəyyən
resurslarina girişi baglayir.
9.İnformasiya
təhlukəsizliyinin təmin olunmasi
İnformasiya
tehlukəsizliyinin təmin olunmasi problemi kompleks yanaşma tələb edir.Onun həlli
ucun asagidaki tədbirlər var:
1.qanunvecilik
2.
inzibati
3.
teskilati
4.proqram
texniki tedbirlər.
Qanunvcericilik
tədbirləri uyugun qanunlari normativ aktlari standartlari və s əhatə edir.Təsaduflə
geyd etmək lazimdirki qanunvericilik bazasi butun olkələrdə praktikanin tədbriləridnən
geri qalir.
10.Ziyanverici
proqramlar- komputer viruslari
İnformasiyanin
qaorunmasi ucun əsas təhlukələrdən biridə komputerə girmiş ziyan verici
proqramlardir.Bele ziyan verici proqramlar verilənlərin tamligi ucundə təhlukə
yarada bilər.Komputerdə saxlanilan verilənlərə və proqramlara zərər vuran
proqramlara ziyan vurucu proqramlar deyilir.Ziyan vurucu proqramlar ən geniş
yayilmiş novu komputer viruslaridi.Komputer virusu proqramin sənədi icərisinə
yaxudda verilənlər dasiyicisinin muəyyən sahələrinə daxil olan parazit proqram
kodudur.Bu kod daxil oldugu komputerdə ozozunu coxalda,muxtəlif icazəsiz və
ziyanli işlər gorə bilər.Oz-ozunu coxaltma qabiliyyəti virus proqramlarinin
baslica xususiyyətidir.Virusun fəaliyyət senarisi təxminən asagidaki kimidir.
1.Komputerdə
yoluxdurulmasi mumkun olan butun proqramlari tapmaq
2.ozunu
proqramin əvvəlinə yaxud sonuna yaznmaq
3.əgər
virusun hucuma kecəcəyi gun catibsa dagidici islər gormək.
4.əgər
həmin tarix catibsa həırhansi xirda zzərər yetirmək mes:kompun sert diskində hər
hansi kicik sahəni şifrələmək.
Komputerə
ziyan verici proqramlarin girməsini bildirən bir sira əlamətlər vardir.
1.ekarana
nəzərdə tutlmamiş məlumatlarin və goruntulərin cixmasi
2.nəzərdə
tutulmamiş səs siqnallarinin verilməsi
3.cd
dvd disk surəninin ozozunə acilib baglanmasi
4.komputerdə
her hansi proqramin ozbasna baslanmasi
5.komputerin
tez tez siradan cixmasi və isləməsi
6.fayl
və qovluqlarin yoxa cixmasi yaxud dəyişdirilməsi
7.sərt
diskə tez-tez muraciət vəs
Virus
proqramlarindan biri Troya proqramidir.Troya proqramlari istifadəcidən icazəsiz
olaraq informasiyalari toplayir və onlari cinayətkara gondərir.Eləcədə həmin
informasiyalari dagidir və yaxud ziyanli məqsədlər ucun dəyisdirilir.Komputerdə
virus əlamətləri askarlandiqda asagidakilari etmək lazimdir.
1.komputeri
lokal səbəkədən ayirmaq
2.əməliyyat
sistemi komputerə dusmus virus nəticəsində diskdən yuklənməsi onda onu CD diskdə
yukləməyə calisir.
3.antivirus
proqrami basladilir.
11.Antivirus
vasitəsilə informasiyanin muhafizəsi
Komputer
viruslarindan qorunma 3 səviyyədə teskil oluna bilər.
1.viruslarin
komputerə girməsinin qarsini alma
2.virus
hucumlarinin qarsisi alinir.
3.virus
hucumlarinin tesiri minimuma endirilir.
Yoluxma
faktini askarlama viruslarin coxalmasinin qarsini almaq və virus hucumunu
qarsisi alinmaq ucun antivirus proqramlarindan istifadə olunur.Viruslara xas
olan baytlarin askar edilməsi və viruslar ucun xarakterik hərəkətlərin geydə
alinmasi onlarin axtarisinin əsasini təskil edir.Muqayisə ucun zəruri olan
verilənləri antivirus proqramini verilənlər bazasinda saxlanilir.Antivirus
verilənlər bazsinda daim yeniləmək lazidmir.Fəaliyyətlərindən asili olaraq
antivirus proqramlara bir nece sinifə ayrilir.
1.deetektorlar
hər hansi məlum virusa yoluxmus fayllari askarlamaga imkan verir
2.doktorlar
təkcə yoluxmus fayllari askarlamir,onlari ilkin duruma qaytarmaqga calisir.
3.mufəttislər
komputer hucumlari mumkun olan yerlərdəki dəyisikliklərə nəzərat edir.
4.doktor
mufəttislər yuxarida gostərilən iki nov proqrami imkanlari ozundə birləsdirir.
5.suzgeclər
viruslari coxalma və zərər vurma məqsəsdilə əməliyyat sisteminə etdikləri
muraciət tutur.
6.vaksinlər
is qabiliyyətləri saxlamaqla proqramlari ele dəyisdirirlərki onlari viruslar
ucun yoluxmus gorunsun.belə olduqda viruslar həmin fayllara ilismir.Komputerdə
viruslarin axtarisi verilənlər dasiyicisinin yaxud daralmasi yolu ilə yerinə
yetrilir.Daranma prosesində operativ dasiciyilarda virusa yoluxmanin elamətlərinin
olub olmamasi yoxlanilir.Askarlanmis viruslar mumkun olduqda dəyisdirilmis
fayllari ilkin vəziyyəti muəyyənləsdirilir.Bu gun :symantic
norton,antivirus,kasperski antivirusu,Dr veb,acafee,Viruscan,panda,titanium
antivirusu kimi antivirus proqraminda daha cox taninir.
12.Komputer
cinayətkarligi və kriptoqrafiya anlasiyi.Rəqəmli imza.
Fərdi
komputerlərin sayinin gorunməmis surət və artmasi internətə sərbəst cixis və
yeni kommunikasiya qurgularinin surətlə
inkisafi həm asudə vaxtin kecirilməsi həm də biznesin aparilmasi usullarini
deyisdirdi.Eyni zamanda qara niyyətli insanlar ucundə yeni imkanlar acildi.Yəni
yeni cinayət usullari meydana cixdi.Bəsəriyyət yeni cinayət novu olan kiber
cinayətkarliqla qarsilasdi.Kiber cinayətkarliq dedikdə internet yaxud basqa
komputer səbəkələrindən istifadə olunmaqla torədilən cinayətlər basa
dusulur.Kiber cinayətkarlarinin əsas hədəfi banklar.bijalar,internet magazalari
olur.Cinayətin həyata kecirilməsində komputerlədən yaxud səbəkələrdən asagidaki
kimi istifadə olunur:
1.komputer
və yaxud səbəkə cinayət aləti ola bilər
2.komputer
və ya səbəkə cinayətin hədəfi ola bilər
3.komputer
və səbəkə cinayətli məqsədlərə catmaq ucun yaradici vasitə ola bilər.
13.Xakerlər.
Komputerlər
yenicə cixan vaxti haker sozu hormətlə cəkilirdi.Əməliyyat sistemini daha yaxsi
isləmək ucun haminin unutdugu adminstrator parolunu ləgv edən komputer dahiləri
adlandirirdilar.Lakin zaman kecdikcə bu soz menasini itirdi.Hakerlərin bəziləri
pis muhafizə olunmus komputerlərə girməyə basladilar və bunun mumkunluyunu
subut etdilər.Proqram məhsulunun alicisi eslində həmin proqramin istifadə
huqunu əldə edir.Proqramin ozu isə onun
mulkiyyətinə kecmir.Ona gorədə proqram məhsulunun uznun cixarilib yayilmasi
qanun pozuntusu hesab olunur.Belə hərəkətlərə komputer piratciligi və yaxud
proqram təmin piratciligi deyilir.Haker hucumlarinmin əsas məqsədi
informasiyanin məhv edilməısi deil həmdə onlarin icazəsiz ələ kecirilməısidir.Əgər
bunun qarsisini texniki vasitələtrlə almaq mumkun olmursa onda sifrələınmə
sistemindən istifadə olunur.Şifrələnmə usullari ilə kriptoqrafiya məsgul
olur.(gizli yazi )Movcud şifrələnmə usullari iki qrupa ayrilir:gizli acarlar və
aciq acarla şifrələınmə.Gizli acar ele acara deyilirki gizli olaraq yazisan iki
abonent əvvəlcədən onu bir birnə veririlər.Əsas məqsəd bu acari 3səxsdən gizli
saxlamaqdir.
15.Rəqəmli
imza
Son
zamanlar rəqəmli imza texnologiyasi meydana cixmisdirki buda imzalanmis sənədi
ancaq kagiz şəklində catdirmaq zərurətini aradan qaldirmisdir.Rəqəmli imza şəxsi
gizli şifrədir və onun acari yanliz onun sahibinə məlumdur.Rəqəmli imza məlumatin
həqiqiliyini imza sahibi tərəfindən təsdiq olundugu bildirilir.Rəqəmli
sertifikat səlahiyyətli orqan tərəfindən imzalanmis elə məlumatdirki aaciq
acarin həqiqətən imza sahibinə aid olmasi təsdiqlənir.Sertifikatlasdirma səlahiyyıt
olan orqandan sertifikat almaq ucun istifadəcinin kimliyini bildirən sənədlər
olmalidir.
16.Hesablama
tarixi və muasir vəziyyəti
İnsan
ozunu və ətraf muhiti dərk etməyə basladigi andan hesablamalar aparmaga ehtiyac
duymusdur.Ən gədim say aləti abak olmusdur.Abak 4-5 min il bundan əvvəl
yaranmis və dəyisikliyə ugrayaraq cotkə adi ilə dovrumuzə gədər gəlib
cixmisdir.12ci əsrin əvvəllərində laqoritmik xətkesi yarandi və onun koməyilə
toplama vurma bolmə quvvətə yuksəltmə kokalti yerinə yetrmək mumukun oldu.Orta əsrlərdə
elmi məsələlər abakin laqoritmik xətkesin imkanlari cərcivısinə sigismadi və ən
mukəmməl hesablamalar apara biləcək mexaniki masina ehtiyac duyuldu.ilk sadə
mexaniki hesablama masini 1623 cu ildə alman alimi Vilhelm Şikart tərəfindən
yaradilmişdir və onun koməyi ilə yalniz toplama cixma əməlləri yerinə
yetirilirdi.1641ci ildə fransiz mexaniki B.Paskal 4riyazi əməli yerinə yetirən
carxli mexaniki hesablama masini duzəltdi.1694cu ildə gorkəmli riyaziyyat alimi
V.Vilhens dahada təkminləsdirilimis 4 hesablama əməli quivvətə yuksəltmə,kokalti
əməllərini hesablama mexanizmini duzəltdi.Soraki illərdə hesablama
mexanizmlarini duzeldilmasi ilə bir cox ixtiraci alimlər mesgul olmus və bu sahədə
oz əməklərini vermişlər.Artiq 20ci əsrin 30-40 ci illərində muxtəlif texnoloji
proseslerin avtomatik idarə olunmasi telebi meydana cixir və 1937ci ildə AMERİKA
alimi Atanasov lampalar və kondisatorlardan istifadə edərək avtomatik idarə
oluna bilən hesablama masinin is prinsipini teklif edir.20ci əsrin ortalarinda
muasir hesablama masinlarinin ilk numayəndəsinin
hazirlanmasina baslandi. 1933- cu ilde il ektromexaniki elementlerin komeyi ile isleyen hesablama
masini duzeldildi. 1944-cu ilde amerika fiziki Argenin rehberliyi ile
emeliyyatlarin ardicilliginin avtomatik
idare eden hesablama masini yaradildi ve
ona mark adi verildi.1947-ci ilde daha boyuk imkanlara malik mark 2 masini
duzeldildi. 1945 ci ilin axirlarinda amerika alimleri ilk elektron reqem
hesablama masini duzeltdiler. Bu masinlar mark ve mark 2 masinlarina min defe
suretle isleyirler.onlarin menfi cehetleri proramin masina daxil edilmesini
prosesini cox vaxt aparmasi idi. Bu prosesi azaltmaq meqsedi ile alimler
proqrami yaddasinda saxlaya bilecek hesablama
masinin ixtirasina basladilar. Corc fon Leyni prinsipi esasinda ilk
hesablama masini 1949-cu ilde ingilis
alimi moris Uilksin terefinden duzeldildi. Neymon masin is prinsipinden esas
idea ondan ibaretdir ki informasiyani tehlil ederek hesablama masinini effektif
islenmesi ile yanasi universal olmalidir. Asagidaki qurgulardan ibaret
olmalidir.
1. Riyazi ve metiqi meseleleri yerine yetiren hesab mentiq qurgusu
2. Proqramin icra olma prosesini teskil eden idaretme qurgusu
3. Verilenleri ve proqramlari yaddas saxlayan yaddas qurgusu
Umumiyyetle hesablama masinlarini yaranma tarixini nesillere bolek.
1.1945- 1950ci illerde yaradilmis lanpalar uzerin qurulmus hesablama masini 1 ci nesillere ayid edilir.
2.1960-ci illerin evvellerinde Kiyev Kibermetika institutunda yaranmis
promil ve mil, minskde yaradilmis minsk 2 nesile aid edilir.
3.1960-1968-ci ilde aradilmis masinlar 3 nesile aid edilir.
4.1971-ci ilde boyuk inteqral sxemini yaradilmasi ile 4 nesil
5.Kecen esrin 90 –ci illerinde 5 nesil ehmlerinin yaradildive onlarla
paralel isleyen mikriprosessorlardan istifade edilir.
6.6 nesile indiki komputerler
aid edilir.
17. Komputerin arxitekturasi ve
sturukturu
Evveller
komputer aparat ve proqram vasiteleri bir- birinden asli olmadan
ayri-ayriliqda yaradilib(1 ve 2 nesil).3-cu nesilden baslayaraq komputerin
aparat ve proqram vasiteleri vahid bir sistem kimi lahiyelendirilmeye
basladildi. Bu zaman esas diqqet bu vasitelerin qarsiliqli elaqesine
yoneldildi. Bununla da prinsip baximindan yeni olan komputer arixtriurasi anlayisi meydana geldi. Komputer arixturasi aparat ve proqram vasiteleri kompleksini qurulmasi ile bagli
bir cox amilleri nezere alan meseleleri ehate edir. Bu amillerden esaslari
komputerin qiymeti tedbiq sahesi
funksiyanal imkanlar hesab olunur.
Komputer
arixturasinin esas terkib hisselerine :
1. Hesablama ve mentiqi imkanlar
2. Aparat vasiteleri
3. Proqram vasiteleri
Hesablama ve mentiqi imkanlar:
1. Emirler sistemi
2. Verilenlerin formatlari
3. Isleme sureti
Aparat vasiteleri
1.
Komputerin mentiqi sturukturu
2.
Yaddasin teskili
3.
Giris cixisin teskili
4.
Idaretme prinsipleri
Proqram vasiteleri
1. Emeliyyat sistemi
2. Proqramlasdirma dilleri
3. Tedbiqi proqram teminati
Komputerin arxitekturasi ve sturukturu
anlayislarini bir-birinden ferqlendirmek lazimdir. komputer sturukturu mueyyen seviyyede komputerin konkret terkibini ve onlar arasindaki elaqeni
teyin edir.
Arxitektura ise komputerin tekib hisselerini hansi qaydalarla qarsiliqli elaqesini teyin edir. Terkib
hisselerin tesviri ise yalniz bu qaydalarin
formalasmasi ucun teleb olunan seviyyede verilir.
Basqa sozle arxitektura komputerin
lahiyelendirilmesini,qurulmasinin ve proqram telimatinin umumi problemlerini
eks etdirir.
18.Windows Emeliyyat Sistemi
Windows esas xususiyyetleri asagidakilardir.
1. Tekmillesdirilmis yeni vasite :start duymesi ve taskbar windowsun
esas xususiyyetleri start duymesi ile proqraminizi suretle islede biler.
Fayillararinizi axtara biler ve bir proqrami digerine kece biler .
2. Windows explorer fayillarinizi disklerinizi ve saebeke elaqelerini axtarmaq ve cesitlemek
ucun genis imkanlara malik bir vasitedir .
3. Uzun fayil adlari cesitleme ve axtarma emeliyyatlari daha asandir.
Fayillarinizi 256 sinvola qeder uzun adlar vere bilersiniz.
4. Yaddas daha yaxsi idare edilmesi artiq evvel kimi tez-tez yaddas
catismazligi haqqinda melumatlarla
qarsilasmayacaqsiniz windows emeli yaddasdan daha semereli sekilde istifade
edilir.
5. Cd-romda tekmillesdirilmis avtopley xususiyyeti-musiqi cd-lerinizi
axtarmaq ucun sadece surucunuze
yerlesdirmeyiniz kifayetdir. Cdplayer avtomatik acilacaq ve Cdnizi
oxutmaga baslayacaqdir.
6. Tekminlledirilmis oyun ve multimediya video ve ses fayillarinin
isledilmesindeki mehsuldarliq yaxsilasdirilmis MSDOS oyunlari daha cox
tesdiqlenmis ve bu oyunlarda cox istifade edilen video xususiyyetleri
tekminlesdirmisdi.
7. Pluq and play qurgulari ile uygunluluq komputerimize pluq and play
xususiyyetini desdekleyen bir kart yerlesdirdikden sonra sadece onu acmaginiz
kifayyetdir. Windows onu avtomatik tapib quracaqdir.
8. 32 bitli coxtapsiriqli is : windows 1 den cox proqrami eyni zamanda
islemesine imkan verir.
9. Yeni masaustu: windowsda proqram idareedicisini yerini proqram
manager yerini masaustu ve taskbar tutur. Bunlarin vasitesi ile proqram ve
texniki vasitelerin daha suretle tapmaq olar.
10. Tekmillesdirilmis komputer sebekelerini tesdeklenmesi ve sebekede
istifade disklerini muxtelif formada teqdim ede bilerik.
19.start
menusu ve start menusunun alt menyulari
Windowsda
baslangic son derece asantdir. Maus qurgusunun oxunu ekranin alt sol kuncunde
start duymesi uzerine getirinve mausun sol duymesini sixin. Bu menyu uzerindeki
piktoqramlardan ibaret alt menyu acilacaqdir. Bu piktoqramlardan saginda ox
isaresi olanlar alt menyulara malikdir. Bu alt menyularinda alt menyulari ola
biler. Start menyusundan istifade etmekle komputerdeki her seye asanliqla
istifade ede bilersiniz. Start menyusu
uzerinde normal halda asagida gosterilmis alt menyular ve emrler
gorunur.
1. Proqrams –proqram qruplarin saxlayan qovluqlara daxil olmaqla
muxtelif proqramlarin adlari daxil olan menyunu acir.
2. Documenst – axirinxi defe istifade etdiyin senedi acir .
3. Settings windowsun xusiyyetlerini deyisdirmek ucun
4. Find –Fayil ve qovluqu axtarmaq ucun
5. Help –her hansi bir windows movzusu haqqinda yadima ehtiyac
duyduqda istifade ede bilersiniz.
6. Run (icra et) –start menyusunda olmayan her hansi bir proqrami acmaq
ucun istifade edilir.
7. Shut down-komputerinizi baglamadan once bu emri secin.
20. Aktiv ve qeyri- aktiv pencereler
Masaustunde her proqram ayri pencerelerde isleye
biler. En ustundeki basliq cubugu rengli olan pencere aktiv pencere adlanir.
Aktiv pencere maus qurgusunu oxunun hereketlerine ve klaviatura sixilan
duymelerine reksiya veren penceredir.Aktiv olmayan pencereler ise ve masaustune
zeminine gonderilir ve uzeri aktiv olan pencere ortule biler. Aktiv olmayan
pencereni onun gorunen her hansi hissesinden maus qurgusunun sol
duymesinin sixmaqla aktiv hala getire
bilersiniz. Windowsla bir pencereni aktiv olmamasini o proqramin islememesi
demek deyildir. Siz aktiv pencerede basqa bir proqrami isleyerken telefon
nomresini yigizisi aktiv olmayan pencerede bir telefon noqdesini axtarmaga
davam ede bilersiniz.
21.Windowsun fayl sistemi,is stolu, fayl ve qovluqlar.
Windows 98-in fayl sistemi qovluqlar uzerinde
qurulmusdur. Bu qurulusa agacvari qurulusda demek olar. Surucunuzu bir agacin govdesi kimi tesvir etseniz
qovluqlari bu govdeye birlesmis budaqlar hesab ede bilersiniz.Hemin
qovluqlarin daxilinde budaqa birlesmis nazik budaqlar kimi ve fayllarda
budaqlardan yarpaqlar kimi ola biler.qovluqlar kataloq alt kataloqlar kimdie istifade etmek olar.Bir
surucu piktoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesine ikiqat sixmaqla
icerisinde qovluqlar ve fayllar olan pencere acilacaqdir.Her hansi bir qovluq
uzerinde ikiqat sixtiqda pencere acilacaqdir.Bu penceredede qovluq varsa onu
uzerinde ikiqat sixdiqda da pencere
acilacaqdir.Acilmis pencereni sixdiqda pencere acilacaqdir.Acilan pencereni
hansi piktoqrama aid oldugunu bilmek ucun basliq cubuguna baxmaq
kifayetdir.Surucu piktoqramlarini ve qovluqlarini icerisini gosteren pencereni
acdiqdan sonra fayl ve qovluqlar uzerinde asagdaki emeliyyatlar yerine
yetirilir.
1. Proqrami yuklemek ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
2. Fayli acmaq ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
3. Senedleri cap etmek
Bir
senedi cap etmek ucun onun pitoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesinin
sixib saxlayaraq,cap qurgusunun pikroqrami uzerine surukleyib duymesini
buraxin.
4. Fayllari kocurmek ve dasimaq ucun klaviaturada ctrl duymesini sixib
saxlayaraq mausun sol duymesini faylin uzerine sixmaq fayl piktoqramini yerine
surukleyin.
5. Piktoqramin menyusunu acmaq 1piktoqramin acmaq ucun piktoqramin
uzerinde maus qurgusunun sol duymesini basin.
22Masa ustunde pencereleri nizamlamaq
Masa ustunde bir nece pencereni asiq oldugu zaman
butun pencereleri eyni zamanda gormek ucun onlari nizamlaya bilersiniz.Iki
pencereni yan –yana yerlesdirmekle her ikisnin icerisini eyni anda gore biler
muqayise ede biler veya dasima emeliyyatlarinda istifade ede
bilersiniz.pencereleri nizamlamaq ucun iki yol vardir:
1ci yol –her hansi pencereni ayri –ayriliqda
nizamlamaqdir.
2ci yol-windowsun pencerelerini avtomatik
nizamlamaqdir.
Bir nece aciq pencereniz varsa onlari nizamlamaq
ucun task bar uzerinde maus qurgusunun sag duymesini sigin pencereleri
nizamlamaq ucun sekilde menyu acilacaqdir bu menyu asagidaki emrlerden
ibaretdir.
Cascode (pencereleri ust-uste yerlesdirir)windows
altdaki her pencerenin basligini gorulecek sekilde pencereleri ust –uste
yerlesdirmek ucundur.
Maximize duymesine sixaraq pencereni butun ekran
boyu aca bilersiniz.pencere ile isinizi bitirdikden sonra restore duymesine sixaraq
pencereni evvelki vezyetine getre bilersiniz.
Tile windows horizantally-(pencereleri ufuqi
yerlesdir.)butun pencereleri alt-alta siralanmis sekilde yerlesdirir.
Tile windows vertically-(pencereleri saquli sekilde
yerlesdirir.)pencereleri yan-yana yerlesdirir.
Minimize all windows-(butun pencereleri minimum
kicilt)butun pencereleri task bar uzerindeki duymeler seklinde kicildib ve
masaustunu bosaldir.
Tile-yan yana yerlesdirir.
23Masaustundeki piktoqramlari nizamlamaq
Masaustunde bos bir sahede maus qurgusunun sixdiqda
acilacaq dinamik menyunun arrange icons(piktoqramlari tenzimle)alt menyusundan
uygun emr secerek piktoqramlarinizi tenzimleye bilersiniz.Bu alt menyu
asagidaki emrlerden ibaretdir.:
1. By name
2. By tape
3. By date
Kriptoqramlariniz sececeyiniz alt emrlere gore
siralanacaqdir.eger masustunuzu avtomatik tenzimlemek isteyirsinizse auto
arrange emrini secin line up icons ise piktoqramlariniz eyni sirada duze
bilersiniz.
24Multimediya
Windows
emeliyyat sistemi xususi aparat ve proqram vasitelerinin komeyile yuksek
keyfiyyetli ses ve inteqrativ isini temin ede biler.Multimediyanin esas
vezifesi ses siqnallarini regem seklinde ve eksine cevirmek ikinci elementi ise
videoplatadirki onun vasitesile video ve informasiya regem sekline cevrilir.Ses
plataniza muxtelif bakustik sistemler qosulurlar.Ses ve video ile islemek ucun
komputerde muxtelif proqramlar var.
Bu
proqramlar vasitesile audio kompakt diskleri oxutdurmaq,onlara informasiyani
yazma ve ses fayllarini redakte etmek hemcinin video kliplere baxmaq olar.Qeyd
etmek lazimdirki multimediya informasiyasi cox boyuk yer tutur.Buna gorede bele
informasiya kompakt disklerde yerlesdirilir ve hemin disklerdeki informasiyani
oxumaq ucun komputerde CD-ROM disk qurgusu olmalidir.Ilk cd-rom qurgusu 1983cu
ilkde yaradilmisdir.lakin 1990cu ilde komputerde tetbiq tapmisdir.Kompakt
disklerde informasiyanin oxunmasi ve yazilmasi laze vasitesile yerine
yetrilir.Bunun sayesinde standart diskde 700 mg geder verilenleri veya 80 deg
audio informasiyani saxlamaqq olar.Kompakt diskin klssik novunun diametri 12 sm
olur lakin diametri 8sm olan disklerde vardirki onlarin tutumu 340mg geder
olur.Diskde yerlesen informasiyanin bir nece novu olur ve her nov ucun yazi formasi
olur spesifikasiyada gosterilmis onlara kitab deyilir.
1.
Qirmizi kitab(1982)audio informasiya ucundur
2. Narinci kitab(1985)arxiv
fayllarin yerlediren adi diskdir
3. Yasil kitab(1988)multimediya
informasiyasini yazma ucun
4. Ag kitab(1993)video informasiyani
dvd ve video informasiyanin saxladilmasi mp4 enenvi olan video disklerini
siradan cixarir
Ilk vaxtlarda cd-romun modeli videonu
digerinise sesi oxuya bilmirdi.Bunlar hamsi 90ci illerin ortalarinda aradan
qaldirildi ve cd-room heqiqetende standart qurguya cevrildi.CD-ROOM
qurgularinin tutumu 640-700 mgb olur.Bu cur diskde 74 deg audio yazi ve ya 1
saata geder video yerlesdirmek olar.onlarin ikinci ustunluyu onun ucuz
olmasindadir.Istenilen CD-ROOMU xarakterize eden esas parametri onun isleme
sureti oldugundan bu kemiyyet diskin adinda da geyd olunur.Disk qurgusunun
adinin uzerinde gosterilmis gosterici hegigeten uygun gelirdi disklerin
heddinden artiq boyuk suretle firlanmasi deq10000 verilenlerin oxunma suretini
pislesdirirdi.Bu zaman daimi bucaq suretliliyin texnologiyasina kecid
yarandi.Bu halda lazer suasinin butun yol boyunca disk eyni suretle
firlanir.Yalniz verilenlerin oxunma sureti deyisirdi-daxili cigirlarda suret
minimum xarici cigirlarda ise maksimum suret olurdu.Bu halda istehsalcilar suret
parametri kimi maksimal giymeti gosterdiler-informasiya oxunmasinin bu cur
maksimal sureti ise yalniz disk
proqraminin 10-15%istifade olunur.
24.Tarix ve zamanin deyisdirilmesi
Control panel(idaretme paneli)deki date-time
piktoqrami uzerinde ikiqat sixin.Sekilde gosterilmis date-time properties
dialoq penceresi acilacaqdir.
1.
Month –sahesinden cari ayi secin
2. Year –sahesinden cari ili
secin
3. Day –sahesinden cari gunu
secin
4. Time- vaxti secin
Sahesini asagidaki ox duymesini veya sahe
uzerinde sixaraq cari saati daxil edin.
Time zone- sehifesine kecin dunya xeritsei
gorunecekdir.xeritede oldugun yeri secin.uygun parametrleri secerek ok
duymesini basin ve onlari tesdiqleyin.
25.Maus qurgusunun xususiyyetlerini
deyisdirmek.
Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek
ucun kontrol paneldeki maus piktoqrami uzerinde ikiqat sixin ve
deyisidirin.Maus properties dialoq penceresi acilacaqdir. Bu dialoq
penceresinde 4 sehife olduguna diqqet edin.
1.
Buttons –duymeler
2. Pointers –gostericiler
3. Motion –hereket
4. General –umumi
26.Maus qurgusunun duymesinin
xususiyyetleri
Solaxay istifadeciler buttons sehifesinden
istifade ederek maus qurgusunun duymelerini funksiyalarini configutarion
sahesinde left handed parametrlerini secerek deyisdire bilersiniz.Ikiqat sixma
suretini (double click speed)sahesindeki slow-fast arasindaki iki duymesini
uygun istiqmetde hereket etdirmekle test area (test sahesi)sixaraq yoxluya
bilersiniz.
27. Maus qurgusunun gostericisinin
xususiyyetleri.
Pointers sehifesini acdiqda windowsda
istifade olunan muxtelif maus gostericisi isarelerini goreceksiniz.Maus
qurgusunun gostericisi xususiyyetleri olan fayllari acaraq deyisdire
bilersiniz.
28.Diaqramlar
Excellede dioqramlarla islemek ucun genis imkanlar vardir.
Melumatlari daxil etdikden sonar bu melumatlara uygun muxtelix formali
dioqramalar hazirlaya bilersiniz.
Hem movcud dioqram tiplarin yaxindan
tanimaq hemde ne zaman onlarin hansindan istiade edeceyini mueyyenledirmek ucun
excelled istifade edilen dioqramtipleri haqqinda genis muellumat almaginiz
meqsede uygundur. Excelled asagidaki dioqram tiplarinden istifade edilir .
1) column- sutun praktikada en cox istifade edilen dioqram tipidir bunlara bezen histoqram adi
da verilir katkoriyalar ufiki qiymetler ise sequli olaraq yerlesdirilir
istdiyiniz zaman 3 olculu stun deoqramlarida yarada bilersiniz.
2) Bar- gundelik heyatimizda coxarsilasdigimiz bir dioqram tipidir
melumalar ufiki cubuqlar kimi gosterilir
bununlada eyni bir muellumatlar sirasindaki her bir muellumat basqa birisi ile qarsilasdira bersiniz
3) Line (xett0 muelumatlariniz nokteden nokteye deyisme eyrisini gormek
ucun bu tip dioqramda istifade edin yaniz burada bir hala diqqet etmeyiniz
lazimdir: muellumat noqtelerini birlesdiren xettler qiriq bir eyri emele
getirecek ve x oxunda reqem qiymetleri yerine katikorialar gosterildiyi ucun bu
muelumatin heqiqi (y=f(x)) deyismesini temil etmeyecekler
4) Pie (tort) tort sekilli dioqramalr
melumatlar arasindaki elaqeni faizlerle
gostermek ucun istifade edilir . tort sekilli dioqramlr yaniz bir melumt
sirasini gostere biler bu tipin 3 olucuku
frmasindan istfade ede bilersiniz
5) XY scatter –noqteli dioqram bu tip dioqramdan istifade edilmesinde
esas meqsed y=F(x)
Sekilde bir elaqeni gostermekdir.burada line tipinde ferqli
olaraq X oxunde yerlesdireceyin melumatlarinda reqem tipli olmasi lazimdir
6) Area bu tip dioqramda melumatlar oz olculerinde deyil digger
melumatlara qarsilasdira bilersiniz…..
7) Doughnut bu tip dio. Tort sekilli dioqramlara oxsayirlar ve eyni meqsed ucun edilir ancaq bu tip dio. Bir
nece muelumat sirasini goster bilersiniz her bir melumat sirasi cun muxtelif
xalqalardan isifade edilir
8) Radar qutub xetti dio bu tip d melumt sirasin muqayise etmek ucun istifade edilir
9) Surface topoqrafiyadan
melumat oldug kimi coxlu sayda
melumatiniz varsa bu muellumatlarin bolusdurulmesini 3 olculu sekilde ve xeretilememetiqi cercivesinde gotere
bilersiiz
10) Bubble melumatlari qabarciq seklinde tesvir etmek ucundur
11) Stock veya high lowclose
senedlerin baglanma qiymetlerini
izlemeyin en yaxsi yolu bu tip diaqramdan istifade etmekdir.
12) Cylinder- melumatlari
silenderle vasitesile tesvir ucundur
13) conys- melumatla konuslar vasitesi le tesvir ucundur
29.Komputer sebekeleri
MELUMATI
XARICI DASIYICILAR SERT DISK ELASDIK VE
S VE KOMP SEBEKESI VASITESI ILE OTURMEK
OLAR 2 VE DAHA COX KOMPUTER ARDICIL
BIRLESMESI KOMP SEBEKESI MILYONA GETIRIR KOMP SEBEKESI
GORMEKCUN XUSUSI APARAT VE PRAQ
VASITELERINDE BIRGE OLUNMAVASITELER DEDEIKDE SEBEKEDE ITIFADE OLANAN
FAILLAR YADDAS QURGULAR MELUMATLAR
PERFERIYA QURGULARI VE SA ELEMETLER
NEZERDE TUTULUR. MUMUMI HALDA KOMPUR
TEXNIKI VE PROQRAM VASITELERINDE BIR GE ISTIFADE ETMEK VE MELMAT MUBADILESI MEQSEDIILE 2 VE YA 1 NECE
KOMP BIRLESMESINE KOMPUTER
SEBEKESI DEYILIR 2 KOMP SADE SEKILDE BIR
BIRINE QOSULARAQ ARALARINDA INFRMASIYA MUBADILESI HEYATA KECIRILMESI BIR BASA
BIRLESME ADLANIR KOMP SEBEKESI BIR
BIRINE BIRLESME NOVUNE GORE ARDICIL ULDUZ VE QARISIQSEKILI OLUR ARDICIL BIRLESME OZU 3 HISEYE
BOLUNUR SADE DAREVI VE ARDICIL SIN
BIRLESMESI BUTUN SEBEKE NOVLERI UMUMI TERKIB HISSELERINE FUNKSIYALARA VE XUSUSIYYETLEREMALIKDIR BU TERKIB HISELERI ASGIDAKILARDIR SERVER –OZ EHTIYYATLARINI SEBEKE ITIFADECILERINE
TEQDIM EDEN XUXUSI TEMINATINA MALIK XIDMETI KOMPTERDIR ISTIFADECI
SEBEKE EHTIYYATLARINDAN ISTIFADE
EDEN KOMPTERLERDIR
MUHUT-
KOMP BIRLEDIRME USULLARIDIR KOMP
SEBEKESI FUNK GORE 2 QRUPA BOLUNUR 1
SEVIYYELI SERVER ESASINDA QURULAN
1 SEVIYYELI SEBEKEDE BUTUN FERDI KOPLER EYNI HUQUQA MALIKDIRLER BIR SEVIYELI SEBEKE ISTIFADE EDILEN
KOMPLERIN ISCIURUPLAR ADLANDIRIRLAR VE
BURADA ISTIFADEDECILERIN SAY10 NEFERDEN COX OLMUR
SERVER
ESASINDA YARADILAN SEBEKELER ISTIFADE
EDEN FERDI KOMPUTELERDEN BIRI
DIGERINDEN
HEM PROQRAMTEMINATIN GORE HEMDE TEXNIKI
CEHETDEN FERQLENIRLER SEVER ESASINDA SEBEKEDE MURREKKEB KAVEL
BIRLESMESINDEN ISTIDE EDILIR SEBEKENIN IDARE OLUNMASI INZIBATCI TERFINDE HEYATAKECIRIR BURADA ISTIFADECERIN SAYI 10 DA COX OLA
BILER KOMPTER SEBEKELERI YERLESDIYI
SAHEDEN ASLI OARAQ LOKAL VE QLOBAL SEBEKEYE BOLUNUR
LOKAL
SEBEKE BIR NECE FERDI KOMPUTERDEN PERIFERIYA QURGULARINDAN IBARETDIR BELE
SEBEKEYE COX VAXT LAN DEYIRLER ONLAR BIR -BIRI ILE MEHDUD ERAZIDE KABEL ELAQESI
IE BIRLESIRLER SEBEKENIN KOMEYI ILE FAIL
VE PRINTERLERDEN ELEKTRN POCDUNDAN VE
DIGER EHTIYATLARDAN TAMAMI ILE ISTFADE ETMEK MUMKUNDUR LOKAL SEBEKELERDEN BUTUN ISTIRAKCILAR VAHID PROTOKOL DESTINDEN ISTIFADEYE UTUNLIK VERILIR LOKAL SEBEKELER ERAZI XUSUSIYYETLERINE GORE YIGCAMLIG ILE FERQLENIRLER
ODUR KI LOKAL SEBEKELRDEN ISTIFAD
ETMEKLE MUXTELIX YERLERDE ISTIFADE OLUNAN
KOMP BITRLESDIRIRLIR LOKAL
SEBEKELER VE FERDI ISTIDFADECILERI BIRLESDIREN SEBEKE QLOBAL SEBEKEER VE YA LAN ADLANIR. QLOBAL SEBEKELER GENIS COGRAFI SEBEKEYE
MALIKDIRLER. ONLARIN KOMEY LE AYRI AYRI LOKAL SEBEKELERI VE MUXTELIF
PROTOKOLLARI BIRESDIRMEK MUMKUN DUR
BELE SEBEKELERDEN ISTIFADE ETMEK UCUN
PLANLASDIRMA SAHESINDE TUTARI
BILIYE VE TECRUBEYE MALIK OLMAQ TELEB
EDILIR COX VAXT QARISIQ SEBEKELERDENDE ISTIFADE EDILIR BU HALDA BIR SEVIYYELISERVER ESSINDA OLAN
SEBEKININ MUSBET CEHETLERIDEN TAM
ISTIFADE EDILMELDIR LOKAL SEBEKENI
QLOBALSEBEKENI BIRLESDIREN KOMPVE YA
KOMP PROQRAM TEMINTI SLUJ A DLANIR
SLUJLAR XUSUSI KOMTERDEN VE YA KOMP
PRAQRAMINDAN IBARET OLA BILER KOMP SEBEKERNI
2 FUNSIYA GORE AYRIRLAR 1
SEBEKENIN APARAT VE PROQRAM
EHTIYYALRINDN BIRGE ISTIFA DE OLUN MASI 2 CI VERILENLERIN
EHTIYATLATRINDA BIRGE ISTIFADE
TEMINATINA GORE .
30.MƏLUMATLARIN DAXİL EDİLMESİ
FORMUNLAR VE FUNKSİYALAR
MS
Excel proqraminda daxil edilən
informsiya 3 katkoriyaya bolunur. Mətn 0 ədəd ve
sinfonlarin konfinasiyasindanda ibaret
verilenler. Bu tib verilenlər uzerində hər hansı hesablamalar aparma mumkun deyil.
Bir
xanaya 32min 767 qeder mətin sinvonlari daxil etmek olar. Xanada daxil edilmis metnin en
coxu 1024 sinvolu gorunur butun sinvollar ise formula setrinde gormek
olar. Qeyd edeki xananin maksimal enine
255 sinvol yerlesir. Ededleri gostermekde istifade olunan asagidaki sinvollarda ibaret verilenler : -
+ bu
tib verilenler MS excproqrami terefinden hesablama ssubyekti kimi qebul edilir
ededler daxil edilerken regional
paramertlerin secilmesinden asli olaraq
. vergul isaresi kesr ededleri tam ve kers hissesini ayrica isaresi kimi qebul edilir .
Ededlerin qarsisinda plus isaresi ekranda gosterilmir . menfi
ededlei daxil ederken onun qarsisinda
menfi isaresi gosterilmelidir E
ve e sinvollar latin herfi
ile daxil edilmelidir . dustur bir ve
bir nece xana da yerlesen verilenler
uzerinde mueyyenn hesablamalar aparmaq ucn daxil edilen isareler her hani
dustur = isaresi ile baslayir dusturlar
riyazi emel isareleri ve xususi funksiyalardan
aperatorlardan istifa etmekle
daxil edilir dusturda istifate edilen
xanalarin yanliz unvani gosterilir hesablamalar ise hemin xanalardaki verilenler uzerinde aparilir dustur daxil
edilmis xanada hesablamalarin neticesi
gorununr dusturun ifadesine ise formula
sertinde baxmaq olar mes b 4
xanasinda 2 5 ededin f 4 xanasinda 4 ededi daxil edilmisdir . H 4 xanasinda b4 ve f 4 xanalarin cemini hesablamaq ucun hemin xana ya
asagidaki dustur daxil edilir enter
ddumesi basilar bu zaman h4 xanasinda hesablamanin neticesi yeni 6.5 ededi bu xanani secdikde ise formula setrinde “b4 plus f4” ifadesi gorunecek
Dusturu daxil edeldiedi.kde sehve yol
verildikde ekaranda bu barede
xeberdarlik edilen dialoq penceresi bezende
dustur daxil edilmis xanada value
bu ifade hesablama aprilmasina
mumkunsuzluyune israredi
Xanada daxil edilmis verilenleri redakte etmek ucun mausun duymesini hemin xananin uzerinde 2 defe
basmaq vey a xanani secib kursoru formula setrinde yerlesdirmek
ve yaxud f 2 duymesini basmaq lazimdir .
Istenilen dusturu = isaresi ile BASLAYIR dusturlarda muxtelif hesblamara aparmaq ucun standart
funksiyalardan istifade olunur “
insert function “ emrini daxil
edin eyni adli pencerede katekoriya
siyahisindan lazim olan katikoriyni secin
mes stastiskasi siyahisindan istediyinin funksiyanin meselen VERGe secin ve ox duymesini
ok dumesi ile tesdik edin fuks arqumentlerini gosterdikden sonra derhal sonra netice
alinir.Praktikada daha cox istifade
olunan bezi funksiyalar asgidadir.1.sum-secilmis xanadaki verilenlerin cemini
hesablayir.2.avarage-orta
hesablayir.3-min(max)verilenler arasinda minimal-maksimal qiymetin
tapilmasinda istifade edilir.4.ABS-ededin mutleq qiymetini
hesablayir.5-text-ededi mentige cevrir.6-IF-mentigi funksiya verilmis sertler
daxilinde hesablamalar aparir.
31.Minimum ve maksimin funksiyalar
Statistic katikoriyasina daxil olan minimum
ve meksimim funksiyalari en cox istifade edilen funksiyalardir. Bu funk. Uygun
olaraq her hansi bir saheye daxil olan hucreler icindeki en kicik veya en boyuk
qiymeti tapmaq ucun istifade olunur.arqument kimi bir və ya
bir necə sahə ünvanı
və ya adı göstərilə bilər. Bu funk. Yaziliş forması aşagidaki kimidir.
1 min
(n)və s göstərilmis qiymətləri en kiciyini gösyərir
2
mak()və s göstərilmis qiy en böyüyünü gosterir
3D8 hücrəsini secin
4
formul cubuğunda =minimm( c3 c7) yazin
5
Enter düyməsini sixin. D8 hucresine c3 c7 sahesindeki en kicik qiymet daxil
edilecek.
6
indide e 8 hucresini secin
7
formul cubugunda = mak.( d3 d7) yazin.
8
enter duymesini sixin e8 hucresine d3 d7
sahesinideki en boyuk qiymeti daxil edilecekdir
32. SETR VE SUTUNLARIN CEMINI
HESABLANMASI
ISTENILEN
DUSTUR BERABER ISAESI LE BASLAYIR. HER HANIS XANAYA DUSTUR DAXIL ETDIKDE BU
DUSTURDA GOSTERILEN XANALARIN KORDINATLARI DUSTURUN OZ XANASINI MOVQEYINE
NISBETDE VEILIR.
TUTAQ
KI D12 XANASINDA D3 D4 D5 XANALARINDAKI
EDEDLERIN CEMINI GOSTERMEK LAZIMDIR. BUBUN UCUN HEMIN XANAYA ASAGIDAKI DUSTUR
DAXILI EDILIR
RR1 RC GORNUSUNDE REJMINDE OLACAQ
YENI
R12 C 4 XANASINDA HEMIN SUTUNDA 4
SUTUNDA HEMIN SUTUNDA YUXARIDA OLAN 9CI 7 CI 5 CI XANALARIN CEMI HESABLANIR.
EXCELDE
CEMI TAPMAQ COX ASANTDIR. BUNUN UCUN STANART ALETLER CUBU UZERINDEKI AVTAMETIK CEMLE DUYMESI KIFAYETDIR . BU
DUYMEDEN 2 FORMADAN ISTIFADE EDE BILERSINIZ.
1)
DUYME UZERINDE BIR DEFE SIXARAQ FORMUL
CUBU GU GORNECEQ FORMUN UZERINDE DEYISIKLIK APARA BILERSINIZ.
2)DUYME
UZERINDE 2 QAT SIXARAQ CEMLEECEK EDEDIN YERLESDIYI HUCRELERIN AVTOMATIK SECILMESINI VE HESABLANMASINI TEMIN EDE
BILERSINIZ. .
BIR
HUCREYE AVTOMATIK CEM VE DUYMESINDEN ISTIFADE EDEREK HESABALANMIS CEMI YAZARKEN
EXCEL O HUCRESININ UZERINDEKI ALT ALTA YERLESMIS BU TUN QIYMETI AVTOMATIK OLARAQ SECIB CEMLEYIR. EGER HEMIN QIYMETLERIN
YERLESDIYI HUCRELER YAN YANA DEYILSE
(MESEN SEKILDE GOSTERILDIYI KIMISIDE ) NE ETMEK LAZIMDIR.
EGER
C 8 HUCREINI SECIBATOMATIQ CEMLE DUYMESINI 2 QAT SIXARSINIZSA YANVAR AYININ
BAKI AYI ILE ELEQEDAR OLARAQ USTEKI QIYMET CEME DAXIL EDILMEYECEKDIR .BU SEHVI
ETMEMEK UCUN YAN VAR AYINA AID BITUN QIYMETLERI SECIB AFTOMATIK CEMLE DUYMESINI 1 DEFE SIXIN EXCEL SECDIYINIZ QIYMEKTLERIN
CEMINI HESABALYIB BUNU ALTAKI BOS HUCREYE DAXIL EDECEKSINIZ . BU USULU DIGER
AYLAR UCUN DE TETBIQ EDE BILERSINIZ
HUCRE
ICERISINDE HEM FORMULUN OZUN HEMDE CEMI TAPILACAQ SAHENN HUCRELER QIRIQ XETLERLE CERCIVEYE ALINIR
BUNDAN BASQA FORMUL ICERISIND TAPILACAQ
SAHENI UNVANIDA SECIVILMISDI . INDI BU
SAHE UNVANI DUZELDE BILERSINIZ BUNUN UCUN A FORMULUN ICERISINDEKI
KURSARDAN ISTIFADE DEREK YADA SAHE UNVANINI SECILI IKEN MAUS VASITESI
ILE C3 C6 SEHFESINI SECMELISINIZ.
33.TELEKOMMUNIKASIYA SEBEKELERI
TELEKOMLIKASI VASITELERI UZAQ MESAFEYE
INFORMASIYA OTURULMESI VE QEBULUNU TESKIL EDEN TEXNIKI VASITELERDIR .
DUNYADA OLAN IXTYARI INFORMASINI ELDE
EDILMEK UCUN KOMP TELEB OLUNAN INFORMASIYA BAZASINA DAXIL OLMAQ IMKANINA MALIK OLMALIDIR. BU DA OZ NOBESINDE BUTUN
KOMPLERIN NEHEG BIR HESABLAMA SEBEKESI SEKLINDE BIRLESDIRMEYI TELEB EDILAR
KECEN ESRIN 60 80 CL ILDEBOYUK UNVERSAL KOMPLER UZAQ MESAFEDE YERLESEN TERMINAL QURUPLARINA MAL8IKDIRLER BU TERMINALLAR BIR NECE ISTIFADECIYE EYNI ZAMANDA KOMP DE ISLEMEK IMKANI VERIRDI TERMINALLARIN
KOMP BIRLESME TEXNOLOGIYASI ILK HESABALAMA SEBEKELERINI YARANMA ESASLARINI
QOYDU DAHA SONRALAR QLOBAL SEBEKELER MEYDAA GELDIKI ONLAR VASITESI ILE DAHA UZAQ MESAFELERDE OLAN KMPLER
BIR BIRI ILE BIRLESE BILERLER QLOBAL
SEBEKEYE MISAL OLARAQ INTERNET
SEBEKESINI GOSTERMEK OLAR UZAQ MESFEDE YERLESEN KOMPLERER ARASINDA INFORMASIYA MUBADILEINI TESKIL ETMEK UCUN
SEBEKE UNVANINI VERMEK VE LAZIMI RABITE ELAQESINI QURMAQ LAZIMDIR BU DA MUEYYEN
VAXT SERF OLUNMASIN TELEB EDIRSI DIGER KANALLAR ITISMAR UCUN BAHA OLDUGUNDAN VE
VE QLOBAL SEBEKEYE YALNIZ MEHDUD SAYDA KLENTLER DAXIL OLABILDIKLERI UCUN
INFORMAIYAUBADILESINI ESAS KANALI KIMI
TELEFON XETTINDEN ISTIFADE EDILIRDI TELEFON XETTI ILE KOMP ELAQESINI YARATMAQ
UCUN LAZIM OLAN ILK QURGU 70 ILLERIN
EVVELERIDE ISTFADE OLUNMUSDU BUNA MADEM QURGUSU DEYILLIR BU QURGU KOMP GOSULIR VE TEL KANALI VASITESI
ILE VERIENLERI OUREK VE QEBUL IMKANINA MALIK OLUR HAL HAZIRDA MUXTELIF FUNK LERINE YETIREN
KULLU MIQDARDA MUXTELIF MODEMLER MOVCUDDUR BUTUN DUNYA SEBEKELRINI EKSER
HISSESI MODEMLERIN KOMEYI ILE TESKIL OLUNMUSDUR
SON ZAMANLAR INTEQRASIYA XIDMETLERINE MALIK TELEFON SEBEKESINDENDE
ISTIFADE OLNR BUNUN YARADILMASINDA ESAS MEQSED VERILENLERIN OTURULME SURETINE
OLAN MEHDUDIETI ARADAN QALDIRMAQ VE EYNI ZAMANDA MOVCUD OLAN TELEFON XETTLERI
ILE ISLEMEK IMKANINA MALIK OLMAQDIR BU
CUR SEBEKENIN E QOSULMINSIPI SIQNALARIN
REQEMLI EMALISIR BU SEBEKELER COX KALLALI OLURLAR .FERDI KOMPLERIM MEYDANA
GELMESI QLOBALSEBEKELERE BOYUK TESIR GOSTERERK ONLARIN KEMIYYET VE KEYFIYYET CEHETCE YAXSILASMASINA
SEBEB OLMUSDU BU ARTIMIN COX HISSESINI
ISE ISTIFADECILERDE OLAN KOMPLER VE MADEMLER TESKIL EDITMISLER BUTUN QLOBAL SEBEKELER
BIR BIRI ILE ELAQEDARDILAR LAKIN ONLARDAN BEZILERI ADI RABITE VASITELERI KIMI TELEQRF TELEFAKS
ADI POCT XIDMETLERIDE GOSTERE BILER BUNUN UCUN SEBEKENIN XUSUSI QOVSAGIOLUR KI
ONLAR ELEKTRON POCDU ILE MEKTUB VE DIGER MATIRIALLARI QEBU EDIR VE SONRA ONLARI
FAKSLA LAZIMI TELEFON NOMRELERE GONDERIRLER
BELE SEBEKE ILE HEMCININ ADI MEKTUB VE TELEQRAMARIDA GONDERMEK
MUMKUNDUR BELE HALDA ELEKTRON POCDU ILE SEBEKENIN XUSUSI QOVZAGINA METIN GONDRILIR
ORADA O AYDINLARILIR ZERFIN DAXILINE QOYULUR VE ADI POCTLA GONDERILIR .
34KOMPUTERIN ƏSAS HİSSƏLERİ VƏ ONLARİN İS PRİNSİPLƏRİ
Biz
istifadəci ucun nezerde tutulmusç
nisbeten ucuz universal
mikrokomputer ferdi computer adlanirş Ferdi computer adeten aciq arxeaktura
prinsipi asagidakilardan ibaretdir.
1.Yalniz komputerin fealiyyet prinsipinin
tedbiqi ve onlarin konfiqurasiyasi nizama salinir ve satandartlasdirilir.
2.Daxili genislenme yuvalarinin hesabina
computer asanliqla genislendirilir ve
computer sistemnin esas funksiyonal
kompenmetleri ve onlar arasindaki qarsiliqli elaqeni blok sxemde gormek olar.Komputerin muxtelif qurgularin
bir-biri ile birlesdirmek ucun onlar eyni interfeyse malik olmalidir.
Interfeys 2 qurgunun bir-birile qosulma
vasitesidir. Umimiyyetle komputerin qurulusu asagidaki kimidir.
1.Esas aparat hissesini ozunde birlesdiren system bloku.
Bloka ana lovhe mikroprosessorlar, mikrosxemler, yaddaslar, sertdisk,
elastikdisk disk surucusu, sidiroom ve s. daxildir.
2.Metn vey a qrafik melumati ozunde eks
etdiren manitor.
3.Istifadeci terefinden istenilen
informasiyanin ferdi komputere teqdim ucun elaqe qurgusu olan klavyatura.
4.Monitoruun uzerinde yerlesen xususi
gostericini kursoru ekran boyu istenilen gostericisini kursoru ekran boyu
istenilen istiqametde hereket etdiren maus qurgusu.
5.Bunlardan elave ferdi komputerde
perferiya qurgulardan perferiya, skayner, reqemli kamera ve s. istifade olunur.
35SISTEM BLOKU
Ferdi komputerlerde istifade edilen texmini
elementlerin esas birlesme qovsagi olub daxilnde komputerin islemesi ucun lazim
olan en ehemiyyetli vasiteleri
birlesdirir. Sistem bloku daxilinde yerlesen qurgulari daxili, xaricden
qosulan qurgulari ise xarici qurgular adlanir.
36KLAVIATURA
Ferdi computer ile istifadeci arasinda
elaqe yaradan qurgu klavyaturadir. Klavyatura bezi hallarda computer ile bir
lovhe uzerinde esker hallarda ise
musteqil qurgu kimi qurulur, istifade edilir./
Klavyatura duymelerini dord qrupa bolmek
olar.
1.Qrupa daxil olan duymeler komputerin merkezinde yerlesir.Onlar
herf ve bezi basqa simvollari komputere daxil etmek ucundur.
2.Qrup funksiyanal F1 F12 –ye qeder ve onlar klavyaturanin yuxari hissesinde
yerlesir.
3.Qrup duymeler kursorun hereketini
istiqametlendirmek ucundur.
4. qrupa kursorun hereketini idare eden
duymeler aiddir.
Bu qrup duymeler esasen 2-meqsed ucun istifade edilir. 1-ci hal reqemlerin blokirovka rejimi vereqemdenelave 4 hesab emelinin isareleri
komputere daxil edilir. 2-ci halda
blokirovka rejimi oradan goturulur.
37MANITOR
Ferdi komputere daxil edilen ve oradan
oxunan informasiyani eks etdirmek ucun manitordan istifade edilir. Manitorlarin
idare olunmasi komputerin daxilinde formalasan video siqnallari hesabina bas
verir. Indiki zamanda istehsal olunan komputerlerdeerde monitorlardan genis istifade edilir. Bunun
esas sebebi manitirardan alanmis tesviri rengli sekilde muqayise olunmus
derecede uygunlugu ve safligidir.
Manitorun esas gostericisi – ekran olcusu,
ekranda tesvir olunan noqtelerin sayi,
tesvirin eks olunmasinin maksimal
tezliyi ve ekranin mudafie gostericisidir. Eks olunma tezliyi herslerle
olculur Tezlik artiqca tesvir daha da
temiz olur.Muasir manitorda tezlik
75-100 hers arasinda olur. Monitorlar monoxrom 1 rengli ve cox rengli
olurlar . Son xamanlar ancaq ferdi komputerden istifaden edilmek ucun xususi
texnika ile hazirlasnmis mantorla
istehsal olunur. Bele manitorlarin dioqonalinin olcusu 15 – 13 duyum
arasinda deyisir .Manitoru hazirlamaq ucun
maye kristaldan isifade edilir.
38PERIFERIYA QURGULARI VE ONLARIN IS PRINSIPI
Verilenlerin bloka
daxil edilmesive ya xaric edilmesi, hemcinin blokda uzun muddet
saxlanilmasi ucun istifade olunan qurgulara perferiya qurgulari deyilir. Ferdi
komputerlerin cevikliyi ve universialligi perferiya qurgularindan bir basa
aslidir. Perferiya qurgulari ferdi komputrrin komekci emeliyyatlari yerine
yetirmek ucun istifade edilir. Perferiya qurgulari teminatina gore asagidaki
kimi qurasdirilir.
1.Verilenleri daxil eden qurgular-skayner,
reqemli kamera ve s.
2.Verilenleri xaric eden
qurgular-printerler,
3.Verilenleri mubadile eden qurglar-fak modemler.
4,Verilenleri saxlayan qurgukar-strimmer,
toplayicilar, maqnit qurgular.
PRINTER-aliinmis neticeni monitorda uzun
muddet saxlamaq ve komputerden kenara
tehlil etmek cetinlik toredirdi. Bu problemlemi cap qurgulari printerler aradan
qaldirdi.
Printer cap eden demekdir, printerler
bir-birinden cap etme usuluna , sixligina , suretine ve cap rengine gore
ferqlenirler. Prunterlerin asagidaki novleri var:
1.Matrisli printerler,2.Axinli printerler,
3. Lazer printerleri, 4.Termoqrafik cap printerleri ve s.
MODEM—Modem computer ve telefon
siqnallarini anoloq siqnallarina vey a eksine avtomotik ceviren qurgudur. Hal
–hazirda adi modemler istehsal olunmur.
Modem dedikde faks modemi nezerde tutulur.
SKAYNER-Metn ve qrafiki informasiyanin suretinincixarib ve komputere
daxil etmek ucun skayner qurgusundan
istifade edilir. Skayner fotosekil, resm
elyazmasi, qezet ve jurnal suretlerini komputerde tekrar istifade edilmesi ni
temin edir.
STRIMMER-(uzun lent)-Informasiyanin
maqintafon lentine yazan xususi imkanli maqintafondur. Ondan sert maqnitafon
diskinde olan informasiyanin ehtiyyatda
saxlanilmasi ucun istifade edirler .Eger heddinden artiq vacib olan informasiya
sert maqnit diskindedirse onun strimmerde saxlamaq meslehet gorulur. Strimmerin
kasetleri boyuk tutuma malikdirler.\
PLOTTER-Kagiz uzerinde muxtelif
certiyojlarin cekilmesini temin edir. Esasen komputerde muhendis meseleleri ni
hell etmek ucun istifade edirler.
REQEMLI KAMERA- Komputere tesvirleri daxil
etmek ucun istifade olunan xususi quruluslu cihazdir.
39KOMPUTERIN
PROQRAM TEMINATI
Tertib edilmis proqramlasri deyismekle
komputerde muxtelif sahelerde elverisli vasite kimi istifade etmek olar.
Komputer bu meqsedler ucun mutleq mueyyen proqramlarla temin olunmalidir. Diger
terefdende tedbiq olunmasi sahelerinden asili olmayaraq
komputerin semereli istifade edilmesi ucun
istifadeci tertib edilmis proqramlar haqqinda etrafli melumata malik olmalidirlar. Esas meseleleri
yerine yetirmek ucun computer uygun proqramlarla temin olunur ki, hemin proqramlar kompleksi ferdi
komputeri proqram teminati sistemini temin edir. Is usuluna gore proqram
teminatina daxil olan proqramlar 3 katiqoriyaya bolunur,
1.SISTEM PROQRAMLARI-bu proqramlar hemise
hazir veziyyetde olub komputerin daxilinde saxlanir ve aparat hissesi ile
istifade olunan proqramlar arasinda
elaqe yaradir.
2.QEYRI REZIDENT ADI PROQRAMLAR-bu
proqramlar vasitesile istenilen nov
meseleni hell etmek olur. Bu proqramlar isini bitirdikden sonar emeli
yaddasi bosaldir ve idareetmni basqa proqramlara oturur.
3.REZIDENT PROQRAMLAR-adi proqramlardan
ferqi olacaq idare etmeni basqa
proqramlarla oturdukde emeli yaddasdan silinmir ve hemin proqramlarin icrasi
basa catdiqdan sonar idareetmeni
yeniden oz uzerine gotururler.
Komputerde istifade edilen proqram
teminatinin funksianal teyinatina gore 3
qeupa bolmekolar.
1.Idareetme ve muxtelif komekci
funksiyalari yerine yetminati
funksiyalari yerine yetiren istem
proqram teminati .
2.Komputer ucun yeni proqramlarin
yaradilmasini temin eden proqramlasdirma
sistemleri.
3.Istifadecinin mueyyen isleri heyata
kecirmesini bilavasite temin eden tetbiqi proqramlar.
40.TCP\IP unvanlar
1973cu ilde Bob Con ve Vin Sert muxtelif
komputerleri sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydada elagelendiren
TCP(transmission control protocol)isleyib hazirladilar.Bu protocol internetde
melumatlarin oturulmesi ve istiqametlendirilmesi temin edirdi.Sonralar bu
protocol iki protokola bolundu.TCP verilnler axininin idaredilmesi ve
paketlerin itirlmesini
neytrallasdirilmasini :IP-ayri-ayri paketlerin unvanlasdirilmasi ve istiqametlendirilmesi.Hazirda
internetin baza protokolu hesab edilir.20ci esrin 80ci illerinde internet
avropada,90ci illerin ortalarinda MDB olkelerinde yaradilmisdir.IP internetin
baza protokoludur.TCP\IP muxtelif computerlerle elagelendirlir.TCP computer
sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydlarla elagelndirlir.Onun esas funksiyasi
gonderilen paketleri informasiya siqmentlere bolmek ve onlari suretle ve
tehlukesiz oturulmesi temin etmekdir.IP computer unvanini saxlayan gonderilen
melumatlari oz unvanina duzgun catmasinin temin eden protokoldur.Her bir
komputerin IP unvan sebekede her biri 256dan cox olmayan 4qrup ededden inbaret
olur.Reqem qrup bir- birin noqte ile ayrilir.Reqem unvani cox zaman ad,unvan
formasinda istifade edilir
41.Domenler.
80ci illerde daha rahat system olan domen
adlar sistemi (domen name system DNS)yaradildi.Bu system iyeraksik qurulusa
malikdir.Internet ilk defe ABS da yarandigina gore 1ci seviyyeli domenlerin
formalasmasinda amerikalilarin tesiri hiss edilecek geder olub.Birinci
seviyyeli domenlerden daya cox meshur olanlar asagidakilardir.:
1.
Com-kommersiya teskilatlari
2. Edu-tehsil muessiseleri
3. Gov-hakimiyyet qurgulari
4. Mil-herbi qurumlar
5. Net-muxtelif sebeke agentleikleri
6. Int-beynelxalq teskilatlar
7. Org-geyri kommersiya teskilatlari
Birinci seviyyeli domenlerden sonra ise daha asagi
seviyyeli domenler gelir.Ikinci seviyyeli domenler adeten seher ayelet adlari
olur.3cu seviyyeli domen ise firma,muessise adlarindan ibaretdir.Birnci
seviyyeli teskilat domenleri basqa computer yerini mueyyenlersdiren cografi
domenler var.Olke kodlari olkeni bildirmek ucun iki simvoldan istifade
edilir.Birinci seviyyeli cografi domenler asagidakilardir.
1.
Az-azerbaycan
2. Ru-rusiya
3. De-almaniya
4. Fr-fransa
5. Se-isvecre
6. Uk-boyuk britanya
7. Tr-turkiye
Internetdeki istenilen domenler tam domen adi ile identifikasiya
olur.Buna ise bezen mutleq domen adi deyilir.Domenler birbirnin icinde
iyeraksik qurulusa malik olurlar.Bu zaman domenler agaclarin budaqlari host
xidmetler ise onun yarpaqlari kimi olur.Domen konkret bir erazide ehate etmir.O
muxtelif olke muessise, bank sobesi ola biler.
42.URL unvanlari HTML
dili.
Web sayt (webseti web-horumcek toru, site
yer )HTTP HTTPS protokolu vasitesile internetde muraciet etmek mumkun olan eyni
movzunu web sehifelerinin yigimidir.web saylarinin unvan yigimi umumdunya
horumcek torunun yaradir.Web saytlari sehifeleri unvanlari domen unvanlari
adinda birlesmis olurlar ve eyni mentiqi struktura malikdirler.Web sayti
anlasyisi hosting server provider domen sebeke ve s anlayislarla six
baglidir.Internet texnologiyalari inkisaf etdikce bir-srevreden coxlu sayda
domen ve web saytlari yerlesdirmek mumkundur.Dunyada ilk web sayti 16 avgust
1991ci ilde Tim Borners terefinden yaradilmisdir.Hemin saytda world wide web yeni texnologiyasi haqqinda umumi anlayis
vererek urc unvanlasdirma ve internet HTML dili haqqinda danisir.Hemin saytda
web serverleri ve web browserlerin qurulmasi isi ile bagli informasiya
verilirdi.Hemin sayt dunyada ilk internet katalogudur.Beleki tim browserleri
diger saytlarda kecidlerin siyahisi gosterilirdi.Tim bornes hesab edirdiki
hiber metnlerde istifade etmekle sebekelrde
informasiya mubadilesini cox suretle ve effektiv aparmaq mumkundur.Bu
ideyani heyata kecirmek ucun o hele 1980ci ilde Enqrul proqram teminatini
yaratdi.1991ci ilde CERN tetbiq olundu.Tim browserli web texnologiyasinin HT
atasi hesab olunur.Internetde olan oz aralarinda hiber istinadlarla birlesmis
kicik saytdan tutmus boyuk informasiya portalina geder herbi resurs bir nece
tematik rublikalari teskil edir.Bir qayda olaraq menzumu qisa anonslarla
verilmis butov bolmelerdeki birinci yeri baslangic sehifeye getirlirki bu
sehifeye index, html saytin butun baslangic senedlerine bele adin verilmesi
meslehetdir.Cunki eks tegdirde her hansi bolmenin baslangic sehifesinin adi
gosterilmeden verilen unvana muraciet olunursa
browser sehifesinin ozu yox cari qovluqda saxlanmis fayllarin
siyahisinda gosterecek senedlerin uygun bolmnelerine gore poaylanmis tematik rubinalar
yigini ve butun sehifeni resurslari arasinda evvelceden lahiyelendirilmis
hiperler elagedader saytin metntiqi strukturu adlanir.Fiziki strukturu ise sayt
nesr olunmus qovlugun alt direktoriyalarindaki fiziki fayllarin yerlesdirilmesi
kimi basa dusulur ola bilerki mentigi ve fiziki strukturlar ust-uste dusmesin
cunki,senedin fiziki strukturlarinda fayillar proqramisitin isini asnlasdirmaq
meqsedile mueyyen qaydalari yerlesdure biler.
43.Providerler.
Providerler internet xidmetlerini teskil
eden teskilatdir.Internete baglanmaq ucun komputerin nece sazlanmasi ve s
proqramlarin haqqinda providerden cavab almaq lazimdir.Providerlerin esas
paramatrleri asagidakilardir.
1.
Qlobal sebekeye baglanti surety
2. Dayaniqli ve keyfiyyetli servis
3. Modem nomresinin sayi serfeli qiymet siyaseti ve s xidmetler.
Provider internete
qosulma ile bagli lazim melumat vermeli baglanti ucun lazim olan telefon
nomresi bildirmeli ve musteriye parol ve login teqdim etmelidir.Hazirda olkede
internet xidmeti gosteren 30 provider vardir.Providerlerin esas xidmeti Delta
telekom birge muessisesinin komeyi ile elde edilir.Olkede internet tarfikinin
85%i bu gurgunun uzerinden kecir.Azevrotel providerinde qlobal sebekeye peyk
vasitesile elage baglanan kanallar movcuddur.2004cu iledek azerbaycanin
internet seqmenti iki noqtede kesismisdir.Azersat ve Azevrotel yani olke
providerler arasinda qarsiliqli razilasmaya gore yerli informasiya
mubarizesinin qurulmasi ucun iki provider qrupu
yaradilmisdir.Providerlerin ekseriyyeti
dialup baglanti birbasa xett hosting ve satndart xidmetler teskil edir.Olke
istifadecilirenin 60-70%i dialup baglanti ile sebekeye qosulur.2004cu ilden
etibaren Azevrotel ve baki internet yeni abunecilerinin ozlerine mexsus olan
adi mis meftil ile yeni qlobal sebekeye qosulma teklif etmeye baslayir.Catel
sirketi CDH texnologiyasi ile reqemsal simsiz internet xidmeti teklif edir.Bu
xidmetin esas ustunkuyu ondan ibaretdirki Baki ve Abseron erazisinde eyni bir
telefon nomresinden internetden hem evden hem is yerinden hem de masinda
istifade etmek mumkundur.Azerbaycanda istifade edilen providerler:
1.
Azevrotel
2. Adanet
3. Azstarnet
4. Azerin
5. Ekstranet
6. Bakinternet
7. Azeronline
8. Intrans
9. Azernet
44.Ofis proqramlari word
senedi ile is Senedin yaradilmasi
Bos senedin evveinde kursor adlanan saquli
xett yerlesir. Kursor klaviaturadan daxil edilecek simvolun ekranda movqeyi
gosterir. Qeyd etmek lazimdir ki,senedin istenilen hisssinde maus duymesini
2 defe
basmaqla kursorun movqeyini
secmek olar. Ilk addimlar sozlerini daxil et. Sozler arasi boslugun yaradilmasi
ucunspacber qlavisini basin. Uzun setrlerin capi zamani entere basmagin
ehtiyaci yoxdu. Novbeti setri kecmek
ucun cumlelerin adini yazmaq lazimdir. Yeni muasir texnologiyalar dunyasina
qapi acir. Enter klavisini basmaqla
novbeti abzasa kecirik. Metin daxil edlmesi zamani her zaman sehvlere yol
verilir worded bu kimi sehvlere delete backspace klavislerinin komeyi ile
aradan qaldirmaq olar. Senedin sonra ki istifadecileri ucun mutleq yadda
saxlamaq lazimdir. Bunun ucun hemin fayla ad vermek olur sert yumusaq vey a sebeke diskinde saxlanma lazimdir.
Senedin ilkin yadda saxlama zamani onun adini ve saxlamlacagi zamanini gosterilmesi vacibdir.
Fail menyusunu acin. Acilmis menyuda
hansi adla yadda saxlama save as emirini
secin beelikle ekranda hansi adla yadda saxlama save as diaoq penceresi
yaranacaq. Harada yadda saxlamali save in sehifesinde oxu basin ve acilmis
siyahidan ser diski secin . acilmis qovluq siyahisinda lazimi qovliq adinda
mausun sol duymesini 2 defe basin . fayilin adi tile name sahesinde verilenleri
qeyd edin ve daxil edin fayilin yadda saxlnmasi prosesi .
45.Senedin acilmasi
Yardimci senedin ekrana cagirmaq ucun
standart “standard” aletler lohvesinde acmaq “open” duymesini basin. Ekranda
acmaq open dialoq penceresi yaranacaq. Bu pencere aclacaq. Qovluq ve senedi
secmeye imkan verir.bunun ucun baxmaq “look in” sahesinde oxu basin. Ve sert
diski qeyd edin. Qovluq siyahisinda lazimi qovluqda mausun sol duymesini 2 defe
basin . acilan qovluqda istenilen fayili secib uzerinde mausun sol duymesini
basi.belelikle wordun kicik sahesinde sened gorunecek. Eger siz fayili mutleq
parolla yadda saxlamaq isteyirsinizse ilk novbede hemin hemin fayili ekrana
cagirmaq lazimdir. Belelikle wordun kicik sahesinde sened yaranacaq. Indi ise
fayil menyusunda hansi adla yadda saxlamaq save as emrini secin acilmis dioloq
penceresenide xidmet “tools “ ve sonra
parametirler securite options emrini secin .yaranmis sehifenin fayilin
acilmasi ucun parol “ word to open” sahesinde fayili acmaq ucun parolu secin .
diqqed edin ki yigilan parol ulduzlar sekilinde gosterilsin . novbeti
verilenleri daxi edimesi parol “password
to modify sahesinde 2-ci parolu daxil
edin ve oxu basin. Ekranda parolun tesdiki confram password penceresi
yaranacaqdr. Fayilin acilmasi ucun parolu daxil edin . ok basin. 2 parolun
tesdiqi ucun pencer acilacaq ve bu pencerede verilenleri daxil edilmesi ucun
parolu password to modify tekrar edin ok basin
posesi tamamlamaq ucun yaddas saxlamaq ucun “save “ duymesini basin
senedi baglayin . neticede sened her defe acildiqda word parolun daxil edilmesi
ucun pencere gorunecek senedi acmaq ucun
siz parolu gostermelisiniz, eks halda sened acilmayacaq.
46.internetin tarixi ve
xidmetleri.
Kecen
esrin 50 ci illerinde kmputerde istifade ederek informasa oturulmesi ve qebul
edilmesi laboratoriya seraitinde eksprment kimi heyata kecirilir. 50 ci iin
sonunda ise ABS mudafiye naziri istifade etdiyi computer arasinda elaqe
sebekesi yaratmaq meqsedi ile Arpanet adli paylamis sebekeni sifaris verir ve
bu sifarisde eses meqsed bir birinde uzaq mesafelerde yerlesen ve muxtelif
komputerin arasinda elaqe yaradilmasinin temin edilmesi idi.yaradilmis arfanet
sistemi elmi tedqiqatinin aparilmasi meqsedi ile elm xadimlerinin rehberlik
etdikleri computer merkezlerinin bir-birinden uzaq mesafelerde yerlesen
,baxmayaraq onlarin arasinda hell edici rol oynayir.aydin olurki,yaradilmis
sistem electron poctunun gonderilmesinde ve informasiya mubadilesinde evezsizdir.afarent
sistemi gunu-gunden inkisaf edir ve istifadecinin umumi raziligi ile 1983-cu
ilde 2 sebekeye afarent ve milnet adli yeni sistemlere bolunur.milnet sistemi
tamami ile herbi meqsedler ucun istifade edildiyi halda arfanet tedqiqatin
aparil,asinda istirak edir.yaradilmis elaqe sistemleri sonraki illerde daha da
genislenmis ve bir-biriyle six elaqeye girirler. Teskil olunmus vahid elaqe
sistemini intenet adlandirirlar.
47.World Wide Web
Indiki zamanda internet arasinda esasa yer
tutan Word wide web –umumdunya horumcek
toru qloba sebeke olub butun web
severlerini ozunde birlesdirir.
Web kecidlerde saxlanilan senedler web
sehifeler adlnir. Muasir dovurde web
sehifeler interet xidmetlerini en cox yayilmis informasiya novu sayilir. Web
sehiflerinde informasiya hipe metinlerle yaradilir. Hiper metin mueyyen sayda
metin senedlerini istinad edilmekle
birlesdirilmesi texnologiyasidir. Hiper metin ozluyunde metin senedidi onun terkibi digger senedlerde
saxlanilan matriellara muraciyyet etmekle
toplanmis metinler toplusundan ibaretdir .
Hiper metin senedlerine istinad hiper
muraciet etmek demekdir. Hiper muraciyyet senedi ise adice metin senedidir.
Onlar diger metin senedlerinde
renglerine ve atlarinda xett cekilmelerine
gore ferqlenirler
Xususi
hazirlanmis brauzer proqramlari var bu proqramlar web muhitinde ve
internetde axtarisa ve baxisa imkan yaradn hemcinin istifadecinin kompde
isleyen xususi proqramlardi. Bu proqramlara brazer deyilir . muxtelif sirketler
terefinden yaradilmis bir cox burazer proqramlari movcudur lakin daha cox
istifade olunan mixrosfort sirketini internet eksprolel ve yaxud netcahe
sirketinin netcahe komlikarorudur.
Brozerlerin komeyi ile istifadeci web
shiferinin birini digerine tekce web kecitlerini ehatesinde deyil basqa yerlerde kecmekle web sehiferinde hiper muraciyyetin
daxilindekilere baxis kecire biler . demli web sehileri bir-biri ile internet
daxilinde ixtiyari sekilde elaqelidirler odur ki informasiyyatin bu sekilde
teqdimi ummumdunya horumcek toru adlanir iper metinde informasiyanin teqdim
etmek ucun istifade edilen dil htmm
adlanir\
Htmm dili senedlerin formatlasdilirmasi ile
baglali onarin metintiqi qurluslarini tesvirini de temin edir .senedlerin
formatlasdirilmasi ve tesviri komp xususi proqram - brauzer vasitesi ile heyata kecer
Burazerlerin asagidaki funk vardir
1.
Senedlerin saxlanilmasi vehemin
senedlerin butub hemin tekib hisselerini yukleyen web server
ile elaqelerin yaradilmasi
2. Brazer isleyen komp imkanlarini netere alaraq web sehifelerinin
formatlasdirilmasi ve tesviri
3. Web sehifelerini terkibe daxil olan multimediya ve digger obyeklerin
tesviri ucun avadanlilarin teqdim edilmese
4. Web sehifelerine terkibine
daxil olan multimediya ve digger ob pyekerin yeni obyetlerle inslenmesi
proqramarini sazlanmasi mexanizimi teskil edilmesi
5. Web sehiferinde axtrisi avtomatlasdirilmsinin temin edilmesini
6. Internetin digger xidetlerden istifade etmek imkaninin istifadeciye verilme se ve s
Hiper senedlerin oturulmesinden otru
http adlanan protocol islenib
hazirlanmisdi.
48.Brauzer Internet explorer
proqrami.
www-da islemek ucun computer brauzer adli xususi bir peroqram
olmalidir. Brauzer adli xususi bir proqram olmalidir. Brauzer tetbiqi proqram
olub www ile qarsiliqli elaqede olaraq sebekede muxtelif senedlerin alinmasina,
onlara baxis kecirmeye ve mzmununu
redakte etmeye imkan verir. Brauzer
tedbiqinde metn, ve multumediya informasi olan senedlerle islemeye imkn
yaradir. Bundan basqa o, internete daxil
olma usulu ve protokollari teyin edir. Bir qayda olaraq www da senedler
hipermetin seklinde olurlar. Adi metinlerden
ferqli olaraq sebekede senedler
bir sira emrlere emirlere malik olurlar.
Bu emrler vasitei ile senedin sturukturu
ve digger senedlere istinad gostereilir. Bunun vasitesile brauzer
konkret computer imkanlarina
uygun olaraq, ekranda tesvir edilen sened uzerinde mueyyen farmatlanma
yerine yetirilir. Internet terkibinde muxtelif nov aparat vasitesinden istifade
edildiyine gore web sehifenin islenmesi ucun universal
hipermetn dili html. Senedin
sturukdurunu gostermek ucun istfade edilen emrler toplusu html-ya daxildi. Html vasitesile sened uygun
mentiqi komplmetlere bolunur. Serlohve , siyahilar ve s . senedin konkret fomatlasma atributlari hemin
senede baxis zamani istidafade brauzer vasitesile teyin edilir. En genis
yayilan brauzerler bunlardir.
1.
Windows ucun Mosaic
2. Cello proqrami
3. Linx
4. Elnet win web
5. Internet works
6. Mikrosolt internet explore
7. Netskop komnikator
Muxtelif intenet explorerin acilmasi
windowsun “”explore” my computer” pencerelerinde ve hettda idare
panelinde web sehiferelere baxis kecirmeye imkan verir,web sehifesi bu
halda internede korpafit sebekede yada sert disked ola biler. Windows explore paneli web sehifenin seklini alir,
bud a isi asanlasdirirve laimi qovsaq vardir. Sebeke vasitesile mueyyen mallari almaq istedikde kredit t
karti ve mal gonderilecek unvani muhavie etmek unvani vardir.
49.E-poct unvanlar.
Internet istifadecilerinin en cox
yararlandiqlari internet xidmetlerinden biride e-poctdur.Bu xidmet novunden
istifade etmekle ani bir zamanda butun dunya ile mektublasmaq
olar.Mektublasmanin en effektiv rahat yolu e-mail poctdur.Internetre daxil
olmazdan once en vacib sey e-poct unvanini oyrenmeyimizdir.Bu unvani ise size
internete baglayan provider vermelidir.Adeten e-mail poct providerleri olcuden
boyuk fayllari gebul etmir ve gondermirler.Bu hecm cox halda bir nece mgb
olur.Lakin son dovrlerde bu sahede regabet hedsiz derecede guclenib.E-mail poct
terminini bir istifadecide digerine gonderilen mesajlari ifade edir.E-mail
poctda istifade etmeye baslayan her kes ona oyresenden sonra indiyedek onsuz
nece yasadigi haqda dusunmeli olur.E-mail unvani formasi onun sahibinin yerlesdiyi
cografi mekan haqqinda mueyyen tesevvurler yaradir.E-mail unvani adeten
asagidaki formada ola biler.
“sizin adiniz@alt domen 1ci seviyyeli domen
(multimediya @.cit.az)
“Sizin adiniz “bolmesine sizing poct
serverinde geydiyyatdan kecmis istifadeci adinizidir. Bu sizing esl adiniz
olmayada biler.Adeten bir ad ve soyad herflerin konbinasiyasindan ibaret
olur,yaxudda legeb goturulur.
@-isaresi “eta” adlanir. Bezi klassik internetciler buna sabacka
deyir. Es linde bu simvolun ,menseyi
haqqinda degig melumat yoxdur.Ilk defe olaraq 1971 ci ilde e-poct gonderen Rey
Tom Linson oz istifadeci adini komputerin adindan ayirmaq ucun bu isareden
istifade edib.Hemin dovrlerde bu quyruqlu “a”simvolu e-pocta esasen isaresi
kimi islemeye baslayir.
Alt domen-unvan sahibinin poctunun
yerlesdiyi komputerin adidir.Alt domen hemcinin unvan sahibinin islediyi qurmun
adida gostere biler.Bir qayda olaraq metnler gondereceyimiz unvani degiq
yazildigina xususi diqqet yetirilmelidir. Yazdigin mektubu lazim gelerse eyni
adda birnece hetda yuzlerle unvana gondere bilersiniz.Bu insanlarin electron
unvanlarindan ibaret siyahilar qabaqcadan hazirlanir.Eger size maillistedn
mektub gelerse demek bu mektubu sizden basqalarida alib ve size gelen mesaja
cavab vermek isteyirsinizse diqqetli olun Mesajinizi mektub olan basqa
insanlara deyil mehz mektubu gonderene unvanlayin.Kimnse gonderdiyi mektubu
onun icazesi olmadan basqa birisine gondermek internetde normal davranis hesab
olunmur.Qeyd edekki kimse ve harasa mektub gondermek ucun unvani bilmek
lazimdir.E-mail poct mesaji ve esas metn olaraq iki hisseden ibaretdir.
1.
Gonderenin unvani (from)
2. Alanin unvani (to)
3. Gonderilme tarixi
4. Mesajin movzusu(subject)
Mektubu olan her kes sicani mektubun
uzerine getirib sag duymesni basaraq ,properties bendini secmekle aldigi
mektubun butun parametrlerini oyrene biler.Esas metn hissesinde cox qisa mesaj
yazilir.E-mail poct almaq ve gondermek ucun bir cox proqramlar vardir.
50.Internetde informasiya
axtarisi
Internetde informasiya axtarisini
asanlasdrimaq ucun xususi serverlerden istifade edilir.Bu serverler muxtelif
informasiya resurslari arasinda
informasiya axtarisini temin edirler.Menyu bendlerini axtarmaq ucun Veronika
axtaris proqramindan istifade edilir.Acar sozelere gore sebeke verilenler
bazasinda indexlesdirilmis senedlerin axtarisi Wais proqrami vasitesile heyata
kecrilir.Internetin butun www serverlerinde informasiya axtarisi coxda asan
mesele deyildir.Bunun ucun asagidaki esas yanasmalardan istifade edilir.
Web -indexlerin
yaradilmasi:bu yanasmada avtomatik olaraq
informasiyanin yigilmasi baxis ve indexlesdirilmesi xususi axtaris proqramlari
vasitesile heyata kecirlir.Bu proqramlara missal olaraq Alta-vista,Hot Bot
hemcinin Open Text proqramlarini gostermek olar.Bu cur axtaris sistemlerinin
musbet cehetleri onlarin boyuk verilenler bazasina malik olmasi ve sorgularin
emalinin yuksek suretli olmasidir.Menfi ceheti ise informasiya emalinin asagi
keyfiyyetli olmasidir.
Web- kataloqlarin
yaradilmasi:Bu yanasmada kataloqlara malik movzu yonlu
informasiya sistemlerinin teskili nezerde tutulur.Daxil olunan verilenlerin
analizi ve tesnifati yuksek ixtisasli mutexessiler terefinden yerine
yetirilir.Bu cur axtaris sistemlerine Yahoo ve Magellan proqramlarini aid etmek
olar.Bu sistemlerin musbet ceheti -informasiyanin boyuk keyfiyyetle
cesidlenmesi,menfi ceheti ise-yaradilmasi ucun boyuk zehmet teleb olunmasi ve
informasiyanin yenilesmesinin teleb olunmasidir.
Hibrid axtaris
sistemleri.Bu sistemlerde indexler ve movzular uzre
olan kataloqlardan istifade etmek olar. Bu cur sistemlere Lycos,Excite ve web
crawler sistemlerini aid etmek olar.Bu cur sistemlerin musbet ve menfi
cehetleri informasiya axtarisi ve saxlanilmasini 1ci ve 2ci prinsiplerinden
istifade olunmasi ve heyata kecrilmesi derecesi ile teyin edilir.
Online melumatlar.Bunlar el ile yaradilir ve web kateqoriyalardan fergli olaraq
daxili axtaris mexanizmine malik olmurlar.Buna gorede burada informasiyanin
musteqil axtarmaq lazimdir.Online melumat proqramlarina asagidakilari aid etmek
olar.:Whole Internet Gaxabar.Web server directore. Movzu uzre olan melumat
sistemi Big Book qrafiki tesnifati hootvers.
Cd-romda yelesen verilenler
bazalari.Internet sebeke resurslari loqal verilenler bazasi seklinde olar.Bu cur
melumat sistemlerine Siqalovun “internetin sari sehifeleri rus versiyasi
electron kataloqu “ web konpas axtaris sistemine aid etmek olar.Onlari musbet
ceheti avtonom rejimde lazimi unvanlari evvelceden axtarmaq imkanina malik
olmasi menfi ceheti ise informasiyanin operativ olaraq yenilesdirlimsinin
mumkun olmamasidir.Rus dilli axtaris sistmelrine asagidakilar aiddir;Beynelxalq
web indexler buraya rusdilli sozleri daxil etmek olar,buna missal olaraq
altavista sistemini gostermek olar.axtaris sistemleri:buraya rambler,rus masin
axtarisi daxildir.Bundan elave duks sistemide movcuddur.
51.Azerbaycan dilinde
informasiya axtarisi.
Artiq guclu axtaris proqramlarinin
azerbaycan versiyalarida hazirlanib.Hazirda en guclu en populyar axtaris robotu
Google hesab olunur.Bu axtaris masininin azerbaycan versiyasini www.google.az serverinde tapa bilersiniz.Sorgu
ucun olduqca rahat mexanizm nezerde tutulub.Axtardiginiz senedin degig
tapilmasi ucun azerbaycan dilinde verilmis elave melumatlari nezerden kecirmek
tovsiye edilir.Axtris meqsedile hansisa sozu daxil ederken onun hansi srift
standartlarinda yazilmasina digget yetirin.Cunki internetde azerbaycan dilinde
bir nece srift standartinda yayilmis informasiya var.Mes:eger siz googlede yeni
standartda tehsil sozu yazsaniz texminenbir milyonadek sehife tapacaqsiniz.
Kohne sriftle tehsil sozu daxil etseniz tapdiginiz iki minedek sehife cox
gumanki evvelkilerin icerisinde olmayacaq.Her hansi metni axtararken hemin
metnde en cox islenen sozu axtaris masinina daxil etmek lazimdir.Daha ehateli
metn ucun bir nece sozun daxil edilmesi teleb olunur.Muxtelif unvanlardan
genislendirlimis axtaris usullarindan eyni zamanda istifade etmek yaxsi netice
verir.Azerbaycan internetinin ozune mexsus azerbaycan dilli axtaris sistemleri
tessufki hele bir o gederde inkisaf etmeyib.Umid edekki zerbaycan internet
inkisaf etdikce milli axtaris serverlerimizde guclu axtaris masinlarina
cevrilecek.Bir sira hallarda lazimi informasiyani tapmaq ucun url axtaris
adlanan metod daha konkret neticeler elde etmeye imkan verir.Bu usulla axtaris
zamani acar soz olaraq axtarilan informaasiya ile elageli olan domen ad (unvan
)esas goturlur.Esas populyar axtaris sistemlerinde metn uzre oldugu kimi
muvafiq domen adlari uzre axtaris imkanlarida nezerde tutulur.Bu usulla
axtarisin cetinliyi milli internet resurslarinin domen adlarinin spesifikliyi
ile baglidir.Beleki domen adlar bir qayda olaraq inglis el;ifbasinin simvollari
ile verildiyinden cox hallarda azerbaycana aid domen adlari bu qrafikaya
cevrildikde mueyyen anlasilmazliqlar yaranir.Umumiyyetle bir yazi sistemindeki
herflerin basqa yazi sistemi herfleri ile verilmesi butun dillere mexsus bir
problemdir ve bu transliterasiya adlanir.Dunyada dillerin transliterasiyasi ile bagli standartlar
olsada olkemizde bu sahe demek olarki
diqqetden tam kenarda qalan bir sahe olub.Ehtiyac varki azerbaycan elifbasinin
her bir herfini ve herf birlesmesinin literasi mueyyenlesdirlisin ve genis
aiditoriyaya catdirilsin.
52.Model
anlayisi.modellerin novleri.
Model obyektin, hadisenin vey a prosesin
mueyyen xususiyyetlerini eks etdiren tegdim olunma formasidir.Modelin
yharadilmasi prosesi modellesdirme(modelink)adlanir.Modeli yaradilan obyektin
ozne ise orjinal ve yaxud prototip deyilir.Insanlarin orjinalin ozu ile deyil
onun modeli ile islemesinin bir nece sebebi var.
1.
Obyekt oyrenilen zaman original
ozu movcud olmaya biler.basqa sozle o ya kecmisde qalmis yada gelecekde
duzeldilecek obyekt ola biler.
2. Original cox sayli murekkeb xasselere ve diger obyektlerle
qarsiliqli elagelere malik ola biler.Obyektin sadelesdirilmis tesviri olan
modelde ise yalniz tetqiqatcini maraqlandiran xaseleri saxlamaqla qalanlarini
atmaq olar.
3. Model obyektlerin umumilesmesi ola biler.
4. Mueyyen sebeblerden orginal obyekt tedqiqatci ucun elcatan olmaya
biler
Butun bu hallarda obyektleri, hadiseleri ve prosesleri
onlarin modelleri ile evez etmek zerureti yaranir.Modellerden tedris
prosesindede genis istifade olunur.Cografiya fenninde yer kuresi haqqinda ilkin
tesevvurleri onun modeli olan qlobusdan aliriq.Biologiyada anatomic mulyaj
esasinda insanin grulusunu oyrenirik.
Modelin adekvatligi.modelin basilica xassesi onun adekvatligidir.yani modelin
originalinin modellesdirilen xususiyyetlerine uygunlugudur.Modelin originala
tamamile uygun olmasi vacib deyil.Uygunluq derecesi modellesdirmenin
meqsedlerinden asilidir.Usaq oyuncaqlari real obyektlerin modelleridir.eyni bir
obyekt ucun muxtelif modeler yaratmaq olar.Bu qoyulan meslenin sertlerinde
hansi xususiyyetlerin vacib olmasindan aslidir.
Modellerin qurulmasi:her bir obyektin muxtelif xasseleri olur,model qurarken obyektin
tetqiqat ucun en muhum xasseleri secilir.mes (elektirk dovrelerinin
modellerinin –elektrik sxemlerini qurarken daha vacib olan dovre elementlerini
bir birine qosulma ardicilligidir. Onlarin
birbirne nezeren yerlesmesi ise onemli deyil.Bedii yaradiciligin ozude faktiki
olaraq modellesdirme prosesidir.mes:edebiyyatda temsil janri insanlar
arasindaki gercek munasibetleri heyvanlar arasindaki munasibetlere cevirir ve
eslinde insan munasibetlerinin modelini qurur.Demek olarki istenilen edebi
esere real insan heyatinin modeli kimide baxmaq olar. Resm, heykeltarasliq
eserleri ves,gercekliyin bedii modelleridir.
Modellerin novleri.modeller muxtelif cur tesnif edilir ve bu tesnifat hansi xasselerin
daha vacib olmasindan aslidir.modelleri istifade saheleri uzre tesnf etmek
olar.:mes:qlobus yerin tedris modelidir,aerodinamik boruda sinaq ucun
hazirlanmis teyyare modeli tecrubi modeldir,proses ve hadiseleri tetqiq etmek
ucun elmi texniki modellerden istifade olunur.Bunlardan basqa oyun ve imitasiya
modelleride movcuddur.(xususen herbide)Tetqiq olunmasindan asili olaraq modelleri
iki boyuk sinife ayirmaq olar.Maddi modeler ve Informasiya modelleri.
Maddi modeler.obyektlerin hendesi,fizki,ve basqa xasselerini maddi olaraq eks
etdirir (qlobus,anatomic mulyaj,Kristal qefes modelleri,binalarin maketi)
Informasiya modelleri.obyekt ve prosesleri yalniz informaasiya esasinda tesvir edir.basqa
sozle informasiya modeline el ile toxunmaq gozle gormek olmur.Informasiya
modellerinin ozlerninde bir nece novleri vardir.bunlar asagidakilardir.
1.
Tesviri informasiya modeli
2. Formal informasiya modeli ves.
Informasiya modelinin hazirlanmasi.
Original obyektin her hansi bir xaseseni oyrenmek ucun
adeten onun diger xasselerini eks etdirmeye ehtiyac qalmir,ona gorede istenilen
informasiya modeli real obyekti yalniz qismen evez edir.Bu ise o demekdirki
tedqiq olunan obyektin mueyyen cehetlerine diggeti yoneltmek ucun onun bir nece
informasiya modeli qurula biler.misal olaraq menzil tikintisi sahesini secib
her hansi yasayis evini tikintisini nezerden kecirek.Bele informasiya modelleri
meqsedden asli olaraq muxtelif ola biler aydindirki menzilin alicisi memari tikintini
maliyelesdiren ve tikintini heyata keciren teskilatin her biri informasiya
modelini onlara maqralandiran cehetlere gore vuracaqlar demeli nezerden
kecirelen ev ucun maraqlardan asili olaraq bir nece informasiya modeli yaratmaq
olar.Istenilen model meqsedden asili olaraq tedqiqat obyektinin (orginalin
yaxuid prototipin)en vacib xasselerini eks etdirmelidir.Modelin origanala
uygunlugu xarici gorunuse,qurulusa,emmelerine (yani hereketine) gore ola
biler.Qoyulmus meqsedden asili olaraq bu elamentler ister ayriliqda,istersede
bir yerde goturule biler.Xarici gorunus baximindan uygunluga esasen konstruktiv
ve estetik teleblerin odenmesi yolu ile nail olunur.Struktur baximindan
uygunluga nail olmaq ucun tedqiqat obyekti sistemli analiz olunur.Neticede original
obyektin terkib hisseleri ve onlarin arasindaki elageler mueyyenlesir,bud a
tedqiqat obyektinin modelinde oz eksini tapmali olan en vacib cehetleri nezere
almaqla onun strukturunu mueyyenlesdirmeye imkan verir.Emeller baximindan
uygunluga nail olmaq ucun orginal obyektin hereketi(emelleri)tehlil
olunur.Basqa sozle onun dinamik xasseleri oyrenilir ve model yaradilarken bu
xasselerin en vacib olanlari nezere alinir.Adekvatliq derecesini mueyyen etmek
ucun informasiya modeli xususi rol oynayir.cunki informasiya modeli tekce
tedqiqat obyekti olmayib hemde maddi modelin yaradilmasi ucun esasdir.Qeyd
olundugu kimi informasiya modeline yalniz tedqiqat baximindan ehemiyyetli olan
informasiyalar daxil edilir,demeli obyektin hansisa parametri informasiya
modelinde eks olunmaya biler.Adekvatliq-modelin original obyektin tedqiqat
baximindan vacib hesab edilen xasselerine uygunluguna deyilir.
53.Komputer modeli
Modeller maddi ve informasiya kimi iki sinife
ayrilir.Informatikanin oyrenme predmeti mehz informasiya modelleridir.Informasiya
modellsdirmesinin obyektleri istenilen sey ola biler.Ayrica esyalar
(agac,top)fiziki –kimyevi,bioloji prosesler(boruda suyun axmasi,sulfat
tursusunun alinmasi,bitkilerin yarpaqlarinda fotosintez)metereoloji hadiseler
(yagis,qasirga,)iqtisadi ve social prosesler(herracda sehmlerin qiymetlerinin
dinamikasi,ehalinin miqrasiyasi).Muasir informatikanin esas aleti
komputerdir.Ona gorede informasiya modellesdirmesi dedikde informatikada
muxtelif sahelerde tetbiq olunan computer modellesdirmesi nezerde
tutulur.Komputerler alimlere informasiya modelleri ile islemek ucun daha genis
imkanlar acid.Mes:metereoloqlar 100 il bundan once de sabahki gunun hava
proqnozunu hesablamaq ucun uygun tenlikler yaza bilerdiler,lakin hemin
tenliklerin el ile helline iller lazim gelerdi,yalniz komputerlerin komeyi ile
hava proqnozunu hesablamaq imkanin yarandi.Komputerde informasiya modellerinin
hazirlanmasi ve tedqiq olunmasi prosesini bir nece merheleye bolmek olar.
1.
Tedqiqatin birinci merhelesinde
adeten obyektin yaxud prosesin tesviri informasiya modeli qurulur.Bele model
aparilan arasdirmanin (modellesdirmenin)meqsedi baximindan obyektin muhum olan
xasselerini secdirir ehemiyyetsiz xasseleri ise nezere almir.
2. Ikinci merhelede formallasdirilmis model qurulur yani tesviri
informasiya modeli her hansi formal dilde yazilir.Formallasdirilmis modeled
dusturlarin,tenliklerin berabersizliklerin komeyi ile obyektlerin parametrleri
arasinda formal munasibetler tesvir olunur.Lakin axtarilan kemiyyetlerin ilkin
verilenler vasitesile ifade eden dusturlari tapmaq hemise mumkun olmur.Bele
hallarda neticeleri verilmis deqiqlikle almaga imkan veren teqribi usullardan
istifade olunur.
3. Ucuncu merhelede
formallasdirilmis informasiya modelini computer modeline cevrilir.Komputer
modellerini adeten proqramcilar hazirlayir.Istifadeciler ise hemin modellerin
komeyi ile eksprementler aparirlar
4. Dorduncu merhelede computer eksprementinin aparilmasindan
ibaretdir.Eger computer modeli her hansi proqramlasdirma dilinde hazirlanmis proqramdan
ibaretdirse onu baslatmaq ve mueyyen neticeler almaq lazimdir.Eger computer
modeli electron cedevl kimi tetbiqi proqramlarda tesdiq olunursa bu zama
verilenlerin cesidlenmesini vey a axtarisini aparmaq diaqram vey a qrafik
qurmaq ve diger emeliyyatlarda aparmaq olar
5. Besinci merhelede alinmis neticeler tehlil olunur ve tedqiqat modeli
tekmillesdirilir.Eger informasiya modelinin tehlili zamani alinmis neticeler
real obyektin deqiq olculen uygun parametrlerinden ferglenirse demeli modelin
qurulmasini evvelki merhellerinde yalnisliga yaxud geyri degigliye yol
verilib.Hazirda interekativ computer modelleri genis yayilib bele modellerden
tedqiqatci(istifadeci)prosesin ilkin sertlerini gedisinin parametrlerini
deyisen ve modelin hereketindeki deyisiklikleri musahide ede biler.
İKT-nin mövzuları
1.IKT-nin təhsildə tətbigi
XX əsrdə
elmin və texniknanin surətli inkişafi ilə əlagədar olaraq informasiya axininin
hər an hədsiz artmasi və yeniləşməsi bu informasiya selinin işləməsi,emal edilməsi və onun tələb olunmasi istiqamətlərə
yonəldilməsi insanlarin imkan dairələrindən kənara cixmişdir.Bu missiya keçən əsrin
40 ci illərində yaradilmiş və insan dunyasinin ən mukəmməl məhsulu olan
komputer texnikasi vasitəsilə həyata keçirilir.Halhazzirda elm və texnikanin
ele bil sahəsi yoxdurki informatika elmi kimi inkişaf etsin.İnformatika elminin
inkişafi nəticəsində elm və texnikanin bütün sahələrində yazi mədəniyyətindən
sonra bəşəriyyətin ən böyük nəaliyyati hesab olunan internet yarandi.İnsanlar
daima yeniləşən informasiya mənbəyi cografi uzaqliqdan asli olmayaraq operativ
informasiya mubadiləsi və rahat ünsiyyət vasitəsi əldə etmişdir.İnformatika
elminin inkişafi nəticəsində bu gun informasiya və kommunikasiya
texnologiyalari cəmiyyətin inkişafina təsir gostərən əsas amillərdən birinə
cevrilmişdir.Son zamanlarda İKT-nin surətlə inkişafi proqram təminati
bazarainda hər cur proqram məhsullarinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.90-ci
illərdən başlayaraq Windows sisteminin meydana gəlməsilə əlagədar alqoritmik
dillər sahəsində böyük bir sicrayiş baş verdi.Microsoft firmasinin 3 möcüzəsini
geyd edək:
1.windows sisteminin
ozudur
2microsoft ofis paneli
31993 cu ildə yaradilmiş Visual Besic dilidirş
H etda
proqrama yeni başlayanlar bele Visual Besic-dən istifadə etmişlər.Tez bir
zamanda Windovs sistemi ücün effektiv proqram əlagələri yarada bilər.Bu dilin
kodu mürəkkəb olsada olduqca şəffafdir.Obyekt yönümlü proqram əhəmiyyətinin
lazimi səviyyədə dərk olunmasi onu tədrisi
zamani tələblərin uygun qurulmasi və geniş tətbiq olunmasi ücün bir cox işlər görülməlidir.Bundan
başqa biliyin secilməsi prosesi Expert oyunlarindan metod kimi istifadə
edilir.Expert oyunlari 3 metodun müəyyən elementlərini özündə birləşdirir.
1.Mütəxəssis
hazirliginda və modelləşməsində geniş istifadə edilən işguzar oyunlar.
2.Diaqnostik
oyunlar
3.Təlimdə
istifadə edilən komputer oyunlari.
İşguzar
oyunlarin məqsədi müəyyən qrup iştirakçilarinin hər hansi fəaliyyətini real mənzərəsini
nümayiş etdirməkdir.Təlim,istehsalat və elmi texniki tədqiqat xarakterli
oyunlar fərgləndirilir.Onlar təlim prosesində (məs;təyyarələrin atom stansiya
operatorlarinin,kosmonavtlarin,hərbi qulluqcularin təlimi)daha geniş tətbiq
olur.Komputerlərdə yuzlərlə proqram işguzar oyunlarda istifadə olunur.
1.Mövge
oyunlari
2.dinamik
oyunlar
3.İtifadəcinin
süjetə müdaxiləsinin imkan verən dialoq oyunlari.
4.Təlim
xarakterli oyunlar vəs.
İKT-nin
tətbigi bir cox sahələrdı gərarlarin gıbul edilməsinə imkan yaradir.Qarşiya
qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək ucun aşagidaki tədbirlerin həyata kecirmək zərudir.
1.İnformatika
üzrə baza təhsilinin normativlərinin hazirlanmasi
2.İformatika
fənni üzrə yazilmiş yeni proqram əsasinda yeni dərsliklərin yazilmasi.Azərbaycanin
inkişafi butun sahələrdə İKT-nin tətbigi ilə baglidir.Hər bir tələbnənin
informasiyalaşdirilmasi yeri və rolu məhz bununla müəyyənləşdirilir.Müasir mütəxəssis
informasiyanin işləməsinin komputer üsullarini bilməklə bərabər onlari öz peşəkar
fəaliyyətindədə tətbiq etməyi bacarmalidir.
2.İnformasiya
anlayişi forma və xassələri.
İnformasiya
latin dilində İnformatiyo sozundən götürülərək ifadə,izah etmə,obyekt hadisə,fakt
barədə məlumat verilmasini vəs siqnallar yigimindan ibarətdir.İnsanlar
bir-birilə dil,yazi texniki və şərti siqnallardan istifadə ederək birbiri ilə
informasiya mübadiləsi yaradirlar.İnformasiya haqqinda ozaman danişmaq olarki
geyri müəyyənlik müəyyənliyə cevrilir,geyri müəyyənliyin üstündən örtük götrülür
müəyyən şəkildə məlumat və ya xəbər yaranir.İnformasiya müəyyən bir kanal vasitəsilə
ötürülür,kanal informasiyani ötürən mühütdür.Müasir həyatda informasiya
3aspektdə tətbiq edilir.
1)Praqmatik
2)Semantik
3)Sintaktik
İnformasiyaya
praqmatik aspektdə baxdiqda idarə etmə prosesində gərararlarin gəbulu ücün
informasiyanin praktiki cəhətdən nə gədər faydali olmasi müəyyən edilir.
İnfomasiya
Semantik aspektə tətqiq edildikdə idarə etmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən
informasiyanin məzmununu açmaga və işarələr arasinda olan munasibətlərin və ölcü
vahidlərinin mənaca öyrənilmasinə imkan yaradir.
İnformasiyaya
Sintaktik aspektdə baxilduqda onun məzmunu,mənasi istifadə edilmə xususiyyətində
asili olmayaraq sistemdə işarələr arasinda olan munasibətlər kəmiyyətcə muəyyənləşdirilir.
İnformsiyanin
aşagidaki növləri var.
1.Riyazi
2.mətn 3.qrafiki 4.səs 5.video informasiyasi və.s
İnformasiyani
ölcmək ücün ən minimal informasiya vahidi kimi 1bit götürulür.Praktikada isə
daha böyük ölcü vahidlərindən istifadə olunur.
1bit=0və
ya 1
1bayt=8bit
1kilobayt=1024bayt
1megabayt=1024
kilobayt
1gegabayt=1024megabayt
Yaranma
sahəsinə gorə cansiz təbiətdə yaranan informasiya elementar,heyvanıar və bitkilər
aləmində yaranan bioloji,insan cəmiyyətində yarana informasiya isə sosial
informasiya adlanir.
Ötürülmə
və gəbul olunmasina görə gozə gorunən surətdə ötürülən informasiya
-video(visual)informasiya adlanir.
Səslə ötürülən
informasiya- audio.
Hislərə
toxunmaqla ötürulən informasiya- taktli informasiya adlanir.
İctimai
təyinatina gorə insan tərəfindən yaranan
və istifadə olan informasiya kütləvi,xüsusi,şəxsi növlərə bölunur.
İnformasiya
prosesina informasiyanin toplanmasi,ötürülməsi,saxlanmasi,emali və istifadəciyə
catdrilirmasi aiddir.
İnformaaiyanin
toplanmasi .-öyrənilən obyektiin vəzyəti haqqinda məlumatin alinmasi məqsədilə
aparilir.
İnformasiyanin
ötürülməsi-toplanmiş informasiyanin emal olunmasi ucun oturulməsidir.
İnformasiyanin
saxlanilmasi-informasiyanin əvvəl və sonra saxlanilir və bunun ücün informasiya
daşiciyilarindan istifadə olunur.
İnformasiyanin
axtarilmasi və emali-İnformasiyanin axtarilmasi adi halda insan tərərfindən,avtomatik
halda isə komputer tərəfindən aparilir.
3.Texnologiya
anlayisi ve kommunikasiya texnologiyasi.
Son
illərdə komputer texnologiyasi,informasiya texnologiyasinndan geniş istifadə
olur.Texnologiya-Yunan sozu olub:bacariq,oyrenmə,məhsulun hazirlanmasi
bacarigi,istehsal prosesinin yerinə yetirilməsi ucun usul və vasitələr haqqinda biliklər toplusu deməkdir.Bu zaman
emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri olur.Texnologiya termini tarixən
material istehsali sahəsində yaranmişdir.məs-metallar texnikasi,kimya texnikasi
vəs.Bu nöqteyi nəzərdən komputer texnologiyasi baxilan sahədə komputer
texnikasinin aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyasi deməkdir.İnformasiya
texnologiyasi informasiya ehtiyyatlarindan istifadə olunmasi ,onlarin
etibarligini və operativliyini coxaltmaq məqsədilə informasiyanin
toplanmasi,oturulməsi,saxlanmasi,emali vəs,istifadəciyə catdirilmasini təmin edən
texniki proqram vasitələri toplusudur.İndiki mərhələdə iqtisadi informasiyanin
yeni texnologiyalari ETT-nin aparici istiqamətlərindən biri olmaqla cəmiyyətin
dinamiki inkişafina bilavasitə təsir gostərən bir amilə cevrilmişdir.Dunyanin
inkişaf etmiş olkələrində mutereqqi texnologiyalar və elmi texniki nəaliyyətlər
əsasinda ayri-ayri sahələrin idarəetmə obyektlərinin informasiya təminatinin
yaradilmasi yeni üsul və vasitələrin tətbiqi mövcud informasiya vasitələrinin
genişləndirilməsi istiqamətindı gorulən
işlər gundən-gunə surətlə artmaqdadir.Artiq dunya iqtisadi sisteminin informaqsiya cəmiyyıətinin formalaşmasi
fovcrumuzu yasayir.Hər il dunya miqyasinda yaradilan və istifadı edilən
kinformasiya texnologiyalarina bir nece triliyon dollar vəsait xərclənir.Son
dovrun statistik hesablamalarinba gorə muəyyən edilmişdirki ABŞ CANADA YAPONİYA
həmcinin inkişaf etmiş gərb olkələrində
intelektual muhitlə bagli işlərin və idarəetmə sahəsinə isləyən qulluqcularin hər
biri komputer texnologiyasi vasitıarilə təmin olunmuş və yeni infomasiya
texnikasi vasitələrindən istifadə edirlər.Azerbaycan respublikasinda vahid
informasiya muhitinin yaradilmasi sərbəst surətdə beynəlxalq informasiuya şəbəkələrinə
cixisin təmin edilməsi,informasiya vasitələrinin olkənin ən muhum vəsaitlər siosteminə daxil edlməsi istiamətlrində
boyuk işlər gorulmuşdur.İnformasiyanin yaranmasi,yayilmasi vəı istifadə
oluinmasi prosesində meydana cixan munasibətlərin tənzimləyən xusui qanun və
bir sira normativ sənədlər gəbul edilib.Bu baximdan dovlətin idarə edilmısi və
bazar iqtisadiyyatina kecməsi xarici olkələrlə əlagəsinin genişləndiyi və murəkkəbləşdiyi
bir səraitdə idarə etmə srukturnun cevik və səmərəli fəaliyyətinə təminat
yaradan muasir informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və istifadə edilməsi
problemi xususi əhəmiyyət kəsb edir.
4.Cəmiyyətin
informasiyalaşdirilmasi və komputerlışməsi.
Hal
hazirda cəmiyyəıtin informasiylaşdirilmasi 3 əsas istiqamətdə formalaşır.
1.dovlət
strukturlarini idarə edilməsini,informasiyalaşdirilmasi, telekommunikasiya
vasitələrinin inkişafi.
2.istehsal
sahələrinin o cumlədən rabitə və nəqliyyatin informasiyalaşdirilmasi.
3.ərazi
idarəetmə sahələrinin informasiyalaşdirilmasi.
Dunyanin
aparici olkələrinin təcrubəsi gostərirki,istehsal texnologiyalari ilə yanasi
yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafinda
bazar munasibətlərinin idarə etməsi
movcud infrastruktrunun və startegiyasi ilə murəkkəb əlagələri aparici rol
oynayir.Bu vəzyəti yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafi meyllərində
birbirilə qarşiliqli əlagədə olan asagidaki istiqamətləri əmələ gətirmişdir.
1.informasiya
məhsulu
2.qarşiliqli
fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti
3.araliq
halqalarin ləgv edilməsi
4.qloballaşma
və uygunlaşma
İnformasiya
məhsulu yeni informasiya texnologiyalarinin inkisaf meyilləri icərisində əsas
yer tutur.İnformasiya və biliklərin gucu ozunun cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda
gedən proseslərdə yni tukenməz imkanlarin askara cixarilmasinda gostərir.Artiq
yeni informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və tətbigi informasiya məhsullari
və xidmətlərinin surətlə inkisaf edəmn biznes sahəsina cevrilmisdir.Yeni
informasiya texnologiyasinin ikinci meylıi olan qarsiliqli fəaliyyət gostərmə
qabiliyyəti muxtəlif informasiya novlərini
baslamasi və bitməsi kimi məntiqi elementlərin qarsiliqli fəaliyyətində
ozunu biruzə verir.Zaman baximindan istifadə edilən butun fərdi komputerlərin
birbirini əvəz etməsi qarsiliqli fəaliyyət gostərməsi qabilliyətini əsas
meyarlarini ifadə edir.Yeni informasiya texcnologiyalrinin istifadəsi ucun
asanliqla basadusulən formada alinmasini təmin edir.Məhz bu cəhət yeni
informasiya texnologiyalarinin 3cu meylini yəni araliq halqalarinin ləgv edilməsini
təmin edir.Qloballaşma yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafini aparici
meyli hesab edilir.Son zamanlar suni intellektvə informasiya məhsullarinin
yaradilmasi sahəsində aparilan fundamntal işlər dinamik səkildə inkisaf etməkdədir.Əvvəllər
istehsal siferalari ilə xidmət siferalarini asanliqla muəyyən etmək ve bunlari
birbirindən ayirmaq olurdu,lakin son zamanlar yeni informasiya
texnologiyalarinin qeyd edilən inkisaf meyillıəri bu sahədəki ənənəvi təsiri dəyişdirirdi.İndi
bir sira məhsul və xidmət novlərini birbirindən ayirmaq xeyli murəkkəbləşmişdir
uygunlasma prosesi baslica nəticələrindın biri yeni informasiya texnologiyalari
sahəsində fəaliyyət gostərən şirkətlərin digər şirkətlərlə birləşməsində ozunu
gostərmişdir.Nəticədə mustəgil fəaliyyət gostərən hər hansi bir şirkət artmaqda
olan rəqabətə tab gətirə bilmir və nəticədə muflisləşir.
5.Azərbaycan
respublikasinda təhsil sisteminin informasiyalasdirilmasi haqqinda dövlət
proqrami.Təhsil sistemləşdirilmiş bilik,bacariq və vərdişlərin
mənilməısi prosesi və nəticəsi olub muxtəlif tədris muəssələri sistemində verilən
təlimdir.İnsanin həyat və əmək fəaliyyətinə hazirlanmasinin xarakterini umumi
peşə və ixtisas təhsili muəyyən eedir.Təhsil sistemləri ayri-ayri olkələrdə
bir-birindən fərglidir.Təhsil sistemi asagidaki tiplərdən birinə aiddir.
1)Klassik
təhsil
2)İnteqrativ
təhsil
3)Problemşəkilli
təhsil sistemi
Təhsil
sistemləri təhsilin tarixi inkisaf prosesi nəticəsində yaranib,beləki təhsil
20ci əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə usta sagird munasibətləri cərcivəsində tələblərin
sayinin artmasi ilə dərs kecmə və praktika yolu –klassik təhsil sistemi
aparilirdi.Klassik təhsil sistemində fənlər bir-birindən əlagəsiz səkildə
kecirilir və dinlətici tərəfindən birləsdirildiyi gəbul olunur.1950ci illərdən
tərtib olunan inteqrativ təhsil sisteminə gorı biliklərr birlikdə inteqrasiya
olunmus halda alinir.Bu zaman butun dərsləri birlikdə oyrənərkən ortaq qiymət
alan tələbə dərsin maraqsiz hissəsini oyrənmədən həmin mövzunu bilmədən məzunda
ola bilər.70ci illərdən etibarən təhsil sahəsindən inkisaf biliklərin artmasi
ilə tələbələrə butun fənlərin öyrədilməsini mumkun olmadigi öyrədilənlərin bir
cox tələbə təırəfindən oyrənilmədiyi və ya qisa bir zamanda unuduldugu fikri
muzakirə olunmaga basladi.Bu muzakirələr problemsəkilli təhsil sistemini
yaradilmasina sebeb oldu.Sistemin effektivliyi ucun təhsil daha kicik qruplarda
və yaxsi hazirlasmis pedaqoqlar terefindən aparilmalidir.Dunyanin muxtəlif olkələrində
eyni zamanda təhsil sistemləri paralel olaraq tətbiq olunur.Lakin secilən
sistemlərdə təhsil iki metodika ilə yerinə yetirilir.Bunlardan biri tələbələrin
prosesə musahidəci və dinləyici olaraq qoşuldugu passiv tədris metodudur.Digər
tədris metodu olan aktiv tədristə isə tələbə ozu öyrənmə prosesinə qoşulur,təcrubələrdə
istirak edir.Burada pedaqoqun rolu yol gosterməkdən və oyrənməyi oyrətməkdən
ibarətdir.Tətbiq olunan təhsil sistemləri bu iki metoda ayri-ayri nisbətdə
muraciət edirlər.məs problemşəkilli təhsil sistemində daha cox aktiv tədris
istifadə olunursa klassik və inteqrativ
tehsil sistemində daha cox passiv tədrisdən istifadə olunur.Umumiyyətlə
hansi təhsil sisteminin deyil secilən sistemin necə tətbiq olunmasi təhsilin
keyfiyyətini muəyyən edən əsas faktor kimi
göturulur.Buna gorədə olkəklərdə təhsilin keyfiyyəıti artirilmasi ucun
xususi proqram islənib hazirlanir və həyata kecirilir.Tədris prosesinin təşkili
və elmi metodik informasiya təıminati ilə bagli aparilmasi nəzərdə tutulur.Bura
problemşəkilli təhsil sisteminin tətbiqi habelə tədris prosesinin muasir
texnologiyalarin tetbiq olunmasida daxildir.Olkənin ugurlarinda maraqli olan hər
bir dovlət milli təhsil strategiyasini nəzərdən kənarda qoymur.Mustəqillik əldə
edildiyi gundən butun qurumlari ilə beynəlxalq aləmə inteqrasiya edən Azərbaycanda
da təhsilin şəxsiyyətinin atrilmasi ucun muəyyən işlər gorulur.
6.İnformasiya
təhlukəsizliyinin təmini.
Kutləvi
komputerləşmə ən yeni informasiya texnologiyalarinin tətbigi və inkisafi təhsil
biznes-senayə istehsali və elmi tətqiqatlar sahəsində irəliyə dogru hiss olunan sicrayişa gətirib cixarmişdir.Elmi
texniki inqilab informasiya cəmiyyətinin
yaranmasina səbəb olmuşdur.Bu cəmiyyətdə informasiya ən muhum resurs və başlica amil olmuşdur.21ci əsrdə vətəndaslarin cəmyətinvə
dovlətin həyatinda informasiyani,informasiya resurslarini və texnologiyalarinin
rolunu artmasi milli təhlukəsizliyin təmin olunmasi sistemində informasiya ön plana
cixir.İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi probleminin vacibliyini və
aktualligini asagidaki səbəblər şərtləndirir.Muasir komputerlərin hesablama
gucunun artmasivə bununla eyni zamanda eyni zamanda onlarin istismarinin sadələşmasi
komputerlərin koməyi ilə toplanilan saxlanilan və emalı edilən informasiyanin həcminin
kəskin artmasi.Hesablama resurslarina və verilən massivinə girişi olan istifadəcilərin
dairəsinin kəskin genişlənməsi.Hətda minimal təhlukəsizlik kəmərlərinə cavab
verməyən proqram vasitələrinin yuksək inkisafi:Şəbəkə texnologiyalarinin hər
yerdə yayilmasi və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələr halinda birləşməsi.İnformasiya
emali sisteminin təhlukəsizliyinin pozulmasina praktik olaraq mane olmayan
internet şəbəkələrinin inkisafi.İnformasiya təhlukəsizliyi dedikdə informasiya
və ona xidmət edən istifadəciləərə ziyan vurmaga səbəb olan təbii və ya suni
xarakterli təsadufi və ya qəsdli təsirlərdən ,informasiyanin və ya ona xidmət
edən infrastrukturu muhafizəliyi nəzərdə tutulur.İnformasiyanin muhafizəsi
informasiyanin təhlukəsizliyinin təmin olunmasina yonəlmiş tədbirlər
kompleksidir.Praktikada bu informasiyanin və ya verilənlərin daxil edilməsi,saxlanilmasi
və oturulməsi ucun istifadə edilən resurslarin tamliginin,muxtəlifliyinin təmin
edilməsi deməkdir.İnformasiyanin muhafizəsinin məqsədi istehlıakci ucun
informasiyanion tamligi əlyetənliyinin və muxtəlifliyin pozulmasi səbəblərindən
itkilərin minimal endirilməsi.
7.İnformasiya
təhlukəsizliyi anlayişi.
İnformasiya
təhlukəsizliyinin yuxarida verilən tərəfindən cixis edərək informasiya təhlukələrinə
qarsi yonələn təhlukələr bu təhlukələrin mənbəyini onlarin realizə usullarinin
və məqsədlərinin,həmcinin təhlukəsziliyini pozan digər hal hərəkətləri muyyən
etmək qanuna uygundur.Bu zaman təbii olaraq ziyan vurmaga sebeb ola bilən geyri
qanunu hərəkətlətrdən informasiyanin muhafizəsinin tədbirlərinidə nəzərdən
kecirmək lazimdir.Praktika gosterirki coxlu sayda olan mene menbə,obyekt və hərəkətlərin
anlizi ucun modelləsdirmə metodlarindan istifadə etmək məqsədə uyugundur.İlkin
yaxinlasmada informasiya təhlukələırunin konseptual modelinin asagidaki
kompinentlerini teskil etmək olar.
1tehlukenin
obyektləri
2tehlukələr
3tehlukənin
mənbəyi-bədniyyətli tərəfindən tehlukənin məqsədləri
4informasiya
mənbələri
5mənfi
informasiyanin geyri qanuni əlldə etmə usullari
6
informasiyanin muhafizəsi usullari
7informasiyanin
muhavizəci vasitələri.
8.İnformasiyanin
təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr
Təhlukə
dedikdə sistemə dagilma verilənlərin ustunub acilmasi və ya deyisdirilməsi xidmətdən
imtina formasinda ziyan vurulanlara səbəb ola bilən istənilən hal və hadisələr
nəzərdə tutulur.Təhlukələri muxtəlif siniflərə ayirmaq olar.Meydana cixma səbəblərinə
gorə təhlukələri təbii və sunii xarakterli təhlukələrə ayirirlar.Sunii
xarakterli təhlukələr oz novbəszində bilməyərəkdən və qəsdən torədilən təhlukələrə
bolunur.Təsir məqsədlərinə gorə təhlukələrin 3 əsas tipi ayir edilir.
1.informasiyanin
məxviliyinin pozulmasina yonələn təhlukələr
2.informasiyanin
tamliginin pozulmasina yonələn tıhlukələr.
3.sistemin
is qabilliyətini (xidmətdən imtina)pozulmasina yonələön təhlukələr
Məxviliyin
pozulmasina yonələn təhlukələr məxvi və ya gizli informasiyanin ustunun
acilmasina yonəlib.Belə təhlukələrin reallasmasi halinda informasiya ona icazəsi
olmayan şəxslərə məlum olur.Komputer sistemidnə saxlanan və ya rabitə kanali ilə
oturulən infomasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn təhlukəlr onun dəyişdirilməsinə
və ya tərifinə yonəlibki bunlarda onun keyfiyyıtinin pozulmasina və tam məhvinə
səbəb ola bilər.Bu təhlukə informasiyanin oturulməsi sistemləri komputer şəbəkələri
və tele kommunikasiya sistemləri ucun aktualdir.İş qabiliyyətinin pozulmasina
(xidmətdən imtina)yonələn təhlukələr elə situasiyalarin yaranbmasina yonəlibki
bu zaman muəyən qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini asagi salir yada sistemin muəyyən
resurslarina girişi baglayir.
9.İnformasiya
təhlukəsizliyinin təmin olunmasi
İnformasiya
tehlukəsizliyinin təmin olunmasi problemi kompleks yanaşma tələb edir.Onun həlli
ucun asagidaki tədbirlər var:
1.qanunvecilik
2.
inzibati
3.
teskilati
4.proqram
texniki tedbirlər.
Qanunvcericilik
tədbirləri uyugun qanunlari normativ aktlari standartlari və s əhatə edir.Təsaduflə
geyd etmək lazimdirki qanunvericilik bazasi butun olkələrdə praktikanin tədbriləridnən
geri qalir.
10.Ziyanverici
proqramlar- komputer viruslari
İnformasiyanin
qaorunmasi ucun əsas təhlukələrdən biridə komputerə girmiş ziyan verici
proqramlardir.Bele ziyan verici proqramlar verilənlərin tamligi ucundə təhlukə
yarada bilər.Komputerdə saxlanilan verilənlərə və proqramlara zərər vuran
proqramlara ziyan vurucu proqramlar deyilir.Ziyan vurucu proqramlar ən geniş
yayilmiş novu komputer viruslaridi.Komputer virusu proqramin sənədi icərisinə
yaxudda verilənlər dasiyicisinin muəyyən sahələrinə daxil olan parazit proqram
kodudur.Bu kod daxil oldugu komputerdə ozozunu coxalda,muxtəlif icazəsiz və
ziyanli işlər gorə bilər.Oz-ozunu coxaltma qabiliyyəti virus proqramlarinin
baslica xususiyyətidir.Virusun fəaliyyət senarisi təxminən asagidaki kimidir.
1.Komputerdə
yoluxdurulmasi mumkun olan butun proqramlari tapmaq
2.ozunu
proqramin əvvəlinə yaxud sonuna yaznmaq
3.əgər
virusun hucuma kecəcəyi gun catibsa dagidici islər gormək.
4.əgər
həmin tarix catibsa həırhansi xirda zzərər yetirmək mes:kompun sert diskində hər
hansi kicik sahəni şifrələmək.
Komputerə
ziyan verici proqramlarin girməsini bildirən bir sira əlamətlər vardir.
1.ekarana
nəzərdə tutlmamiş məlumatlarin və goruntulərin cixmasi
2.nəzərdə
tutulmamiş səs siqnallarinin verilməsi
3.cd
dvd disk surəninin ozozunə acilib baglanmasi
4.komputerdə
her hansi proqramin ozbasna baslanmasi
5.komputerin
tez tez siradan cixmasi və isləməsi
6.fayl
və qovluqlarin yoxa cixmasi yaxud dəyişdirilməsi
7.sərt
diskə tez-tez muraciət vəs
Virus
proqramlarindan biri Troya proqramidir.Troya proqramlari istifadəcidən icazəsiz
olaraq informasiyalari toplayir və onlari cinayətkara gondərir.Eləcədə həmin
informasiyalari dagidir və yaxud ziyanli məqsədlər ucun dəyisdirilir.Komputerdə
virus əlamətləri askarlandiqda asagidakilari etmək lazimdir.
1.komputeri
lokal səbəkədən ayirmaq
2.əməliyyat
sistemi komputerə dusmus virus nəticəsində diskdən yuklənməsi onda onu CD diskdə
yukləməyə calisir.
3.antivirus
proqrami basladilir.
11.Antivirus
vasitəsilə informasiyanin muhafizəsi
Komputer
viruslarindan qorunma 3 səviyyədə teskil oluna bilər.
1.viruslarin
komputerə girməsinin qarsini alma
2.virus
hucumlarinin qarsisi alinir.
3.virus
hucumlarinin tesiri minimuma endirilir.
Yoluxma
faktini askarlama viruslarin coxalmasinin qarsini almaq və virus hucumunu
qarsisi alinmaq ucun antivirus proqramlarindan istifadə olunur.Viruslara xas
olan baytlarin askar edilməsi və viruslar ucun xarakterik hərəkətlərin geydə
alinmasi onlarin axtarisinin əsasini təskil edir.Muqayisə ucun zəruri olan
verilənləri antivirus proqramini verilənlər bazasinda saxlanilir.Antivirus
verilənlər bazsinda daim yeniləmək lazidmir.Fəaliyyətlərindən asili olaraq
antivirus proqramlara bir nece sinifə ayrilir.
1.deetektorlar
hər hansi məlum virusa yoluxmus fayllari askarlamaga imkan verir
2.doktorlar
təkcə yoluxmus fayllari askarlamir,onlari ilkin duruma qaytarmaqga calisir.
3.mufəttislər
komputer hucumlari mumkun olan yerlərdəki dəyisikliklərə nəzərat edir.
4.doktor
mufəttislər yuxarida gostərilən iki nov proqrami imkanlari ozundə birləsdirir.
5.suzgeclər
viruslari coxalma və zərər vurma məqsəsdilə əməliyyat sisteminə etdikləri
muraciət tutur.
6.vaksinlər
is qabiliyyətləri saxlamaqla proqramlari ele dəyisdirirlərki onlari viruslar
ucun yoluxmus gorunsun.belə olduqda viruslar həmin fayllara ilismir.Komputerdə
viruslarin axtarisi verilənlər dasiyicisinin yaxud daralmasi yolu ilə yerinə
yetrilir.Daranma prosesində operativ dasiciyilarda virusa yoluxmanin elamətlərinin
olub olmamasi yoxlanilir.Askarlanmis viruslar mumkun olduqda dəyisdirilmis
fayllari ilkin vəziyyəti muəyyənləsdirilir.Bu gun :symantic
norton,antivirus,kasperski antivirusu,Dr veb,acafee,Viruscan,panda,titanium
antivirusu kimi antivirus proqraminda daha cox taninir.
12.Komputer
cinayətkarligi və kriptoqrafiya anlasiyi.Rəqəmli imza.
Fərdi
komputerlərin sayinin gorunməmis surət və artmasi internətə sərbəst cixis və
yeni kommunikasiya qurgularinin surətlə
inkisafi həm asudə vaxtin kecirilməsi həm də biznesin aparilmasi usullarini
deyisdirdi.Eyni zamanda qara niyyətli insanlar ucundə yeni imkanlar acildi.Yəni
yeni cinayət usullari meydana cixdi.Bəsəriyyət yeni cinayət novu olan kiber
cinayətkarliqla qarsilasdi.Kiber cinayətkarliq dedikdə internet yaxud basqa
komputer səbəkələrindən istifadə olunmaqla torədilən cinayətlər basa
dusulur.Kiber cinayətkarlarinin əsas hədəfi banklar.bijalar,internet magazalari
olur.Cinayətin həyata kecirilməsində komputerlədən yaxud səbəkələrdən asagidaki
kimi istifadə olunur:
1.komputer
və yaxud səbəkə cinayət aləti ola bilər
2.komputer
və ya səbəkə cinayətin hədəfi ola bilər
3.komputer
və səbəkə cinayətli məqsədlərə catmaq ucun yaradici vasitə ola bilər.
13.Xakerlər.
Komputerlər
yenicə cixan vaxti haker sozu hormətlə cəkilirdi.Əməliyyat sistemini daha yaxsi
isləmək ucun haminin unutdugu adminstrator parolunu ləgv edən komputer dahiləri
adlandirirdilar.Lakin zaman kecdikcə bu soz menasini itirdi.Hakerlərin bəziləri
pis muhafizə olunmus komputerlərə girməyə basladilar və bunun mumkunluyunu
subut etdilər.Proqram məhsulunun alicisi eslində həmin proqramin istifadə
huqunu əldə edir.Proqramin ozu isə onun
mulkiyyətinə kecmir.Ona gorədə proqram məhsulunun uznun cixarilib yayilmasi
qanun pozuntusu hesab olunur.Belə hərəkətlərə komputer piratciligi və yaxud
proqram təmin piratciligi deyilir.Haker hucumlarinmin əsas məqsədi
informasiyanin məhv edilməısi deil həmdə onlarin icazəsiz ələ kecirilməısidir.Əgər
bunun qarsisini texniki vasitələtrlə almaq mumkun olmursa onda sifrələınmə
sistemindən istifadə olunur.Şifrələnmə usullari ilə kriptoqrafiya məsgul
olur.(gizli yazi )Movcud şifrələnmə usullari iki qrupa ayrilir:gizli acarlar və
aciq acarla şifrələınmə.Gizli acar ele acara deyilirki gizli olaraq yazisan iki
abonent əvvəlcədən onu bir birnə veririlər.Əsas məqsəd bu acari 3səxsdən gizli
saxlamaqdir.
15.Rəqəmli
imza
Son
zamanlar rəqəmli imza texnologiyasi meydana cixmisdirki buda imzalanmis sənədi
ancaq kagiz şəklində catdirmaq zərurətini aradan qaldirmisdir.Rəqəmli imza şəxsi
gizli şifrədir və onun acari yanliz onun sahibinə məlumdur.Rəqəmli imza məlumatin
həqiqiliyini imza sahibi tərəfindən təsdiq olundugu bildirilir.Rəqəmli
sertifikat səlahiyyətli orqan tərəfindən imzalanmis elə məlumatdirki aaciq
acarin həqiqətən imza sahibinə aid olmasi təsdiqlənir.Sertifikatlasdirma səlahiyyıt
olan orqandan sertifikat almaq ucun istifadəcinin kimliyini bildirən sənədlər
olmalidir.
16.Hesablama
tarixi və muasir vəziyyəti
İnsan
ozunu və ətraf muhiti dərk etməyə basladigi andan hesablamalar aparmaga ehtiyac
duymusdur.Ən gədim say aləti abak olmusdur.Abak 4-5 min il bundan əvvəl
yaranmis və dəyisikliyə ugrayaraq cotkə adi ilə dovrumuzə gədər gəlib
cixmisdir.12ci əsrin əvvəllərində laqoritmik xətkesi yarandi və onun koməyilə
toplama vurma bolmə quvvətə yuksəltmə kokalti yerinə yetrmək mumukun oldu.Orta əsrlərdə
elmi məsələlər abakin laqoritmik xətkesin imkanlari cərcivısinə sigismadi və ən
mukəmməl hesablamalar apara biləcək mexaniki masina ehtiyac duyuldu.ilk sadə
mexaniki hesablama masini 1623 cu ildə alman alimi Vilhelm Şikart tərəfindən
yaradilmişdir və onun koməyi ilə yalniz toplama cixma əməlləri yerinə
yetirilirdi.1641ci ildə fransiz mexaniki B.Paskal 4riyazi əməli yerinə yetirən
carxli mexaniki hesablama masini duzəltdi.1694cu ildə gorkəmli riyaziyyat alimi
V.Vilhens dahada təkminləsdirilimis 4 hesablama əməli quivvətə yuksəltmə,kokalti
əməllərini hesablama mexanizmini duzəltdi.Soraki illərdə hesablama
mexanizmlarini duzeldilmasi ilə bir cox ixtiraci alimlər mesgul olmus və bu sahədə
oz əməklərini vermişlər.Artiq 20ci əsrin 30-40 ci illərində muxtəlif texnoloji
proseslerin avtomatik idarə olunmasi telebi meydana cixir və 1937ci ildə AMERİKA
alimi Atanasov lampalar və kondisatorlardan istifadə edərək avtomatik idarə
oluna bilən hesablama masinin is prinsipini teklif edir.20ci əsrin ortalarinda
muasir hesablama masinlarinin ilk numayəndəsinin
hazirlanmasina baslandi. 1933- cu ilde il ektromexaniki elementlerin komeyi ile isleyen hesablama
masini duzeldildi. 1944-cu ilde amerika fiziki Argenin rehberliyi ile
emeliyyatlarin ardicilliginin avtomatik
idare eden hesablama masini yaradildi ve
ona mark adi verildi.1947-ci ilde daha boyuk imkanlara malik mark 2 masini
duzeldildi. 1945 ci ilin axirlarinda amerika alimleri ilk elektron reqem
hesablama masini duzeltdiler. Bu masinlar mark ve mark 2 masinlarina min defe
suretle isleyirler.onlarin menfi cehetleri proramin masina daxil edilmesini
prosesini cox vaxt aparmasi idi. Bu prosesi azaltmaq meqsedi ile alimler
proqrami yaddasinda saxlaya bilecek hesablama
masinin ixtirasina basladilar. Corc fon Leyni prinsipi esasinda ilk
hesablama masini 1949-cu ilde ingilis
alimi moris Uilksin terefinden duzeldildi. Neymon masin is prinsipinden esas
idea ondan ibaretdir ki informasiyani tehlil ederek hesablama masinini effektif
islenmesi ile yanasi universal olmalidir. Asagidaki qurgulardan ibaret
olmalidir.
1. Riyazi ve metiqi meseleleri yerine yetiren hesab mentiq qurgusu
2. Proqramin icra olma prosesini teskil eden idaretme qurgusu
3. Verilenleri ve proqramlari yaddas saxlayan yaddas qurgusu
Umumiyyetle hesablama masinlarini yaranma tarixini nesillere bolek.
1.1945- 1950ci illerde yaradilmis lanpalar uzerin qurulmus hesablama masini 1 ci nesillere ayid edilir.
2.1960-ci illerin evvellerinde Kiyev Kibermetika institutunda yaranmis
promil ve mil, minskde yaradilmis minsk 2 nesile aid edilir.
3.1960-1968-ci ilde aradilmis masinlar 3 nesile aid edilir.
4.1971-ci ilde boyuk inteqral sxemini yaradilmasi ile 4 nesil
5.Kecen esrin 90 –ci illerinde 5 nesil ehmlerinin yaradildive onlarla
paralel isleyen mikriprosessorlardan istifade edilir.
6.6 nesile indiki komputerler
aid edilir.
17. Komputerin arxitekturasi ve
sturukturu
Evveller
komputer aparat ve proqram vasiteleri bir- birinden asli olmadan
ayri-ayriliqda yaradilib(1 ve 2 nesil).3-cu nesilden baslayaraq komputerin
aparat ve proqram vasiteleri vahid bir sistem kimi lahiyelendirilmeye
basladildi. Bu zaman esas diqqet bu vasitelerin qarsiliqli elaqesine
yoneldildi. Bununla da prinsip baximindan yeni olan komputer arixtriurasi anlayisi meydana geldi. Komputer arixturasi aparat ve proqram vasiteleri kompleksini qurulmasi ile bagli
bir cox amilleri nezere alan meseleleri ehate edir. Bu amillerden esaslari
komputerin qiymeti tedbiq sahesi
funksiyanal imkanlar hesab olunur.
Komputer
arixturasinin esas terkib hisselerine :
1. Hesablama ve mentiqi imkanlar
2. Aparat vasiteleri
3. Proqram vasiteleri
Hesablama ve mentiqi imkanlar:
1. Emirler sistemi
2. Verilenlerin formatlari
3. Isleme sureti
Aparat vasiteleri
1.
Komputerin mentiqi sturukturu
2.
Yaddasin teskili
3.
Giris cixisin teskili
4.
Idaretme prinsipleri
Proqram vasiteleri
1. Emeliyyat sistemi
2. Proqramlasdirma dilleri
3. Tedbiqi proqram teminati
Komputerin arxitekturasi ve sturukturu
anlayislarini bir-birinden ferqlendirmek lazimdir. komputer sturukturu mueyyen seviyyede komputerin konkret terkibini ve onlar arasindaki elaqeni
teyin edir.
Arxitektura ise komputerin tekib hisselerini hansi qaydalarla qarsiliqli elaqesini teyin edir. Terkib
hisselerin tesviri ise yalniz bu qaydalarin
formalasmasi ucun teleb olunan seviyyede verilir.
Basqa sozle arxitektura komputerin
lahiyelendirilmesini,qurulmasinin ve proqram telimatinin umumi problemlerini
eks etdirir.
18.Windows Emeliyyat Sistemi
Windows esas xususiyyetleri asagidakilardir.
1. Tekmillesdirilmis yeni vasite :start duymesi ve taskbar windowsun
esas xususiyyetleri start duymesi ile proqraminizi suretle islede biler.
Fayillararinizi axtara biler ve bir proqrami digerine kece biler .
2. Windows explorer fayillarinizi disklerinizi ve saebeke elaqelerini axtarmaq ve cesitlemek
ucun genis imkanlara malik bir vasitedir .
3. Uzun fayil adlari cesitleme ve axtarma emeliyyatlari daha asandir.
Fayillarinizi 256 sinvola qeder uzun adlar vere bilersiniz.
4. Yaddas daha yaxsi idare edilmesi artiq evvel kimi tez-tez yaddas
catismazligi haqqinda melumatlarla
qarsilasmayacaqsiniz windows emeli yaddasdan daha semereli sekilde istifade
edilir.
5. Cd-romda tekmillesdirilmis avtopley xususiyyeti-musiqi cd-lerinizi
axtarmaq ucun sadece surucunuze
yerlesdirmeyiniz kifayetdir. Cdplayer avtomatik acilacaq ve Cdnizi
oxutmaga baslayacaqdir.
6. Tekminlledirilmis oyun ve multimediya video ve ses fayillarinin
isledilmesindeki mehsuldarliq yaxsilasdirilmis MSDOS oyunlari daha cox
tesdiqlenmis ve bu oyunlarda cox istifade edilen video xususiyyetleri
tekminlesdirmisdi.
7. Pluq and play qurgulari ile uygunluluq komputerimize pluq and play
xususiyyetini desdekleyen bir kart yerlesdirdikden sonra sadece onu acmaginiz
kifayyetdir. Windows onu avtomatik tapib quracaqdir.
8. 32 bitli coxtapsiriqli is : windows 1 den cox proqrami eyni zamanda
islemesine imkan verir.
9. Yeni masaustu: windowsda proqram idareedicisini yerini proqram
manager yerini masaustu ve taskbar tutur. Bunlarin vasitesi ile proqram ve
texniki vasitelerin daha suretle tapmaq olar.
10. Tekmillesdirilmis komputer sebekelerini tesdeklenmesi ve sebekede
istifade disklerini muxtelif formada teqdim ede bilerik.
19.start
menusu ve start menusunun alt menyulari
Windowsda
baslangic son derece asantdir. Maus qurgusunun oxunu ekranin alt sol kuncunde
start duymesi uzerine getirinve mausun sol duymesini sixin. Bu menyu uzerindeki
piktoqramlardan ibaret alt menyu acilacaqdir. Bu piktoqramlardan saginda ox
isaresi olanlar alt menyulara malikdir. Bu alt menyularinda alt menyulari ola
biler. Start menyusundan istifade etmekle komputerdeki her seye asanliqla
istifade ede bilersiniz. Start menyusu
uzerinde normal halda asagida gosterilmis alt menyular ve emrler
gorunur.
1. Proqrams –proqram qruplarin saxlayan qovluqlara daxil olmaqla
muxtelif proqramlarin adlari daxil olan menyunu acir.
2. Documenst – axirinxi defe istifade etdiyin senedi acir .
3. Settings windowsun xusiyyetlerini deyisdirmek ucun
4. Find –Fayil ve qovluqu axtarmaq ucun
5. Help –her hansi bir windows movzusu haqqinda yadima ehtiyac
duyduqda istifade ede bilersiniz.
6. Run (icra et) –start menyusunda olmayan her hansi bir proqrami acmaq
ucun istifade edilir.
7. Shut down-komputerinizi baglamadan once bu emri secin.
20. Aktiv ve qeyri- aktiv pencereler
Masaustunde her proqram ayri pencerelerde isleye
biler. En ustundeki basliq cubugu rengli olan pencere aktiv pencere adlanir.
Aktiv pencere maus qurgusunu oxunun hereketlerine ve klaviatura sixilan
duymelerine reksiya veren penceredir.Aktiv olmayan pencereler ise ve masaustune
zeminine gonderilir ve uzeri aktiv olan pencere ortule biler. Aktiv olmayan
pencereni onun gorunen her hansi hissesinden maus qurgusunun sol
duymesinin sixmaqla aktiv hala getire
bilersiniz. Windowsla bir pencereni aktiv olmamasini o proqramin islememesi
demek deyildir. Siz aktiv pencerede basqa bir proqrami isleyerken telefon
nomresini yigizisi aktiv olmayan pencerede bir telefon noqdesini axtarmaga
davam ede bilersiniz.
21.Windowsun fayl sistemi,is stolu, fayl ve qovluqlar.
Windows 98-in fayl sistemi qovluqlar uzerinde
qurulmusdur. Bu qurulusa agacvari qurulusda demek olar. Surucunuzu bir agacin govdesi kimi tesvir etseniz
qovluqlari bu govdeye birlesmis budaqlar hesab ede bilersiniz.Hemin
qovluqlarin daxilinde budaqa birlesmis nazik budaqlar kimi ve fayllarda
budaqlardan yarpaqlar kimi ola biler.qovluqlar kataloq alt kataloqlar kimdie istifade etmek olar.Bir
surucu piktoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesine ikiqat sixmaqla
icerisinde qovluqlar ve fayllar olan pencere acilacaqdir.Her hansi bir qovluq
uzerinde ikiqat sixtiqda pencere acilacaqdir.Bu penceredede qovluq varsa onu
uzerinde ikiqat sixdiqda da pencere
acilacaqdir.Acilmis pencereni sixdiqda pencere acilacaqdir.Acilan pencereni
hansi piktoqrama aid oldugunu bilmek ucun basliq cubuguna baxmaq
kifayetdir.Surucu piktoqramlarini ve qovluqlarini icerisini gosteren pencereni
acdiqdan sonra fayl ve qovluqlar uzerinde asagdaki emeliyyatlar yerine
yetirilir.
1. Proqrami yuklemek ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
2. Fayli acmaq ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
3. Senedleri cap etmek
Bir
senedi cap etmek ucun onun pitoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesinin
sixib saxlayaraq,cap qurgusunun pikroqrami uzerine surukleyib duymesini
buraxin.
4. Fayllari kocurmek ve dasimaq ucun klaviaturada ctrl duymesini sixib
saxlayaraq mausun sol duymesini faylin uzerine sixmaq fayl piktoqramini yerine
surukleyin.
5. Piktoqramin menyusunu acmaq 1piktoqramin acmaq ucun piktoqramin
uzerinde maus qurgusunun sol duymesini basin.
22Masa ustunde pencereleri nizamlamaq
Masa ustunde bir nece pencereni asiq oldugu zaman
butun pencereleri eyni zamanda gormek ucun onlari nizamlaya bilersiniz.Iki
pencereni yan –yana yerlesdirmekle her ikisnin icerisini eyni anda gore biler
muqayise ede biler veya dasima emeliyyatlarinda istifade ede
bilersiniz.pencereleri nizamlamaq ucun iki yol vardir:
1ci yol –her hansi pencereni ayri –ayriliqda
nizamlamaqdir.
2ci yol-windowsun pencerelerini avtomatik
nizamlamaqdir.
Bir nece aciq pencereniz varsa onlari nizamlamaq
ucun task bar uzerinde maus qurgusunun sag duymesini sigin pencereleri
nizamlamaq ucun sekilde menyu acilacaqdir bu menyu asagidaki emrlerden
ibaretdir.
Cascode (pencereleri ust-uste yerlesdirir)windows
altdaki her pencerenin basligini gorulecek sekilde pencereleri ust –uste
yerlesdirmek ucundur.
Maximize duymesine sixaraq pencereni butun ekran
boyu aca bilersiniz.pencere ile isinizi bitirdikden sonra restore duymesine sixaraq
pencereni evvelki vezyetine getre bilersiniz.
Tile windows horizantally-(pencereleri ufuqi
yerlesdir.)butun pencereleri alt-alta siralanmis sekilde yerlesdirir.
Tile windows vertically-(pencereleri saquli sekilde
yerlesdirir.)pencereleri yan-yana yerlesdirir.
Minimize all windows-(butun pencereleri minimum
kicilt)butun pencereleri task bar uzerindeki duymeler seklinde kicildib ve
masaustunu bosaldir.
Tile-yan yana yerlesdirir.
23Masaustundeki piktoqramlari nizamlamaq
Masaustunde bos bir sahede maus qurgusunun sixdiqda
acilacaq dinamik menyunun arrange icons(piktoqramlari tenzimle)alt menyusundan
uygun emr secerek piktoqramlarinizi tenzimleye bilersiniz.Bu alt menyu
asagidaki emrlerden ibaretdir.:
1. By name
2. By tape
3. By date
Kriptoqramlariniz sececeyiniz alt emrlere gore
siralanacaqdir.eger masustunuzu avtomatik tenzimlemek isteyirsinizse auto
arrange emrini secin line up icons ise piktoqramlariniz eyni sirada duze
bilersiniz.
24Multimediya
Windows
emeliyyat sistemi xususi aparat ve proqram vasitelerinin komeyile yuksek
keyfiyyetli ses ve inteqrativ isini temin ede biler.Multimediyanin esas
vezifesi ses siqnallarini regem seklinde ve eksine cevirmek ikinci elementi ise
videoplatadirki onun vasitesile video ve informasiya regem sekline cevrilir.Ses
plataniza muxtelif bakustik sistemler qosulurlar.Ses ve video ile islemek ucun
komputerde muxtelif proqramlar var.
Bu
proqramlar vasitesile audio kompakt diskleri oxutdurmaq,onlara informasiyani
yazma ve ses fayllarini redakte etmek hemcinin video kliplere baxmaq olar.Qeyd
etmek lazimdirki multimediya informasiyasi cox boyuk yer tutur.Buna gorede bele
informasiya kompakt disklerde yerlesdirilir ve hemin disklerdeki informasiyani
oxumaq ucun komputerde CD-ROM disk qurgusu olmalidir.Ilk cd-rom qurgusu 1983cu
ilkde yaradilmisdir.lakin 1990cu ilde komputerde tetbiq tapmisdir.Kompakt
disklerde informasiyanin oxunmasi ve yazilmasi laze vasitesile yerine
yetrilir.Bunun sayesinde standart diskde 700 mg geder verilenleri veya 80 deg
audio informasiyani saxlamaqq olar.Kompakt diskin klssik novunun diametri 12 sm
olur lakin diametri 8sm olan disklerde vardirki onlarin tutumu 340mg geder
olur.Diskde yerlesen informasiyanin bir nece novu olur ve her nov ucun yazi formasi
olur spesifikasiyada gosterilmis onlara kitab deyilir.
1.
Qirmizi kitab(1982)audio informasiya ucundur
2. Narinci kitab(1985)arxiv
fayllarin yerlediren adi diskdir
3. Yasil kitab(1988)multimediya
informasiyasini yazma ucun
4. Ag kitab(1993)video informasiyani
dvd ve video informasiyanin saxladilmasi mp4 enenvi olan video disklerini
siradan cixarir
Ilk vaxtlarda cd-romun modeli videonu
digerinise sesi oxuya bilmirdi.Bunlar hamsi 90ci illerin ortalarinda aradan
qaldirildi ve cd-room heqiqetende standart qurguya cevrildi.CD-ROOM
qurgularinin tutumu 640-700 mgb olur.Bu cur diskde 74 deg audio yazi ve ya 1
saata geder video yerlesdirmek olar.onlarin ikinci ustunluyu onun ucuz
olmasindadir.Istenilen CD-ROOMU xarakterize eden esas parametri onun isleme
sureti oldugundan bu kemiyyet diskin adinda da geyd olunur.Disk qurgusunun
adinin uzerinde gosterilmis gosterici hegigeten uygun gelirdi disklerin
heddinden artiq boyuk suretle firlanmasi deq10000 verilenlerin oxunma suretini
pislesdirirdi.Bu zaman daimi bucaq suretliliyin texnologiyasina kecid
yarandi.Bu halda lazer suasinin butun yol boyunca disk eyni suretle
firlanir.Yalniz verilenlerin oxunma sureti deyisirdi-daxili cigirlarda suret
minimum xarici cigirlarda ise maksimum suret olurdu.Bu halda istehsalcilar suret
parametri kimi maksimal giymeti gosterdiler-informasiya oxunmasinin bu cur
maksimal sureti ise yalniz disk
proqraminin 10-15%istifade olunur.
24.Tarix ve zamanin deyisdirilmesi
Control panel(idaretme paneli)deki date-time
piktoqrami uzerinde ikiqat sixin.Sekilde gosterilmis date-time properties
dialoq penceresi acilacaqdir.
1.
Month –sahesinden cari ayi secin
2. Year –sahesinden cari ili
secin
3. Day –sahesinden cari gunu
secin
4. Time- vaxti secin
Sahesini asagidaki ox duymesini veya sahe
uzerinde sixaraq cari saati daxil edin.
Time zone- sehifesine kecin dunya xeritsei
gorunecekdir.xeritede oldugun yeri secin.uygun parametrleri secerek ok
duymesini basin ve onlari tesdiqleyin.
25.Maus qurgusunun xususiyyetlerini
deyisdirmek.
Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek
ucun kontrol paneldeki maus piktoqrami uzerinde ikiqat sixin ve
deyisidirin.Maus properties dialoq penceresi acilacaqdir. Bu dialoq
penceresinde 4 sehife olduguna diqqet edin.
1.
Buttons –duymeler
2. Pointers –gostericiler
3. Motion –hereket
4. General –umumi
26.Maus qurgusunun duymesinin
xususiyyetleri
Solaxay istifadeciler buttons sehifesinden
istifade ederek maus qurgusunun duymelerini funksiyalarini configutarion
sahesinde left handed parametrlerini secerek deyisdire bilersiniz.Ikiqat sixma
suretini (double click speed)sahesindeki slow-fast arasindaki iki duymesini
uygun istiqmetde hereket etdirmekle test area (test sahesi)sixaraq yoxluya
bilersiniz.
27. Maus qurgusunun gostericisinin
xususiyyetleri.
Pointers sehifesini acdiqda windowsda
istifade olunan muxtelif maus gostericisi isarelerini goreceksiniz.Maus
qurgusunun gostericisi xususiyyetleri olan fayllari acaraq deyisdire
bilersiniz.
28.Diaqramlar
Excellede dioqramlarla islemek ucun genis imkanlar vardir.
Melumatlari daxil etdikden sonar bu melumatlara uygun muxtelix formali
dioqramalar hazirlaya bilersiniz.
Hem movcud dioqram tiplarin yaxindan
tanimaq hemde ne zaman onlarin hansindan istiade edeceyini mueyyenledirmek ucun
excelled istifade edilen dioqramtipleri haqqinda genis muellumat almaginiz
meqsede uygundur. Excelled asagidaki dioqram tiplarinden istifade edilir .
1) column- sutun praktikada en cox istifade edilen dioqram tipidir bunlara bezen histoqram adi
da verilir katkoriyalar ufiki qiymetler ise sequli olaraq yerlesdirilir
istdiyiniz zaman 3 olculu stun deoqramlarida yarada bilersiniz.
2) Bar- gundelik heyatimizda coxarsilasdigimiz bir dioqram tipidir
melumalar ufiki cubuqlar kimi gosterilir
bununlada eyni bir muellumatlar sirasindaki her bir muellumat basqa birisi ile qarsilasdira bersiniz
3) Line (xett0 muelumatlariniz nokteden nokteye deyisme eyrisini gormek
ucun bu tip dioqramda istifade edin yaniz burada bir hala diqqet etmeyiniz
lazimdir: muellumat noqtelerini birlesdiren xettler qiriq bir eyri emele
getirecek ve x oxunda reqem qiymetleri yerine katikorialar gosterildiyi ucun bu
muelumatin heqiqi (y=f(x)) deyismesini temil etmeyecekler
4) Pie (tort) tort sekilli dioqramalr
melumatlar arasindaki elaqeni faizlerle
gostermek ucun istifade edilir . tort sekilli dioqramlr yaniz bir melumt
sirasini gostere biler bu tipin 3 olucuku
frmasindan istfade ede bilersiniz
5) XY scatter –noqteli dioqram bu tip dioqramdan istifade edilmesinde
esas meqsed y=F(x)
Sekilde bir elaqeni gostermekdir.burada line tipinde ferqli
olaraq X oxunde yerlesdireceyin melumatlarinda reqem tipli olmasi lazimdir
6) Area bu tip dioqramda melumatlar oz olculerinde deyil digger
melumatlara qarsilasdira bilersiniz…..
7) Doughnut bu tip dio. Tort sekilli dioqramlara oxsayirlar ve eyni meqsed ucun edilir ancaq bu tip dio. Bir
nece muelumat sirasini goster bilersiniz her bir melumat sirasi cun muxtelif
xalqalardan isifade edilir
8) Radar qutub xetti dio bu tip d melumt sirasin muqayise etmek ucun istifade edilir
9) Surface topoqrafiyadan
melumat oldug kimi coxlu sayda
melumatiniz varsa bu muellumatlarin bolusdurulmesini 3 olculu sekilde ve xeretilememetiqi cercivesinde gotere
bilersiiz
10) Bubble melumatlari qabarciq seklinde tesvir etmek ucundur
11) Stock veya high lowclose
senedlerin baglanma qiymetlerini
izlemeyin en yaxsi yolu bu tip diaqramdan istifade etmekdir.
12) Cylinder- melumatlari
silenderle vasitesile tesvir ucundur
13) conys- melumatla konuslar vasitesi le tesvir ucundur
29.Komputer sebekeleri
MELUMATI
XARICI DASIYICILAR SERT DISK ELASDIK VE
S VE KOMP SEBEKESI VASITESI ILE OTURMEK
OLAR 2 VE DAHA COX KOMPUTER ARDICIL
BIRLESMESI KOMP SEBEKESI MILYONA GETIRIR KOMP SEBEKESI
GORMEKCUN XUSUSI APARAT VE PRAQ
VASITELERINDE BIRGE OLUNMAVASITELER DEDEIKDE SEBEKEDE ITIFADE OLANAN
FAILLAR YADDAS QURGULAR MELUMATLAR
PERFERIYA QURGULARI VE SA ELEMETLER
NEZERDE TUTULUR. MUMUMI HALDA KOMPUR
TEXNIKI VE PROQRAM VASITELERINDE BIR GE ISTIFADE ETMEK VE MELMAT MUBADILESI MEQSEDIILE 2 VE YA 1 NECE
KOMP BIRLESMESINE KOMPUTER
SEBEKESI DEYILIR 2 KOMP SADE SEKILDE BIR
BIRINE QOSULARAQ ARALARINDA INFRMASIYA MUBADILESI HEYATA KECIRILMESI BIR BASA
BIRLESME ADLANIR KOMP SEBEKESI BIR
BIRINE BIRLESME NOVUNE GORE ARDICIL ULDUZ VE QARISIQSEKILI OLUR ARDICIL BIRLESME OZU 3 HISEYE
BOLUNUR SADE DAREVI VE ARDICIL SIN
BIRLESMESI BUTUN SEBEKE NOVLERI UMUMI TERKIB HISSELERINE FUNKSIYALARA VE XUSUSIYYETLEREMALIKDIR BU TERKIB HISELERI ASGIDAKILARDIR SERVER –OZ EHTIYYATLARINI SEBEKE ITIFADECILERINE
TEQDIM EDEN XUXUSI TEMINATINA MALIK XIDMETI KOMPTERDIR ISTIFADECI
SEBEKE EHTIYYATLARINDAN ISTIFADE
EDEN KOMPTERLERDIR
MUHUT-
KOMP BIRLEDIRME USULLARIDIR KOMP
SEBEKESI FUNK GORE 2 QRUPA BOLUNUR 1
SEVIYYELI SERVER ESASINDA QURULAN
1 SEVIYYELI SEBEKEDE BUTUN FERDI KOPLER EYNI HUQUQA MALIKDIRLER BIR SEVIYELI SEBEKE ISTIFADE EDILEN
KOMPLERIN ISCIURUPLAR ADLANDIRIRLAR VE
BURADA ISTIFADEDECILERIN SAY10 NEFERDEN COX OLMUR
SERVER
ESASINDA YARADILAN SEBEKELER ISTIFADE
EDEN FERDI KOMPUTELERDEN BIRI
DIGERINDEN
HEM PROQRAMTEMINATIN GORE HEMDE TEXNIKI
CEHETDEN FERQLENIRLER SEVER ESASINDA SEBEKEDE MURREKKEB KAVEL
BIRLESMESINDEN ISTIDE EDILIR SEBEKENIN IDARE OLUNMASI INZIBATCI TERFINDE HEYATAKECIRIR BURADA ISTIFADECERIN SAYI 10 DA COX OLA
BILER KOMPTER SEBEKELERI YERLESDIYI
SAHEDEN ASLI OARAQ LOKAL VE QLOBAL SEBEKEYE BOLUNUR
LOKAL
SEBEKE BIR NECE FERDI KOMPUTERDEN PERIFERIYA QURGULARINDAN IBARETDIR BELE
SEBEKEYE COX VAXT LAN DEYIRLER ONLAR BIR -BIRI ILE MEHDUD ERAZIDE KABEL ELAQESI
IE BIRLESIRLER SEBEKENIN KOMEYI ILE FAIL
VE PRINTERLERDEN ELEKTRN POCDUNDAN VE
DIGER EHTIYATLARDAN TAMAMI ILE ISTFADE ETMEK MUMKUNDUR LOKAL SEBEKELERDEN BUTUN ISTIRAKCILAR VAHID PROTOKOL DESTINDEN ISTIFADEYE UTUNLIK VERILIR LOKAL SEBEKELER ERAZI XUSUSIYYETLERINE GORE YIGCAMLIG ILE FERQLENIRLER
ODUR KI LOKAL SEBEKELRDEN ISTIFAD
ETMEKLE MUXTELIX YERLERDE ISTIFADE OLUNAN
KOMP BITRLESDIRIRLIR LOKAL
SEBEKELER VE FERDI ISTIDFADECILERI BIRLESDIREN SEBEKE QLOBAL SEBEKEER VE YA LAN ADLANIR. QLOBAL SEBEKELER GENIS COGRAFI SEBEKEYE
MALIKDIRLER. ONLARIN KOMEY LE AYRI AYRI LOKAL SEBEKELERI VE MUXTELIF
PROTOKOLLARI BIRESDIRMEK MUMKUN DUR
BELE SEBEKELERDEN ISTIFADE ETMEK UCUN
PLANLASDIRMA SAHESINDE TUTARI
BILIYE VE TECRUBEYE MALIK OLMAQ TELEB
EDILIR COX VAXT QARISIQ SEBEKELERDENDE ISTIFADE EDILIR BU HALDA BIR SEVIYYELISERVER ESSINDA OLAN
SEBEKININ MUSBET CEHETLERIDEN TAM
ISTIFADE EDILMELDIR LOKAL SEBEKENI
QLOBALSEBEKENI BIRLESDIREN KOMPVE YA
KOMP PROQRAM TEMINTI SLUJ A DLANIR
SLUJLAR XUSUSI KOMTERDEN VE YA KOMP
PRAQRAMINDAN IBARET OLA BILER KOMP SEBEKERNI
2 FUNSIYA GORE AYRIRLAR 1
SEBEKENIN APARAT VE PROQRAM
EHTIYYALRINDN BIRGE ISTIFA DE OLUN MASI 2 CI VERILENLERIN
EHTIYATLATRINDA BIRGE ISTIFADE
TEMINATINA GORE .
30.MƏLUMATLARIN DAXİL EDİLMESİ
FORMUNLAR VE FUNKSİYALAR
MS
Excel proqraminda daxil edilən
informsiya 3 katkoriyaya bolunur. Mətn 0 ədəd ve
sinfonlarin konfinasiyasindanda ibaret
verilenler. Bu tib verilenlər uzerində hər hansı hesablamalar aparma mumkun deyil.
Bir
xanaya 32min 767 qeder mətin sinvonlari daxil etmek olar. Xanada daxil edilmis metnin en
coxu 1024 sinvolu gorunur butun sinvollar ise formula setrinde gormek
olar. Qeyd edeki xananin maksimal enine
255 sinvol yerlesir. Ededleri gostermekde istifade olunan asagidaki sinvollarda ibaret verilenler : -
+ bu
tib verilenler MS excproqrami terefinden hesablama ssubyekti kimi qebul edilir
ededler daxil edilerken regional
paramertlerin secilmesinden asli olaraq
. vergul isaresi kesr ededleri tam ve kers hissesini ayrica isaresi kimi qebul edilir .
Ededlerin qarsisinda plus isaresi ekranda gosterilmir . menfi
ededlei daxil ederken onun qarsisinda
menfi isaresi gosterilmelidir E
ve e sinvollar latin herfi
ile daxil edilmelidir . dustur bir ve
bir nece xana da yerlesen verilenler
uzerinde mueyyenn hesablamalar aparmaq ucn daxil edilen isareler her hani
dustur = isaresi ile baslayir dusturlar
riyazi emel isareleri ve xususi funksiyalardan
aperatorlardan istifa etmekle
daxil edilir dusturda istifate edilen
xanalarin yanliz unvani gosterilir hesablamalar ise hemin xanalardaki verilenler uzerinde aparilir dustur daxil
edilmis xanada hesablamalarin neticesi
gorununr dusturun ifadesine ise formula
sertinde baxmaq olar mes b 4
xanasinda 2 5 ededin f 4 xanasinda 4 ededi daxil edilmisdir . H 4 xanasinda b4 ve f 4 xanalarin cemini hesablamaq ucun hemin xana ya
asagidaki dustur daxil edilir enter
ddumesi basilar bu zaman h4 xanasinda hesablamanin neticesi yeni 6.5 ededi bu xanani secdikde ise formula setrinde “b4 plus f4” ifadesi gorunecek
Dusturu daxil edeldiedi.kde sehve yol
verildikde ekaranda bu barede
xeberdarlik edilen dialoq penceresi bezende
dustur daxil edilmis xanada value
bu ifade hesablama aprilmasina
mumkunsuzluyune israredi
Xanada daxil edilmis verilenleri redakte etmek ucun mausun duymesini hemin xananin uzerinde 2 defe
basmaq vey a xanani secib kursoru formula setrinde yerlesdirmek
ve yaxud f 2 duymesini basmaq lazimdir .
Istenilen dusturu = isaresi ile BASLAYIR dusturlarda muxtelif hesblamara aparmaq ucun standart
funksiyalardan istifade olunur “
insert function “ emrini daxil
edin eyni adli pencerede katekoriya
siyahisindan lazim olan katikoriyni secin
mes stastiskasi siyahisindan istediyinin funksiyanin meselen VERGe secin ve ox duymesini
ok dumesi ile tesdik edin fuks arqumentlerini gosterdikden sonra derhal sonra netice
alinir.Praktikada daha cox istifade
olunan bezi funksiyalar asgidadir.1.sum-secilmis xanadaki verilenlerin cemini
hesablayir.2.avarage-orta
hesablayir.3-min(max)verilenler arasinda minimal-maksimal qiymetin
tapilmasinda istifade edilir.4.ABS-ededin mutleq qiymetini
hesablayir.5-text-ededi mentige cevrir.6-IF-mentigi funksiya verilmis sertler
daxilinde hesablamalar aparir.
31.Minimum ve maksimin funksiyalar
Statistic katikoriyasina daxil olan minimum
ve meksimim funksiyalari en cox istifade edilen funksiyalardir. Bu funk. Uygun
olaraq her hansi bir saheye daxil olan hucreler icindeki en kicik veya en boyuk
qiymeti tapmaq ucun istifade olunur.arqument kimi bir və ya
bir necə sahə ünvanı
və ya adı göstərilə bilər. Bu funk. Yaziliş forması aşagidaki kimidir.
1 min
(n)və s göstərilmis qiymətləri en kiciyini gösyərir
2
mak()və s göstərilmis qiy en böyüyünü gosterir
3D8 hücrəsini secin
4
formul cubuğunda =minimm( c3 c7) yazin
5
Enter düyməsini sixin. D8 hucresine c3 c7 sahesindeki en kicik qiymet daxil
edilecek.
6
indide e 8 hucresini secin
7
formul cubugunda = mak.( d3 d7) yazin.
8
enter duymesini sixin e8 hucresine d3 d7
sahesinideki en boyuk qiymeti daxil edilecekdir
32. SETR VE SUTUNLARIN CEMINI
HESABLANMASI
ISTENILEN
DUSTUR BERABER ISAESI LE BASLAYIR. HER HANIS XANAYA DUSTUR DAXIL ETDIKDE BU
DUSTURDA GOSTERILEN XANALARIN KORDINATLARI DUSTURUN OZ XANASINI MOVQEYINE
NISBETDE VEILIR.
TUTAQ
KI D12 XANASINDA D3 D4 D5 XANALARINDAKI
EDEDLERIN CEMINI GOSTERMEK LAZIMDIR. BUBUN UCUN HEMIN XANAYA ASAGIDAKI DUSTUR
DAXILI EDILIR
RR1 RC GORNUSUNDE REJMINDE OLACAQ
YENI
R12 C 4 XANASINDA HEMIN SUTUNDA 4
SUTUNDA HEMIN SUTUNDA YUXARIDA OLAN 9CI 7 CI 5 CI XANALARIN CEMI HESABLANIR.
EXCELDE
CEMI TAPMAQ COX ASANTDIR. BUNUN UCUN STANART ALETLER CUBU UZERINDEKI AVTAMETIK CEMLE DUYMESI KIFAYETDIR . BU
DUYMEDEN 2 FORMADAN ISTIFADE EDE BILERSINIZ.
1)
DUYME UZERINDE BIR DEFE SIXARAQ FORMUL
CUBU GU GORNECEQ FORMUN UZERINDE DEYISIKLIK APARA BILERSINIZ.
2)DUYME
UZERINDE 2 QAT SIXARAQ CEMLEECEK EDEDIN YERLESDIYI HUCRELERIN AVTOMATIK SECILMESINI VE HESABLANMASINI TEMIN EDE
BILERSINIZ. .
BIR
HUCREYE AVTOMATIK CEM VE DUYMESINDEN ISTIFADE EDEREK HESABALANMIS CEMI YAZARKEN
EXCEL O HUCRESININ UZERINDEKI ALT ALTA YERLESMIS BU TUN QIYMETI AVTOMATIK OLARAQ SECIB CEMLEYIR. EGER HEMIN QIYMETLERIN
YERLESDIYI HUCRELER YAN YANA DEYILSE
(MESEN SEKILDE GOSTERILDIYI KIMISIDE ) NE ETMEK LAZIMDIR.
EGER
C 8 HUCREINI SECIBATOMATIQ CEMLE DUYMESINI 2 QAT SIXARSINIZSA YANVAR AYININ
BAKI AYI ILE ELEQEDAR OLARAQ USTEKI QIYMET CEME DAXIL EDILMEYECEKDIR .BU SEHVI
ETMEMEK UCUN YAN VAR AYINA AID BITUN QIYMETLERI SECIB AFTOMATIK CEMLE DUYMESINI 1 DEFE SIXIN EXCEL SECDIYINIZ QIYMEKTLERIN
CEMINI HESABALYIB BUNU ALTAKI BOS HUCREYE DAXIL EDECEKSINIZ . BU USULU DIGER
AYLAR UCUN DE TETBIQ EDE BILERSINIZ
HUCRE
ICERISINDE HEM FORMULUN OZUN HEMDE CEMI TAPILACAQ SAHENN HUCRELER QIRIQ XETLERLE CERCIVEYE ALINIR
BUNDAN BASQA FORMUL ICERISIND TAPILACAQ
SAHENI UNVANIDA SECIVILMISDI . INDI BU
SAHE UNVANI DUZELDE BILERSINIZ BUNUN UCUN A FORMULUN ICERISINDEKI
KURSARDAN ISTIFADE DEREK YADA SAHE UNVANINI SECILI IKEN MAUS VASITESI
ILE C3 C6 SEHFESINI SECMELISINIZ.
33.TELEKOMMUNIKASIYA SEBEKELERI
TELEKOMLIKASI VASITELERI UZAQ MESAFEYE
INFORMASIYA OTURULMESI VE QEBULUNU TESKIL EDEN TEXNIKI VASITELERDIR .
DUNYADA OLAN IXTYARI INFORMASINI ELDE
EDILMEK UCUN KOMP TELEB OLUNAN INFORMASIYA BAZASINA DAXIL OLMAQ IMKANINA MALIK OLMALIDIR. BU DA OZ NOBESINDE BUTUN
KOMPLERIN NEHEG BIR HESABLAMA SEBEKESI SEKLINDE BIRLESDIRMEYI TELEB EDILAR
KECEN ESRIN 60 80 CL ILDEBOYUK UNVERSAL KOMPLER UZAQ MESAFEDE YERLESEN TERMINAL QURUPLARINA MAL8IKDIRLER BU TERMINALLAR BIR NECE ISTIFADECIYE EYNI ZAMANDA KOMP DE ISLEMEK IMKANI VERIRDI TERMINALLARIN
KOMP BIRLESME TEXNOLOGIYASI ILK HESABALAMA SEBEKELERINI YARANMA ESASLARINI
QOYDU DAHA SONRALAR QLOBAL SEBEKELER MEYDAA GELDIKI ONLAR VASITESI ILE DAHA UZAQ MESAFELERDE OLAN KMPLER
BIR BIRI ILE BIRLESE BILERLER QLOBAL
SEBEKEYE MISAL OLARAQ INTERNET
SEBEKESINI GOSTERMEK OLAR UZAQ MESFEDE YERLESEN KOMPLERER ARASINDA INFORMASIYA MUBADILEINI TESKIL ETMEK UCUN
SEBEKE UNVANINI VERMEK VE LAZIMI RABITE ELAQESINI QURMAQ LAZIMDIR BU DA MUEYYEN
VAXT SERF OLUNMASIN TELEB EDIRSI DIGER KANALLAR ITISMAR UCUN BAHA OLDUGUNDAN VE
VE QLOBAL SEBEKEYE YALNIZ MEHDUD SAYDA KLENTLER DAXIL OLABILDIKLERI UCUN
INFORMAIYAUBADILESINI ESAS KANALI KIMI
TELEFON XETTINDEN ISTIFADE EDILIRDI TELEFON XETTI ILE KOMP ELAQESINI YARATMAQ
UCUN LAZIM OLAN ILK QURGU 70 ILLERIN
EVVELERIDE ISTFADE OLUNMUSDU BUNA MADEM QURGUSU DEYILLIR BU QURGU KOMP GOSULIR VE TEL KANALI VASITESI
ILE VERIENLERI OUREK VE QEBUL IMKANINA MALIK OLUR HAL HAZIRDA MUXTELIF FUNK LERINE YETIREN
KULLU MIQDARDA MUXTELIF MODEMLER MOVCUDDUR BUTUN DUNYA SEBEKELRINI EKSER
HISSESI MODEMLERIN KOMEYI ILE TESKIL OLUNMUSDUR
SON ZAMANLAR INTEQRASIYA XIDMETLERINE MALIK TELEFON SEBEKESINDENDE
ISTIFADE OLNR BUNUN YARADILMASINDA ESAS MEQSED VERILENLERIN OTURULME SURETINE
OLAN MEHDUDIETI ARADAN QALDIRMAQ VE EYNI ZAMANDA MOVCUD OLAN TELEFON XETTLERI
ILE ISLEMEK IMKANINA MALIK OLMAQDIR BU
CUR SEBEKENIN E QOSULMINSIPI SIQNALARIN
REQEMLI EMALISIR BU SEBEKELER COX KALLALI OLURLAR .FERDI KOMPLERIM MEYDANA
GELMESI QLOBALSEBEKELERE BOYUK TESIR GOSTERERK ONLARIN KEMIYYET VE KEYFIYYET CEHETCE YAXSILASMASINA
SEBEB OLMUSDU BU ARTIMIN COX HISSESINI
ISE ISTIFADECILERDE OLAN KOMPLER VE MADEMLER TESKIL EDITMISLER BUTUN QLOBAL SEBEKELER
BIR BIRI ILE ELAQEDARDILAR LAKIN ONLARDAN BEZILERI ADI RABITE VASITELERI KIMI TELEQRF TELEFAKS
ADI POCT XIDMETLERIDE GOSTERE BILER BUNUN UCUN SEBEKENIN XUSUSI QOVSAGIOLUR KI
ONLAR ELEKTRON POCDU ILE MEKTUB VE DIGER MATIRIALLARI QEBU EDIR VE SONRA ONLARI
FAKSLA LAZIMI TELEFON NOMRELERE GONDERIRLER
BELE SEBEKE ILE HEMCININ ADI MEKTUB VE TELEQRAMARIDA GONDERMEK
MUMKUNDUR BELE HALDA ELEKTRON POCDU ILE SEBEKENIN XUSUSI QOVZAGINA METIN GONDRILIR
ORADA O AYDINLARILIR ZERFIN DAXILINE QOYULUR VE ADI POCTLA GONDERILIR .
34KOMPUTERIN ƏSAS HİSSƏLERİ VƏ ONLARİN İS PRİNSİPLƏRİ
Biz
istifadəci ucun nezerde tutulmusç
nisbeten ucuz universal
mikrokomputer ferdi computer adlanirş Ferdi computer adeten aciq arxeaktura
prinsipi asagidakilardan ibaretdir.
1.Yalniz komputerin fealiyyet prinsipinin
tedbiqi ve onlarin konfiqurasiyasi nizama salinir ve satandartlasdirilir.
2.Daxili genislenme yuvalarinin hesabina
computer asanliqla genislendirilir ve
computer sistemnin esas funksiyonal
kompenmetleri ve onlar arasindaki qarsiliqli elaqeni blok sxemde gormek olar.Komputerin muxtelif qurgularin
bir-biri ile birlesdirmek ucun onlar eyni interfeyse malik olmalidir.
Interfeys 2 qurgunun bir-birile qosulma
vasitesidir. Umimiyyetle komputerin qurulusu asagidaki kimidir.
1.Esas aparat hissesini ozunde birlesdiren system bloku.
Bloka ana lovhe mikroprosessorlar, mikrosxemler, yaddaslar, sertdisk,
elastikdisk disk surucusu, sidiroom ve s. daxildir.
2.Metn vey a qrafik melumati ozunde eks
etdiren manitor.
3.Istifadeci terefinden istenilen
informasiyanin ferdi komputere teqdim ucun elaqe qurgusu olan klavyatura.
4.Monitoruun uzerinde yerlesen xususi
gostericini kursoru ekran boyu istenilen gostericisini kursoru ekran boyu
istenilen istiqametde hereket etdiren maus qurgusu.
5.Bunlardan elave ferdi komputerde
perferiya qurgulardan perferiya, skayner, reqemli kamera ve s. istifade olunur.
35SISTEM BLOKU
Ferdi komputerlerde istifade edilen texmini
elementlerin esas birlesme qovsagi olub daxilnde komputerin islemesi ucun lazim
olan en ehemiyyetli vasiteleri
birlesdirir. Sistem bloku daxilinde yerlesen qurgulari daxili, xaricden
qosulan qurgulari ise xarici qurgular adlanir.
36KLAVIATURA
Ferdi computer ile istifadeci arasinda
elaqe yaradan qurgu klavyaturadir. Klavyatura bezi hallarda computer ile bir
lovhe uzerinde esker hallarda ise
musteqil qurgu kimi qurulur, istifade edilir./
Klavyatura duymelerini dord qrupa bolmek
olar.
1.Qrupa daxil olan duymeler komputerin merkezinde yerlesir.Onlar
herf ve bezi basqa simvollari komputere daxil etmek ucundur.
2.Qrup funksiyanal F1 F12 –ye qeder ve onlar klavyaturanin yuxari hissesinde
yerlesir.
3.Qrup duymeler kursorun hereketini
istiqametlendirmek ucundur.
4. qrupa kursorun hereketini idare eden
duymeler aiddir.
Bu qrup duymeler esasen 2-meqsed ucun istifade edilir. 1-ci hal reqemlerin blokirovka rejimi vereqemdenelave 4 hesab emelinin isareleri
komputere daxil edilir. 2-ci halda
blokirovka rejimi oradan goturulur.
37MANITOR
Ferdi komputere daxil edilen ve oradan
oxunan informasiyani eks etdirmek ucun manitordan istifade edilir. Manitorlarin
idare olunmasi komputerin daxilinde formalasan video siqnallari hesabina bas
verir. Indiki zamanda istehsal olunan komputerlerdeerde monitorlardan genis istifade edilir. Bunun
esas sebebi manitirardan alanmis tesviri rengli sekilde muqayise olunmus
derecede uygunlugu ve safligidir.
Manitorun esas gostericisi – ekran olcusu,
ekranda tesvir olunan noqtelerin sayi,
tesvirin eks olunmasinin maksimal
tezliyi ve ekranin mudafie gostericisidir. Eks olunma tezliyi herslerle
olculur Tezlik artiqca tesvir daha da
temiz olur.Muasir manitorda tezlik
75-100 hers arasinda olur. Monitorlar monoxrom 1 rengli ve cox rengli
olurlar . Son xamanlar ancaq ferdi komputerden istifaden edilmek ucun xususi
texnika ile hazirlasnmis mantorla
istehsal olunur. Bele manitorlarin dioqonalinin olcusu 15 – 13 duyum
arasinda deyisir .Manitoru hazirlamaq ucun
maye kristaldan isifade edilir.
38PERIFERIYA QURGULARI VE ONLARIN IS PRINSIPI
Verilenlerin bloka
daxil edilmesive ya xaric edilmesi, hemcinin blokda uzun muddet
saxlanilmasi ucun istifade olunan qurgulara perferiya qurgulari deyilir. Ferdi
komputerlerin cevikliyi ve universialligi perferiya qurgularindan bir basa
aslidir. Perferiya qurgulari ferdi komputrrin komekci emeliyyatlari yerine
yetirmek ucun istifade edilir. Perferiya qurgulari teminatina gore asagidaki
kimi qurasdirilir.
1.Verilenleri daxil eden qurgular-skayner,
reqemli kamera ve s.
2.Verilenleri xaric eden
qurgular-printerler,
3.Verilenleri mubadile eden qurglar-fak modemler.
4,Verilenleri saxlayan qurgukar-strimmer,
toplayicilar, maqnit qurgular.
PRINTER-aliinmis neticeni monitorda uzun
muddet saxlamaq ve komputerden kenara
tehlil etmek cetinlik toredirdi. Bu problemlemi cap qurgulari printerler aradan
qaldirdi.
Printer cap eden demekdir, printerler
bir-birinden cap etme usuluna , sixligina , suretine ve cap rengine gore
ferqlenirler. Prunterlerin asagidaki novleri var:
1.Matrisli printerler,2.Axinli printerler,
3. Lazer printerleri, 4.Termoqrafik cap printerleri ve s.
MODEM—Modem computer ve telefon
siqnallarini anoloq siqnallarina vey a eksine avtomotik ceviren qurgudur. Hal
–hazirda adi modemler istehsal olunmur.
Modem dedikde faks modemi nezerde tutulur.
SKAYNER-Metn ve qrafiki informasiyanin suretinincixarib ve komputere
daxil etmek ucun skayner qurgusundan
istifade edilir. Skayner fotosekil, resm
elyazmasi, qezet ve jurnal suretlerini komputerde tekrar istifade edilmesi ni
temin edir.
STRIMMER-(uzun lent)-Informasiyanin
maqintafon lentine yazan xususi imkanli maqintafondur. Ondan sert maqnitafon
diskinde olan informasiyanin ehtiyyatda
saxlanilmasi ucun istifade edirler .Eger heddinden artiq vacib olan informasiya
sert maqnit diskindedirse onun strimmerde saxlamaq meslehet gorulur. Strimmerin
kasetleri boyuk tutuma malikdirler.\
PLOTTER-Kagiz uzerinde muxtelif
certiyojlarin cekilmesini temin edir. Esasen komputerde muhendis meseleleri ni
hell etmek ucun istifade edirler.
REQEMLI KAMERA- Komputere tesvirleri daxil
etmek ucun istifade olunan xususi quruluslu cihazdir.
39KOMPUTERIN
PROQRAM TEMINATI
Tertib edilmis proqramlasri deyismekle
komputerde muxtelif sahelerde elverisli vasite kimi istifade etmek olar.
Komputer bu meqsedler ucun mutleq mueyyen proqramlarla temin olunmalidir. Diger
terefdende tedbiq olunmasi sahelerinden asili olmayaraq
komputerin semereli istifade edilmesi ucun
istifadeci tertib edilmis proqramlar haqqinda etrafli melumata malik olmalidirlar. Esas meseleleri
yerine yetirmek ucun computer uygun proqramlarla temin olunur ki, hemin proqramlar kompleksi ferdi
komputeri proqram teminati sistemini temin edir. Is usuluna gore proqram
teminatina daxil olan proqramlar 3 katiqoriyaya bolunur,
1.SISTEM PROQRAMLARI-bu proqramlar hemise
hazir veziyyetde olub komputerin daxilinde saxlanir ve aparat hissesi ile
istifade olunan proqramlar arasinda
elaqe yaradir.
2.QEYRI REZIDENT ADI PROQRAMLAR-bu
proqramlar vasitesile istenilen nov
meseleni hell etmek olur. Bu proqramlar isini bitirdikden sonar emeli
yaddasi bosaldir ve idareetmni basqa proqramlara oturur.
3.REZIDENT PROQRAMLAR-adi proqramlardan
ferqi olacaq idare etmeni basqa
proqramlarla oturdukde emeli yaddasdan silinmir ve hemin proqramlarin icrasi
basa catdiqdan sonar idareetmeni
yeniden oz uzerine gotururler.
Komputerde istifade edilen proqram
teminatinin funksianal teyinatina gore 3
qeupa bolmekolar.
1.Idareetme ve muxtelif komekci
funksiyalari yerine yetminati
funksiyalari yerine yetiren istem
proqram teminati .
2.Komputer ucun yeni proqramlarin
yaradilmasini temin eden proqramlasdirma
sistemleri.
3.Istifadecinin mueyyen isleri heyata
kecirmesini bilavasite temin eden tetbiqi proqramlar.
40.TCP\IP unvanlar
1973cu ilde Bob Con ve Vin Sert muxtelif
komputerleri sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydada elagelendiren
TCP(transmission control protocol)isleyib hazirladilar.Bu protocol internetde
melumatlarin oturulmesi ve istiqametlendirilmesi temin edirdi.Sonralar bu
protocol iki protokola bolundu.TCP verilnler axininin idaredilmesi ve
paketlerin itirlmesini
neytrallasdirilmasini :IP-ayri-ayri paketlerin unvanlasdirilmasi ve istiqametlendirilmesi.Hazirda
internetin baza protokolu hesab edilir.20ci esrin 80ci illerinde internet
avropada,90ci illerin ortalarinda MDB olkelerinde yaradilmisdir.IP internetin
baza protokoludur.TCP\IP muxtelif computerlerle elagelendirlir.TCP computer
sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydlarla elagelndirlir.Onun esas funksiyasi
gonderilen paketleri informasiya siqmentlere bolmek ve onlari suretle ve
tehlukesiz oturulmesi temin etmekdir.IP computer unvanini saxlayan gonderilen
melumatlari oz unvanina duzgun catmasinin temin eden protokoldur.Her bir
komputerin IP unvan sebekede her biri 256dan cox olmayan 4qrup ededden inbaret
olur.Reqem qrup bir- birin noqte ile ayrilir.Reqem unvani cox zaman ad,unvan
formasinda istifade edilir
41.Domenler.
80ci illerde daha rahat system olan domen
adlar sistemi (domen name system DNS)yaradildi.Bu system iyeraksik qurulusa
malikdir.Internet ilk defe ABS da yarandigina gore 1ci seviyyeli domenlerin
formalasmasinda amerikalilarin tesiri hiss edilecek geder olub.Birinci
seviyyeli domenlerden daya cox meshur olanlar asagidakilardir.:
1.
Com-kommersiya teskilatlari
2. Edu-tehsil muessiseleri
3. Gov-hakimiyyet qurgulari
4. Mil-herbi qurumlar
5. Net-muxtelif sebeke agentleikleri
6. Int-beynelxalq teskilatlar
7. Org-geyri kommersiya teskilatlari
Birinci seviyyeli domenlerden sonra ise daha asagi
seviyyeli domenler gelir.Ikinci seviyyeli domenler adeten seher ayelet adlari
olur.3cu seviyyeli domen ise firma,muessise adlarindan ibaretdir.Birnci
seviyyeli teskilat domenleri basqa computer yerini mueyyenlersdiren cografi
domenler var.Olke kodlari olkeni bildirmek ucun iki simvoldan istifade
edilir.Birinci seviyyeli cografi domenler asagidakilardir.
1.
Az-azerbaycan
2. Ru-rusiya
3. De-almaniya
4. Fr-fransa
5. Se-isvecre
6. Uk-boyuk britanya
7. Tr-turkiye
Internetdeki istenilen domenler tam domen adi ile identifikasiya
olur.Buna ise bezen mutleq domen adi deyilir.Domenler birbirnin icinde
iyeraksik qurulusa malik olurlar.Bu zaman domenler agaclarin budaqlari host
xidmetler ise onun yarpaqlari kimi olur.Domen konkret bir erazide ehate etmir.O
muxtelif olke muessise, bank sobesi ola biler.
42.URL unvanlari HTML
dili.
Web sayt (webseti web-horumcek toru, site
yer )HTTP HTTPS protokolu vasitesile internetde muraciet etmek mumkun olan eyni
movzunu web sehifelerinin yigimidir.web saylarinin unvan yigimi umumdunya
horumcek torunun yaradir.Web saytlari sehifeleri unvanlari domen unvanlari
adinda birlesmis olurlar ve eyni mentiqi struktura malikdirler.Web sayti
anlasyisi hosting server provider domen sebeke ve s anlayislarla six
baglidir.Internet texnologiyalari inkisaf etdikce bir-srevreden coxlu sayda
domen ve web saytlari yerlesdirmek mumkundur.Dunyada ilk web sayti 16 avgust
1991ci ilde Tim Borners terefinden yaradilmisdir.Hemin saytda world wide web yeni texnologiyasi haqqinda umumi anlayis
vererek urc unvanlasdirma ve internet HTML dili haqqinda danisir.Hemin saytda
web serverleri ve web browserlerin qurulmasi isi ile bagli informasiya
verilirdi.Hemin sayt dunyada ilk internet katalogudur.Beleki tim browserleri
diger saytlarda kecidlerin siyahisi gosterilirdi.Tim bornes hesab edirdiki
hiber metnlerde istifade etmekle sebekelrde
informasiya mubadilesini cox suretle ve effektiv aparmaq mumkundur.Bu
ideyani heyata kecirmek ucun o hele 1980ci ilde Enqrul proqram teminatini
yaratdi.1991ci ilde CERN tetbiq olundu.Tim browserli web texnologiyasinin HT
atasi hesab olunur.Internetde olan oz aralarinda hiber istinadlarla birlesmis
kicik saytdan tutmus boyuk informasiya portalina geder herbi resurs bir nece
tematik rublikalari teskil edir.Bir qayda olaraq menzumu qisa anonslarla
verilmis butov bolmelerdeki birinci yeri baslangic sehifeye getirlirki bu
sehifeye index, html saytin butun baslangic senedlerine bele adin verilmesi
meslehetdir.Cunki eks tegdirde her hansi bolmenin baslangic sehifesinin adi
gosterilmeden verilen unvana muraciet olunursa
browser sehifesinin ozu yox cari qovluqda saxlanmis fayllarin
siyahisinda gosterecek senedlerin uygun bolmnelerine gore poaylanmis tematik rubinalar
yigini ve butun sehifeni resurslari arasinda evvelceden lahiyelendirilmis
hiperler elagedader saytin metntiqi strukturu adlanir.Fiziki strukturu ise sayt
nesr olunmus qovlugun alt direktoriyalarindaki fiziki fayllarin yerlesdirilmesi
kimi basa dusulur ola bilerki mentigi ve fiziki strukturlar ust-uste dusmesin
cunki,senedin fiziki strukturlarinda fayillar proqramisitin isini asnlasdirmaq
meqsedile mueyyen qaydalari yerlesdure biler.
43.Providerler.
Providerler internet xidmetlerini teskil
eden teskilatdir.Internete baglanmaq ucun komputerin nece sazlanmasi ve s
proqramlarin haqqinda providerden cavab almaq lazimdir.Providerlerin esas
paramatrleri asagidakilardir.
1.
Qlobal sebekeye baglanti surety
2. Dayaniqli ve keyfiyyetli servis
3. Modem nomresinin sayi serfeli qiymet siyaseti ve s xidmetler.
Provider internete
qosulma ile bagli lazim melumat vermeli baglanti ucun lazim olan telefon
nomresi bildirmeli ve musteriye parol ve login teqdim etmelidir.Hazirda olkede
internet xidmeti gosteren 30 provider vardir.Providerlerin esas xidmeti Delta
telekom birge muessisesinin komeyi ile elde edilir.Olkede internet tarfikinin
85%i bu gurgunun uzerinden kecir.Azevrotel providerinde qlobal sebekeye peyk
vasitesile elage baglanan kanallar movcuddur.2004cu iledek azerbaycanin
internet seqmenti iki noqtede kesismisdir.Azersat ve Azevrotel yani olke
providerler arasinda qarsiliqli razilasmaya gore yerli informasiya
mubarizesinin qurulmasi ucun iki provider qrupu
yaradilmisdir.Providerlerin ekseriyyeti
dialup baglanti birbasa xett hosting ve satndart xidmetler teskil edir.Olke
istifadecilirenin 60-70%i dialup baglanti ile sebekeye qosulur.2004cu ilden
etibaren Azevrotel ve baki internet yeni abunecilerinin ozlerine mexsus olan
adi mis meftil ile yeni qlobal sebekeye qosulma teklif etmeye baslayir.Catel
sirketi CDH texnologiyasi ile reqemsal simsiz internet xidmeti teklif edir.Bu
xidmetin esas ustunkuyu ondan ibaretdirki Baki ve Abseron erazisinde eyni bir
telefon nomresinden internetden hem evden hem is yerinden hem de masinda
istifade etmek mumkundur.Azerbaycanda istifade edilen providerler:
1.
Azevrotel
2. Adanet
3. Azstarnet
4. Azerin
5. Ekstranet
6. Bakinternet
7. Azeronline
8. Intrans
9. Azernet
44.Ofis proqramlari word
senedi ile is Senedin yaradilmasi
Bos senedin evveinde kursor adlanan saquli
xett yerlesir. Kursor klaviaturadan daxil edilecek simvolun ekranda movqeyi
gosterir. Qeyd etmek lazimdir ki,senedin istenilen hisssinde maus duymesini
2 defe
basmaqla kursorun movqeyini
secmek olar. Ilk addimlar sozlerini daxil et. Sozler arasi boslugun yaradilmasi
ucunspacber qlavisini basin. Uzun setrlerin capi zamani entere basmagin
ehtiyaci yoxdu. Novbeti setri kecmek
ucun cumlelerin adini yazmaq lazimdir. Yeni muasir texnologiyalar dunyasina
qapi acir. Enter klavisini basmaqla
novbeti abzasa kecirik. Metin daxil edlmesi zamani her zaman sehvlere yol
verilir worded bu kimi sehvlere delete backspace klavislerinin komeyi ile
aradan qaldirmaq olar. Senedin sonra ki istifadecileri ucun mutleq yadda
saxlamaq lazimdir. Bunun ucun hemin fayla ad vermek olur sert yumusaq vey a sebeke diskinde saxlanma lazimdir.
Senedin ilkin yadda saxlama zamani onun adini ve saxlamlacagi zamanini gosterilmesi vacibdir.
Fail menyusunu acin. Acilmis menyuda
hansi adla yadda saxlama save as emirini
secin beelikle ekranda hansi adla yadda saxlama save as diaoq penceresi
yaranacaq. Harada yadda saxlamali save in sehifesinde oxu basin ve acilmis
siyahidan ser diski secin . acilmis qovluq siyahisinda lazimi qovliq adinda
mausun sol duymesini 2 defe basin . fayilin adi tile name sahesinde verilenleri
qeyd edin ve daxil edin fayilin yadda saxlnmasi prosesi .
45.Senedin acilmasi
Yardimci senedin ekrana cagirmaq ucun
standart “standard” aletler lohvesinde acmaq “open” duymesini basin. Ekranda
acmaq open dialoq penceresi yaranacaq. Bu pencere aclacaq. Qovluq ve senedi
secmeye imkan verir.bunun ucun baxmaq “look in” sahesinde oxu basin. Ve sert
diski qeyd edin. Qovluq siyahisinda lazimi qovluqda mausun sol duymesini 2 defe
basin . acilan qovluqda istenilen fayili secib uzerinde mausun sol duymesini
basi.belelikle wordun kicik sahesinde sened gorunecek. Eger siz fayili mutleq
parolla yadda saxlamaq isteyirsinizse ilk novbede hemin hemin fayili ekrana
cagirmaq lazimdir. Belelikle wordun kicik sahesinde sened yaranacaq. Indi ise
fayil menyusunda hansi adla yadda saxlamaq save as emrini secin acilmis dioloq
penceresenide xidmet “tools “ ve sonra
parametirler securite options emrini secin .yaranmis sehifenin fayilin
acilmasi ucun parol “ word to open” sahesinde fayili acmaq ucun parolu secin .
diqqed edin ki yigilan parol ulduzlar sekilinde gosterilsin . novbeti
verilenleri daxi edimesi parol “password
to modify sahesinde 2-ci parolu daxil
edin ve oxu basin. Ekranda parolun tesdiki confram password penceresi
yaranacaqdr. Fayilin acilmasi ucun parolu daxil edin . ok basin. 2 parolun
tesdiqi ucun pencer acilacaq ve bu pencerede verilenleri daxil edilmesi ucun
parolu password to modify tekrar edin ok basin
posesi tamamlamaq ucun yaddas saxlamaq ucun “save “ duymesini basin
senedi baglayin . neticede sened her defe acildiqda word parolun daxil edilmesi
ucun pencere gorunecek senedi acmaq ucun
siz parolu gostermelisiniz, eks halda sened acilmayacaq.
46.internetin tarixi ve
xidmetleri.
Kecen
esrin 50 ci illerinde kmputerde istifade ederek informasa oturulmesi ve qebul
edilmesi laboratoriya seraitinde eksprment kimi heyata kecirilir. 50 ci iin
sonunda ise ABS mudafiye naziri istifade etdiyi computer arasinda elaqe
sebekesi yaratmaq meqsedi ile Arpanet adli paylamis sebekeni sifaris verir ve
bu sifarisde eses meqsed bir birinde uzaq mesafelerde yerlesen ve muxtelif
komputerin arasinda elaqe yaradilmasinin temin edilmesi idi.yaradilmis arfanet
sistemi elmi tedqiqatinin aparilmasi meqsedi ile elm xadimlerinin rehberlik
etdikleri computer merkezlerinin bir-birinden uzaq mesafelerde yerlesen
,baxmayaraq onlarin arasinda hell edici rol oynayir.aydin olurki,yaradilmis
sistem electron poctunun gonderilmesinde ve informasiya mubadilesinde evezsizdir.afarent
sistemi gunu-gunden inkisaf edir ve istifadecinin umumi raziligi ile 1983-cu
ilde 2 sebekeye afarent ve milnet adli yeni sistemlere bolunur.milnet sistemi
tamami ile herbi meqsedler ucun istifade edildiyi halda arfanet tedqiqatin
aparil,asinda istirak edir.yaradilmis elaqe sistemleri sonraki illerde daha da
genislenmis ve bir-biriyle six elaqeye girirler. Teskil olunmus vahid elaqe
sistemini intenet adlandirirlar.
47.World Wide Web
Indiki zamanda internet arasinda esasa yer
tutan Word wide web –umumdunya horumcek
toru qloba sebeke olub butun web
severlerini ozunde birlesdirir.
Web kecidlerde saxlanilan senedler web
sehifeler adlnir. Muasir dovurde web
sehifeler interet xidmetlerini en cox yayilmis informasiya novu sayilir. Web
sehiflerinde informasiya hipe metinlerle yaradilir. Hiper metin mueyyen sayda
metin senedlerini istinad edilmekle
birlesdirilmesi texnologiyasidir. Hiper metin ozluyunde metin senedidi onun terkibi digger senedlerde
saxlanilan matriellara muraciyyet etmekle
toplanmis metinler toplusundan ibaretdir .
Hiper metin senedlerine istinad hiper
muraciet etmek demekdir. Hiper muraciyyet senedi ise adice metin senedidir.
Onlar diger metin senedlerinde
renglerine ve atlarinda xett cekilmelerine
gore ferqlenirler
Xususi
hazirlanmis brauzer proqramlari var bu proqramlar web muhitinde ve
internetde axtarisa ve baxisa imkan yaradn hemcinin istifadecinin kompde
isleyen xususi proqramlardi. Bu proqramlara brazer deyilir . muxtelif sirketler
terefinden yaradilmis bir cox burazer proqramlari movcudur lakin daha cox
istifade olunan mixrosfort sirketini internet eksprolel ve yaxud netcahe
sirketinin netcahe komlikarorudur.
Brozerlerin komeyi ile istifadeci web
shiferinin birini digerine tekce web kecitlerini ehatesinde deyil basqa yerlerde kecmekle web sehiferinde hiper muraciyyetin
daxilindekilere baxis kecire biler . demli web sehileri bir-biri ile internet
daxilinde ixtiyari sekilde elaqelidirler odur ki informasiyyatin bu sekilde
teqdimi ummumdunya horumcek toru adlanir iper metinde informasiyanin teqdim
etmek ucun istifade edilen dil htmm
adlanir\
Htmm dili senedlerin formatlasdilirmasi ile
baglali onarin metintiqi qurluslarini tesvirini de temin edir .senedlerin
formatlasdirilmasi ve tesviri komp xususi proqram - brauzer vasitesi ile heyata kecer
Burazerlerin asagidaki funk vardir
1.
Senedlerin saxlanilmasi vehemin
senedlerin butub hemin tekib hisselerini yukleyen web server
ile elaqelerin yaradilmasi
2. Brazer isleyen komp imkanlarini netere alaraq web sehifelerinin
formatlasdirilmasi ve tesviri
3. Web sehifelerini terkibe daxil olan multimediya ve digger obyeklerin
tesviri ucun avadanlilarin teqdim edilmese
4. Web sehifelerine terkibine
daxil olan multimediya ve digger ob pyekerin yeni obyetlerle inslenmesi
proqramarini sazlanmasi mexanizimi teskil edilmesi
5. Web sehiferinde axtrisi avtomatlasdirilmsinin temin edilmesini
6. Internetin digger xidetlerden istifade etmek imkaninin istifadeciye verilme se ve s
Hiper senedlerin oturulmesinden otru
http adlanan protocol islenib
hazirlanmisdi.
48.Brauzer Internet explorer
proqrami.
www-da islemek ucun computer brauzer adli xususi bir peroqram
olmalidir. Brauzer adli xususi bir proqram olmalidir. Brauzer tetbiqi proqram
olub www ile qarsiliqli elaqede olaraq sebekede muxtelif senedlerin alinmasina,
onlara baxis kecirmeye ve mzmununu
redakte etmeye imkan verir. Brauzer
tedbiqinde metn, ve multumediya informasi olan senedlerle islemeye imkn
yaradir. Bundan basqa o, internete daxil
olma usulu ve protokollari teyin edir. Bir qayda olaraq www da senedler
hipermetin seklinde olurlar. Adi metinlerden
ferqli olaraq sebekede senedler
bir sira emrlere emirlere malik olurlar.
Bu emrler vasitei ile senedin sturukturu
ve digger senedlere istinad gostereilir. Bunun vasitesile brauzer
konkret computer imkanlarina
uygun olaraq, ekranda tesvir edilen sened uzerinde mueyyen farmatlanma
yerine yetirilir. Internet terkibinde muxtelif nov aparat vasitesinden istifade
edildiyine gore web sehifenin islenmesi ucun universal
hipermetn dili html. Senedin
sturukdurunu gostermek ucun istfade edilen emrler toplusu html-ya daxildi. Html vasitesile sened uygun
mentiqi komplmetlere bolunur. Serlohve , siyahilar ve s . senedin konkret fomatlasma atributlari hemin
senede baxis zamani istidafade brauzer vasitesile teyin edilir. En genis
yayilan brauzerler bunlardir.
1.
Windows ucun Mosaic
2. Cello proqrami
3. Linx
4. Elnet win web
5. Internet works
6. Mikrosolt internet explore
7. Netskop komnikator
Muxtelif intenet explorerin acilmasi
windowsun “”explore” my computer” pencerelerinde ve hettda idare
panelinde web sehiferelere baxis kecirmeye imkan verir,web sehifesi bu
halda internede korpafit sebekede yada sert disked ola biler. Windows explore paneli web sehifenin seklini alir,
bud a isi asanlasdirirve laimi qovsaq vardir. Sebeke vasitesile mueyyen mallari almaq istedikde kredit t
karti ve mal gonderilecek unvani muhavie etmek unvani vardir.
49.E-poct unvanlar.
Internet istifadecilerinin en cox
yararlandiqlari internet xidmetlerinden biride e-poctdur.Bu xidmet novunden
istifade etmekle ani bir zamanda butun dunya ile mektublasmaq
olar.Mektublasmanin en effektiv rahat yolu e-mail poctdur.Internetre daxil
olmazdan once en vacib sey e-poct unvanini oyrenmeyimizdir.Bu unvani ise size
internete baglayan provider vermelidir.Adeten e-mail poct providerleri olcuden
boyuk fayllari gebul etmir ve gondermirler.Bu hecm cox halda bir nece mgb
olur.Lakin son dovrlerde bu sahede regabet hedsiz derecede guclenib.E-mail poct
terminini bir istifadecide digerine gonderilen mesajlari ifade edir.E-mail
poctda istifade etmeye baslayan her kes ona oyresenden sonra indiyedek onsuz
nece yasadigi haqda dusunmeli olur.E-mail unvani formasi onun sahibinin yerlesdiyi
cografi mekan haqqinda mueyyen tesevvurler yaradir.E-mail unvani adeten
asagidaki formada ola biler.
“sizin adiniz@alt domen 1ci seviyyeli domen
(multimediya @.cit.az)
“Sizin adiniz “bolmesine sizing poct
serverinde geydiyyatdan kecmis istifadeci adinizidir. Bu sizing esl adiniz
olmayada biler.Adeten bir ad ve soyad herflerin konbinasiyasindan ibaret
olur,yaxudda legeb goturulur.
@-isaresi “eta” adlanir. Bezi klassik internetciler buna sabacka
deyir. Es linde bu simvolun ,menseyi
haqqinda degig melumat yoxdur.Ilk defe olaraq 1971 ci ilde e-poct gonderen Rey
Tom Linson oz istifadeci adini komputerin adindan ayirmaq ucun bu isareden
istifade edib.Hemin dovrlerde bu quyruqlu “a”simvolu e-pocta esasen isaresi
kimi islemeye baslayir.
Alt domen-unvan sahibinin poctunun
yerlesdiyi komputerin adidir.Alt domen hemcinin unvan sahibinin islediyi qurmun
adida gostere biler.Bir qayda olaraq metnler gondereceyimiz unvani degiq
yazildigina xususi diqqet yetirilmelidir. Yazdigin mektubu lazim gelerse eyni
adda birnece hetda yuzlerle unvana gondere bilersiniz.Bu insanlarin electron
unvanlarindan ibaret siyahilar qabaqcadan hazirlanir.Eger size maillistedn
mektub gelerse demek bu mektubu sizden basqalarida alib ve size gelen mesaja
cavab vermek isteyirsinizse diqqetli olun Mesajinizi mektub olan basqa
insanlara deyil mehz mektubu gonderene unvanlayin.Kimnse gonderdiyi mektubu
onun icazesi olmadan basqa birisine gondermek internetde normal davranis hesab
olunmur.Qeyd edekki kimse ve harasa mektub gondermek ucun unvani bilmek
lazimdir.E-mail poct mesaji ve esas metn olaraq iki hisseden ibaretdir.
1.
Gonderenin unvani (from)
2. Alanin unvani (to)
3. Gonderilme tarixi
4. Mesajin movzusu(subject)
Mektubu olan her kes sicani mektubun
uzerine getirib sag duymesni basaraq ,properties bendini secmekle aldigi
mektubun butun parametrlerini oyrene biler.Esas metn hissesinde cox qisa mesaj
yazilir.E-mail poct almaq ve gondermek ucun bir cox proqramlar vardir.
50.Internetde informasiya
axtarisi
Internetde informasiya axtarisini
asanlasdrimaq ucun xususi serverlerden istifade edilir.Bu serverler muxtelif
informasiya resurslari arasinda
informasiya axtarisini temin edirler.Menyu bendlerini axtarmaq ucun Veronika
axtaris proqramindan istifade edilir.Acar sozelere gore sebeke verilenler
bazasinda indexlesdirilmis senedlerin axtarisi Wais proqrami vasitesile heyata
kecrilir.Internetin butun www serverlerinde informasiya axtarisi coxda asan
mesele deyildir.Bunun ucun asagidaki esas yanasmalardan istifade edilir.
Web -indexlerin
yaradilmasi:bu yanasmada avtomatik olaraq
informasiyanin yigilmasi baxis ve indexlesdirilmesi xususi axtaris proqramlari
vasitesile heyata kecirlir.Bu proqramlara missal olaraq Alta-vista,Hot Bot
hemcinin Open Text proqramlarini gostermek olar.Bu cur axtaris sistemlerinin
musbet cehetleri onlarin boyuk verilenler bazasina malik olmasi ve sorgularin
emalinin yuksek suretli olmasidir.Menfi ceheti ise informasiya emalinin asagi
keyfiyyetli olmasidir.
Web- kataloqlarin
yaradilmasi:Bu yanasmada kataloqlara malik movzu yonlu
informasiya sistemlerinin teskili nezerde tutulur.Daxil olunan verilenlerin
analizi ve tesnifati yuksek ixtisasli mutexessiler terefinden yerine
yetirilir.Bu cur axtaris sistemlerine Yahoo ve Magellan proqramlarini aid etmek
olar.Bu sistemlerin musbet ceheti -informasiyanin boyuk keyfiyyetle
cesidlenmesi,menfi ceheti ise-yaradilmasi ucun boyuk zehmet teleb olunmasi ve
informasiyanin yenilesmesinin teleb olunmasidir.
Hibrid axtaris
sistemleri.Bu sistemlerde indexler ve movzular uzre
olan kataloqlardan istifade etmek olar. Bu cur sistemlere Lycos,Excite ve web
crawler sistemlerini aid etmek olar.Bu cur sistemlerin musbet ve menfi
cehetleri informasiya axtarisi ve saxlanilmasini 1ci ve 2ci prinsiplerinden
istifade olunmasi ve heyata kecrilmesi derecesi ile teyin edilir.
Online melumatlar.Bunlar el ile yaradilir ve web kateqoriyalardan fergli olaraq
daxili axtaris mexanizmine malik olmurlar.Buna gorede burada informasiyanin
musteqil axtarmaq lazimdir.Online melumat proqramlarina asagidakilari aid etmek
olar.:Whole Internet Gaxabar.Web server directore. Movzu uzre olan melumat
sistemi Big Book qrafiki tesnifati hootvers.
Cd-romda yelesen verilenler
bazalari.Internet sebeke resurslari loqal verilenler bazasi seklinde olar.Bu cur
melumat sistemlerine Siqalovun “internetin sari sehifeleri rus versiyasi
electron kataloqu “ web konpas axtaris sistemine aid etmek olar.Onlari musbet
ceheti avtonom rejimde lazimi unvanlari evvelceden axtarmaq imkanina malik
olmasi menfi ceheti ise informasiyanin operativ olaraq yenilesdirlimsinin
mumkun olmamasidir.Rus dilli axtaris sistmelrine asagidakilar aiddir;Beynelxalq
web indexler buraya rusdilli sozleri daxil etmek olar,buna missal olaraq
altavista sistemini gostermek olar.axtaris sistemleri:buraya rambler,rus masin
axtarisi daxildir.Bundan elave duks sistemide movcuddur.
51.Azerbaycan dilinde
informasiya axtarisi.
Artiq guclu axtaris proqramlarinin
azerbaycan versiyalarida hazirlanib.Hazirda en guclu en populyar axtaris robotu
Google hesab olunur.Bu axtaris masininin azerbaycan versiyasini www.google.az serverinde tapa bilersiniz.Sorgu
ucun olduqca rahat mexanizm nezerde tutulub.Axtardiginiz senedin degig
tapilmasi ucun azerbaycan dilinde verilmis elave melumatlari nezerden kecirmek
tovsiye edilir.Axtris meqsedile hansisa sozu daxil ederken onun hansi srift
standartlarinda yazilmasina digget yetirin.Cunki internetde azerbaycan dilinde
bir nece srift standartinda yayilmis informasiya var.Mes:eger siz googlede yeni
standartda tehsil sozu yazsaniz texminenbir milyonadek sehife tapacaqsiniz.
Kohne sriftle tehsil sozu daxil etseniz tapdiginiz iki minedek sehife cox
gumanki evvelkilerin icerisinde olmayacaq.Her hansi metni axtararken hemin
metnde en cox islenen sozu axtaris masinina daxil etmek lazimdir.Daha ehateli
metn ucun bir nece sozun daxil edilmesi teleb olunur.Muxtelif unvanlardan
genislendirlimis axtaris usullarindan eyni zamanda istifade etmek yaxsi netice
verir.Azerbaycan internetinin ozune mexsus azerbaycan dilli axtaris sistemleri
tessufki hele bir o gederde inkisaf etmeyib.Umid edekki zerbaycan internet
inkisaf etdikce milli axtaris serverlerimizde guclu axtaris masinlarina
cevrilecek.Bir sira hallarda lazimi informasiyani tapmaq ucun url axtaris
adlanan metod daha konkret neticeler elde etmeye imkan verir.Bu usulla axtaris
zamani acar soz olaraq axtarilan informaasiya ile elageli olan domen ad (unvan
)esas goturlur.Esas populyar axtaris sistemlerinde metn uzre oldugu kimi
muvafiq domen adlari uzre axtaris imkanlarida nezerde tutulur.Bu usulla
axtarisin cetinliyi milli internet resurslarinin domen adlarinin spesifikliyi
ile baglidir.Beleki domen adlar bir qayda olaraq inglis el;ifbasinin simvollari
ile verildiyinden cox hallarda azerbaycana aid domen adlari bu qrafikaya
cevrildikde mueyyen anlasilmazliqlar yaranir.Umumiyyetle bir yazi sistemindeki
herflerin basqa yazi sistemi herfleri ile verilmesi butun dillere mexsus bir
problemdir ve bu transliterasiya adlanir.Dunyada dillerin transliterasiyasi ile bagli standartlar
olsada olkemizde bu sahe demek olarki
diqqetden tam kenarda qalan bir sahe olub.Ehtiyac varki azerbaycan elifbasinin
her bir herfini ve herf birlesmesinin literasi mueyyenlesdirlisin ve genis
aiditoriyaya catdirilsin.
52.Model
anlayisi.modellerin novleri.
Model obyektin, hadisenin vey a prosesin
mueyyen xususiyyetlerini eks etdiren tegdim olunma formasidir.Modelin
yharadilmasi prosesi modellesdirme(modelink)adlanir.Modeli yaradilan obyektin
ozne ise orjinal ve yaxud prototip deyilir.Insanlarin orjinalin ozu ile deyil
onun modeli ile islemesinin bir nece sebebi var.
1.
Obyekt oyrenilen zaman original
ozu movcud olmaya biler.basqa sozle o ya kecmisde qalmis yada gelecekde
duzeldilecek obyekt ola biler.
2. Original cox sayli murekkeb xasselere ve diger obyektlerle
qarsiliqli elagelere malik ola biler.Obyektin sadelesdirilmis tesviri olan
modelde ise yalniz tetqiqatcini maraqlandiran xaseleri saxlamaqla qalanlarini
atmaq olar.
3. Model obyektlerin umumilesmesi ola biler.
4. Mueyyen sebeblerden orginal obyekt tedqiqatci ucun elcatan olmaya
biler
Butun bu hallarda obyektleri, hadiseleri ve prosesleri
onlarin modelleri ile evez etmek zerureti yaranir.Modellerden tedris
prosesindede genis istifade olunur.Cografiya fenninde yer kuresi haqqinda ilkin
tesevvurleri onun modeli olan qlobusdan aliriq.Biologiyada anatomic mulyaj
esasinda insanin grulusunu oyrenirik.
Modelin adekvatligi.modelin basilica xassesi onun adekvatligidir.yani modelin
originalinin modellesdirilen xususiyyetlerine uygunlugudur.Modelin originala
tamamile uygun olmasi vacib deyil.Uygunluq derecesi modellesdirmenin
meqsedlerinden asilidir.Usaq oyuncaqlari real obyektlerin modelleridir.eyni bir
obyekt ucun muxtelif modeler yaratmaq olar.Bu qoyulan meslenin sertlerinde
hansi xususiyyetlerin vacib olmasindan aslidir.
Modellerin qurulmasi:her bir obyektin muxtelif xasseleri olur,model qurarken obyektin
tetqiqat ucun en muhum xasseleri secilir.mes (elektirk dovrelerinin
modellerinin –elektrik sxemlerini qurarken daha vacib olan dovre elementlerini
bir birine qosulma ardicilligidir. Onlarin
birbirne nezeren yerlesmesi ise onemli deyil.Bedii yaradiciligin ozude faktiki
olaraq modellesdirme prosesidir.mes:edebiyyatda temsil janri insanlar
arasindaki gercek munasibetleri heyvanlar arasindaki munasibetlere cevirir ve
eslinde insan munasibetlerinin modelini qurur.Demek olarki istenilen edebi
esere real insan heyatinin modeli kimide baxmaq olar. Resm, heykeltarasliq
eserleri ves,gercekliyin bedii modelleridir.
Modellerin novleri.modeller muxtelif cur tesnif edilir ve bu tesnifat hansi xasselerin
daha vacib olmasindan aslidir.modelleri istifade saheleri uzre tesnf etmek
olar.:mes:qlobus yerin tedris modelidir,aerodinamik boruda sinaq ucun
hazirlanmis teyyare modeli tecrubi modeldir,proses ve hadiseleri tetqiq etmek
ucun elmi texniki modellerden istifade olunur.Bunlardan basqa oyun ve imitasiya
modelleride movcuddur.(xususen herbide)Tetqiq olunmasindan asili olaraq modelleri
iki boyuk sinife ayirmaq olar.Maddi modeler ve Informasiya modelleri.
Maddi modeler.obyektlerin hendesi,fizki,ve basqa xasselerini maddi olaraq eks
etdirir (qlobus,anatomic mulyaj,Kristal qefes modelleri,binalarin maketi)
Informasiya modelleri.obyekt ve prosesleri yalniz informaasiya esasinda tesvir edir.basqa
sozle informasiya modeline el ile toxunmaq gozle gormek olmur.Informasiya
modellerinin ozlerninde bir nece novleri vardir.bunlar asagidakilardir.
1.
Tesviri informasiya modeli
2. Formal informasiya modeli ves.
Informasiya modelinin hazirlanmasi.
Original obyektin her hansi bir xaseseni oyrenmek ucun
adeten onun diger xasselerini eks etdirmeye ehtiyac qalmir,ona gorede istenilen
informasiya modeli real obyekti yalniz qismen evez edir.Bu ise o demekdirki
tedqiq olunan obyektin mueyyen cehetlerine diggeti yoneltmek ucun onun bir nece
informasiya modeli qurula biler.misal olaraq menzil tikintisi sahesini secib
her hansi yasayis evini tikintisini nezerden kecirek.Bele informasiya modelleri
meqsedden asli olaraq muxtelif ola biler aydindirki menzilin alicisi memari tikintini
maliyelesdiren ve tikintini heyata keciren teskilatin her biri informasiya
modelini onlara maqralandiran cehetlere gore vuracaqlar demeli nezerden
kecirelen ev ucun maraqlardan asili olaraq bir nece informasiya modeli yaratmaq
olar.Istenilen model meqsedden asili olaraq tedqiqat obyektinin (orginalin
yaxuid prototipin)en vacib xasselerini eks etdirmelidir.Modelin origanala
uygunlugu xarici gorunuse,qurulusa,emmelerine (yani hereketine) gore ola
biler.Qoyulmus meqsedden asili olaraq bu elamentler ister ayriliqda,istersede
bir yerde goturule biler.Xarici gorunus baximindan uygunluga esasen konstruktiv
ve estetik teleblerin odenmesi yolu ile nail olunur.Struktur baximindan
uygunluga nail olmaq ucun tedqiqat obyekti sistemli analiz olunur.Neticede original
obyektin terkib hisseleri ve onlarin arasindaki elageler mueyyenlesir,bud a
tedqiqat obyektinin modelinde oz eksini tapmali olan en vacib cehetleri nezere
almaqla onun strukturunu mueyyenlesdirmeye imkan verir.Emeller baximindan
uygunluga nail olmaq ucun orginal obyektin hereketi(emelleri)tehlil
olunur.Basqa sozle onun dinamik xasseleri oyrenilir ve model yaradilarken bu
xasselerin en vacib olanlari nezere alinir.Adekvatliq derecesini mueyyen etmek
ucun informasiya modeli xususi rol oynayir.cunki informasiya modeli tekce
tedqiqat obyekti olmayib hemde maddi modelin yaradilmasi ucun esasdir.Qeyd
olundugu kimi informasiya modeline yalniz tedqiqat baximindan ehemiyyetli olan
informasiyalar daxil edilir,demeli obyektin hansisa parametri informasiya
modelinde eks olunmaya biler.Adekvatliq-modelin original obyektin tedqiqat
baximindan vacib hesab edilen xasselerine uygunluguna deyilir.
53.Komputer modeli
Modeller maddi ve informasiya kimi iki sinife
ayrilir.Informatikanin oyrenme predmeti mehz informasiya modelleridir.Informasiya
modellsdirmesinin obyektleri istenilen sey ola biler.Ayrica esyalar
(agac,top)fiziki –kimyevi,bioloji prosesler(boruda suyun axmasi,sulfat
tursusunun alinmasi,bitkilerin yarpaqlarinda fotosintez)metereoloji hadiseler
(yagis,qasirga,)iqtisadi ve social prosesler(herracda sehmlerin qiymetlerinin
dinamikasi,ehalinin miqrasiyasi).Muasir informatikanin esas aleti
komputerdir.Ona gorede informasiya modellesdirmesi dedikde informatikada
muxtelif sahelerde tetbiq olunan computer modellesdirmesi nezerde
tutulur.Komputerler alimlere informasiya modelleri ile islemek ucun daha genis
imkanlar acid.Mes:metereoloqlar 100 il bundan once de sabahki gunun hava
proqnozunu hesablamaq ucun uygun tenlikler yaza bilerdiler,lakin hemin
tenliklerin el ile helline iller lazim gelerdi,yalniz komputerlerin komeyi ile
hava proqnozunu hesablama
İKT-nin mövzuları
1.IKT-nin təhsildə tətbigi
XX əsrdə
elmin və texniknanin surətli inkişafi ilə əlagədar olaraq informasiya axininin
hər an hədsiz artmasi və yeniləşməsi bu informasiya selinin işləməsi,emal edilməsi və onun tələb olunmasi istiqamətlərə
yonəldilməsi insanlarin imkan dairələrindən kənara cixmişdir.Bu missiya keçən əsrin
40 ci illərində yaradilmiş və insan dunyasinin ən mukəmməl məhsulu olan
komputer texnikasi vasitəsilə həyata keçirilir.Halhazzirda elm və texnikanin
ele bil sahəsi yoxdurki informatika elmi kimi inkişaf etsin.İnformatika elminin
inkişafi nəticəsində elm və texnikanin bütün sahələrində yazi mədəniyyətindən
sonra bəşəriyyətin ən böyük nəaliyyati hesab olunan internet yarandi.İnsanlar
daima yeniləşən informasiya mənbəyi cografi uzaqliqdan asli olmayaraq operativ
informasiya mubadiləsi və rahat ünsiyyət vasitəsi əldə etmişdir.İnformatika
elminin inkişafi nəticəsində bu gun informasiya və kommunikasiya
texnologiyalari cəmiyyətin inkişafina təsir gostərən əsas amillərdən birinə
cevrilmişdir.Son zamanlarda İKT-nin surətlə inkişafi proqram təminati
bazarainda hər cur proqram məhsullarinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.90-ci
illərdən başlayaraq Windows sisteminin meydana gəlməsilə əlagədar alqoritmik
dillər sahəsində böyük bir sicrayiş baş verdi.Microsoft firmasinin 3 möcüzəsini
geyd edək:
1.windows sisteminin
ozudur
2microsoft ofis paneli
31993 cu ildə yaradilmiş Visual Besic dilidirş
H etda
proqrama yeni başlayanlar bele Visual Besic-dən istifadə etmişlər.Tez bir
zamanda Windovs sistemi ücün effektiv proqram əlagələri yarada bilər.Bu dilin
kodu mürəkkəb olsada olduqca şəffafdir.Obyekt yönümlü proqram əhəmiyyətinin
lazimi səviyyədə dərk olunmasi onu tədrisi
zamani tələblərin uygun qurulmasi və geniş tətbiq olunmasi ücün bir cox işlər görülməlidir.Bundan
başqa biliyin secilməsi prosesi Expert oyunlarindan metod kimi istifadə
edilir.Expert oyunlari 3 metodun müəyyən elementlərini özündə birləşdirir.
1.Mütəxəssis
hazirliginda və modelləşməsində geniş istifadə edilən işguzar oyunlar.
2.Diaqnostik
oyunlar
3.Təlimdə
istifadə edilən komputer oyunlari.
İşguzar
oyunlarin məqsədi müəyyən qrup iştirakçilarinin hər hansi fəaliyyətini real mənzərəsini
nümayiş etdirməkdir.Təlim,istehsalat və elmi texniki tədqiqat xarakterli
oyunlar fərgləndirilir.Onlar təlim prosesində (məs;təyyarələrin atom stansiya
operatorlarinin,kosmonavtlarin,hərbi qulluqcularin təlimi)daha geniş tətbiq
olur.Komputerlərdə yuzlərlə proqram işguzar oyunlarda istifadə olunur.
1.Mövge
oyunlari
2.dinamik
oyunlar
3.İtifadəcinin
süjetə müdaxiləsinin imkan verən dialoq oyunlari.
4.Təlim
xarakterli oyunlar vəs.
İKT-nin
tətbigi bir cox sahələrdı gərarlarin gıbul edilməsinə imkan yaradir.Qarşiya
qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək ucun aşagidaki tədbirlerin həyata kecirmək zərudir.
1.İnformatika
üzrə baza təhsilinin normativlərinin hazirlanmasi
2.İformatika
fənni üzrə yazilmiş yeni proqram əsasinda yeni dərsliklərin yazilmasi.Azərbaycanin
inkişafi butun sahələrdə İKT-nin tətbigi ilə baglidir.Hər bir tələbnənin
informasiyalaşdirilmasi yeri və rolu məhz bununla müəyyənləşdirilir.Müasir mütəxəssis
informasiyanin işləməsinin komputer üsullarini bilməklə bərabər onlari öz peşəkar
fəaliyyətindədə tətbiq etməyi bacarmalidir.
2.İnformasiya
anlayişi forma və xassələri.
İnformasiya
latin dilində İnformatiyo sozundən götürülərək ifadə,izah etmə,obyekt hadisə,fakt
barədə məlumat verilmasini vəs siqnallar yigimindan ibarətdir.İnsanlar
bir-birilə dil,yazi texniki və şərti siqnallardan istifadə ederək birbiri ilə
informasiya mübadiləsi yaradirlar.İnformasiya haqqinda ozaman danişmaq olarki
geyri müəyyənlik müəyyənliyə cevrilir,geyri müəyyənliyin üstündən örtük götrülür
müəyyən şəkildə məlumat və ya xəbər yaranir.İnformasiya müəyyən bir kanal vasitəsilə
ötürülür,kanal informasiyani ötürən mühütdür.Müasir həyatda informasiya
3aspektdə tətbiq edilir.
1)Praqmatik
2)Semantik
3)Sintaktik
İnformasiyaya
praqmatik aspektdə baxdiqda idarə etmə prosesində gərararlarin gəbulu ücün
informasiyanin praktiki cəhətdən nə gədər faydali olmasi müəyyən edilir.
İnfomasiya
Semantik aspektə tətqiq edildikdə idarə etmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən
informasiyanin məzmununu açmaga və işarələr arasinda olan munasibətlərin və ölcü
vahidlərinin mənaca öyrənilmasinə imkan yaradir.
İnformasiyaya
Sintaktik aspektdə baxilduqda onun məzmunu,mənasi istifadə edilmə xususiyyətində
asili olmayaraq sistemdə işarələr arasinda olan munasibətlər kəmiyyətcə muəyyənləşdirilir.
İnformsiyanin
aşagidaki növləri var.
1.Riyazi
2.mətn 3.qrafiki 4.səs 5.video informasiyasi və.s
İnformasiyani
ölcmək ücün ən minimal informasiya vahidi kimi 1bit götürulür.Praktikada isə
daha böyük ölcü vahidlərindən istifadə olunur.
1bit=0və
ya 1
1bayt=8bit
1kilobayt=1024bayt
1megabayt=1024
kilobayt
1gegabayt=1024megabayt
Yaranma
sahəsinə gorə cansiz təbiətdə yaranan informasiya elementar,heyvanıar və bitkilər
aləmində yaranan bioloji,insan cəmiyyətində yarana informasiya isə sosial
informasiya adlanir.
Ötürülmə
və gəbul olunmasina görə gozə gorunən surətdə ötürülən informasiya
-video(visual)informasiya adlanir.
Səslə ötürülən
informasiya- audio.
Hislərə
toxunmaqla ötürulən informasiya- taktli informasiya adlanir.
İctimai
təyinatina gorə insan tərəfindən yaranan
və istifadə olan informasiya kütləvi,xüsusi,şəxsi növlərə bölunur.
İnformasiya
prosesina informasiyanin toplanmasi,ötürülməsi,saxlanmasi,emali və istifadəciyə
catdrilirmasi aiddir.
İnformaaiyanin
toplanmasi .-öyrənilən obyektiin vəzyəti haqqinda məlumatin alinmasi məqsədilə
aparilir.
İnformasiyanin
ötürülməsi-toplanmiş informasiyanin emal olunmasi ucun oturulməsidir.
İnformasiyanin
saxlanilmasi-informasiyanin əvvəl və sonra saxlanilir və bunun ücün informasiya
daşiciyilarindan istifadə olunur.
İnformasiyanin
axtarilmasi və emali-İnformasiyanin axtarilmasi adi halda insan tərərfindən,avtomatik
halda isə komputer tərəfindən aparilir.
3.Texnologiya
anlayisi ve kommunikasiya texnologiyasi.
Son
illərdə komputer texnologiyasi,informasiya texnologiyasinndan geniş istifadə
olur.Texnologiya-Yunan sozu olub:bacariq,oyrenmə,məhsulun hazirlanmasi
bacarigi,istehsal prosesinin yerinə yetirilməsi ucun usul və vasitələr haqqinda biliklər toplusu deməkdir.Bu zaman
emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri olur.Texnologiya termini tarixən
material istehsali sahəsində yaranmişdir.məs-metallar texnikasi,kimya texnikasi
vəs.Bu nöqteyi nəzərdən komputer texnologiyasi baxilan sahədə komputer
texnikasinin aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyasi deməkdir.İnformasiya
texnologiyasi informasiya ehtiyyatlarindan istifadə olunmasi ,onlarin
etibarligini və operativliyini coxaltmaq məqsədilə informasiyanin
toplanmasi,oturulməsi,saxlanmasi,emali vəs,istifadəciyə catdirilmasini təmin edən
texniki proqram vasitələri toplusudur.İndiki mərhələdə iqtisadi informasiyanin
yeni texnologiyalari ETT-nin aparici istiqamətlərindən biri olmaqla cəmiyyətin
dinamiki inkişafina bilavasitə təsir gostərən bir amilə cevrilmişdir.Dunyanin
inkişaf etmiş olkələrində mutereqqi texnologiyalar və elmi texniki nəaliyyətlər
əsasinda ayri-ayri sahələrin idarəetmə obyektlərinin informasiya təminatinin
yaradilmasi yeni üsul və vasitələrin tətbiqi mövcud informasiya vasitələrinin
genişləndirilməsi istiqamətindı gorulən
işlər gundən-gunə surətlə artmaqdadir.Artiq dunya iqtisadi sisteminin informaqsiya cəmiyyıətinin formalaşmasi
fovcrumuzu yasayir.Hər il dunya miqyasinda yaradilan və istifadı edilən
kinformasiya texnologiyalarina bir nece triliyon dollar vəsait xərclənir.Son
dovrun statistik hesablamalarinba gorə muəyyən edilmişdirki ABŞ CANADA YAPONİYA
həmcinin inkişaf etmiş gərb olkələrində
intelektual muhitlə bagli işlərin və idarəetmə sahəsinə isləyən qulluqcularin hər
biri komputer texnologiyasi vasitıarilə təmin olunmuş və yeni infomasiya
texnikasi vasitələrindən istifadə edirlər.Azerbaycan respublikasinda vahid
informasiya muhitinin yaradilmasi sərbəst surətdə beynəlxalq informasiuya şəbəkələrinə
cixisin təmin edilməsi,informasiya vasitələrinin olkənin ən muhum vəsaitlər siosteminə daxil edlməsi istiamətlrində
boyuk işlər gorulmuşdur.İnformasiyanin yaranmasi,yayilmasi vəı istifadə
oluinmasi prosesində meydana cixan munasibətlərin tənzimləyən xusui qanun və
bir sira normativ sənədlər gəbul edilib.Bu baximdan dovlətin idarə edilmısi və
bazar iqtisadiyyatina kecməsi xarici olkələrlə əlagəsinin genişləndiyi və murəkkəbləşdiyi
bir səraitdə idarə etmə srukturnun cevik və səmərəli fəaliyyətinə təminat
yaradan muasir informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və istifadə edilməsi
problemi xususi əhəmiyyət kəsb edir.
4.Cəmiyyətin
informasiyalaşdirilmasi və komputerlışməsi.
Hal
hazirda cəmiyyəıtin informasiylaşdirilmasi 3 əsas istiqamətdə formalaşır.
1.dovlət
strukturlarini idarə edilməsini,informasiyalaşdirilmasi, telekommunikasiya
vasitələrinin inkişafi.
2.istehsal
sahələrinin o cumlədən rabitə və nəqliyyatin informasiyalaşdirilmasi.
3.ərazi
idarəetmə sahələrinin informasiyalaşdirilmasi.
Dunyanin
aparici olkələrinin təcrubəsi gostərirki,istehsal texnologiyalari ilə yanasi
yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafinda
bazar munasibətlərinin idarə etməsi
movcud infrastruktrunun və startegiyasi ilə murəkkəb əlagələri aparici rol
oynayir.Bu vəzyəti yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafi meyllərində
birbirilə qarşiliqli əlagədə olan asagidaki istiqamətləri əmələ gətirmişdir.
1.informasiya
məhsulu
2.qarşiliqli
fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti
3.araliq
halqalarin ləgv edilməsi
4.qloballaşma
və uygunlaşma
İnformasiya
məhsulu yeni informasiya texnologiyalarinin inkisaf meyilləri icərisində əsas
yer tutur.İnformasiya və biliklərin gucu ozunun cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda
gedən proseslərdə yni tukenməz imkanlarin askara cixarilmasinda gostərir.Artiq
yeni informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və tətbigi informasiya məhsullari
və xidmətlərinin surətlə inkisaf edəmn biznes sahəsina cevrilmisdir.Yeni
informasiya texnologiyasinin ikinci meylıi olan qarsiliqli fəaliyyət gostərmə
qabiliyyəti muxtəlif informasiya novlərini
baslamasi və bitməsi kimi məntiqi elementlərin qarsiliqli fəaliyyətində
ozunu biruzə verir.Zaman baximindan istifadə edilən butun fərdi komputerlərin
birbirini əvəz etməsi qarsiliqli fəaliyyət gostərməsi qabilliyətini əsas
meyarlarini ifadə edir.Yeni informasiya texcnologiyalrinin istifadəsi ucun
asanliqla basadusulən formada alinmasini təmin edir.Məhz bu cəhət yeni
informasiya texnologiyalarinin 3cu meylini yəni araliq halqalarinin ləgv edilməsini
təmin edir.Qloballaşma yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafini aparici
meyli hesab edilir.Son zamanlar suni intellektvə informasiya məhsullarinin
yaradilmasi sahəsində aparilan fundamntal işlər dinamik səkildə inkisaf etməkdədir.Əvvəllər
istehsal siferalari ilə xidmət siferalarini asanliqla muəyyən etmək ve bunlari
birbirindən ayirmaq olurdu,lakin son zamanlar yeni informasiya
texnologiyalarinin qeyd edilən inkisaf meyillıəri bu sahədəki ənənəvi təsiri dəyişdirirdi.İndi
bir sira məhsul və xidmət novlərini birbirindən ayirmaq xeyli murəkkəbləşmişdir
uygunlasma prosesi baslica nəticələrindın biri yeni informasiya texnologiyalari
sahəsində fəaliyyət gostərən şirkətlərin digər şirkətlərlə birləşməsində ozunu
gostərmişdir.Nəticədə mustəgil fəaliyyət gostərən hər hansi bir şirkət artmaqda
olan rəqabətə tab gətirə bilmir və nəticədə muflisləşir.
5.Azərbaycan
respublikasinda təhsil sisteminin informasiyalasdirilmasi haqqinda dövlət
proqrami.Təhsil sistemləşdirilmiş bilik,bacariq və vərdişlərin
mənilməısi prosesi və nəticəsi olub muxtəlif tədris muəssələri sistemində verilən
təlimdir.İnsanin həyat və əmək fəaliyyətinə hazirlanmasinin xarakterini umumi
peşə və ixtisas təhsili muəyyən eedir.Təhsil sistemləri ayri-ayri olkələrdə
bir-birindən fərglidir.Təhsil sistemi asagidaki tiplərdən birinə aiddir.
1)Klassik
təhsil
2)İnteqrativ
təhsil
3)Problemşəkilli
təhsil sistemi
Təhsil
sistemləri təhsilin tarixi inkisaf prosesi nəticəsində yaranib,beləki təhsil
20ci əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə usta sagird munasibətləri cərcivəsində tələblərin
sayinin artmasi ilə dərs kecmə və praktika yolu –klassik təhsil sistemi
aparilirdi.Klassik təhsil sistemində fənlər bir-birindən əlagəsiz səkildə
kecirilir və dinlətici tərəfindən birləsdirildiyi gəbul olunur.1950ci illərdən
tərtib olunan inteqrativ təhsil sisteminə gorı biliklərr birlikdə inteqrasiya
olunmus halda alinir.Bu zaman butun dərsləri birlikdə oyrənərkən ortaq qiymət
alan tələbə dərsin maraqsiz hissəsini oyrənmədən həmin mövzunu bilmədən məzunda
ola bilər.70ci illərdən etibarən təhsil sahəsindən inkisaf biliklərin artmasi
ilə tələbələrə butun fənlərin öyrədilməsini mumkun olmadigi öyrədilənlərin bir
cox tələbə təırəfindən oyrənilmədiyi və ya qisa bir zamanda unuduldugu fikri
muzakirə olunmaga basladi.Bu muzakirələr problemsəkilli təhsil sistemini
yaradilmasina sebeb oldu.Sistemin effektivliyi ucun təhsil daha kicik qruplarda
və yaxsi hazirlasmis pedaqoqlar terefindən aparilmalidir.Dunyanin muxtəlif olkələrində
eyni zamanda təhsil sistemləri paralel olaraq tətbiq olunur.Lakin secilən
sistemlərdə təhsil iki metodika ilə yerinə yetirilir.Bunlardan biri tələbələrin
prosesə musahidəci və dinləyici olaraq qoşuldugu passiv tədris metodudur.Digər
tədris metodu olan aktiv tədristə isə tələbə ozu öyrənmə prosesinə qoşulur,təcrubələrdə
istirak edir.Burada pedaqoqun rolu yol gosterməkdən və oyrənməyi oyrətməkdən
ibarətdir.Tətbiq olunan təhsil sistemləri bu iki metoda ayri-ayri nisbətdə
muraciət edirlər.məs problemşəkilli təhsil sistemində daha cox aktiv tədris
istifadə olunursa klassik və inteqrativ
tehsil sistemində daha cox passiv tədrisdən istifadə olunur.Umumiyyətlə
hansi təhsil sisteminin deyil secilən sistemin necə tətbiq olunmasi təhsilin
keyfiyyətini muəyyən edən əsas faktor kimi
göturulur.Buna gorədə olkəklərdə təhsilin keyfiyyəıti artirilmasi ucun
xususi proqram islənib hazirlanir və həyata kecirilir.Tədris prosesinin təşkili
və elmi metodik informasiya təıminati ilə bagli aparilmasi nəzərdə tutulur.Bura
problemşəkilli təhsil sisteminin tətbiqi habelə tədris prosesinin muasir
texnologiyalarin tetbiq olunmasida daxildir.Olkənin ugurlarinda maraqli olan hər
bir dovlət milli təhsil strategiyasini nəzərdən kənarda qoymur.Mustəqillik əldə
edildiyi gundən butun qurumlari ilə beynəlxalq aləmə inteqrasiya edən Azərbaycanda
da təhsilin şəxsiyyətinin atrilmasi ucun muəyyən işlər gorulur.
6.İnformasiya
təhlukəsizliyinin təmini.
Kutləvi
komputerləşmə ən yeni informasiya texnologiyalarinin tətbigi və inkisafi təhsil
biznes-senayə istehsali və elmi tətqiqatlar sahəsində irəliyə dogru hiss olunan sicrayişa gətirib cixarmişdir.Elmi
texniki inqilab informasiya cəmiyyətinin
yaranmasina səbəb olmuşdur.Bu cəmiyyətdə informasiya ən muhum resurs və başlica amil olmuşdur.21ci əsrdə vətəndaslarin cəmyətinvə
dovlətin həyatinda informasiyani,informasiya resurslarini və texnologiyalarinin
rolunu artmasi milli təhlukəsizliyin təmin olunmasi sistemində informasiya ön plana
cixir.İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi probleminin vacibliyini və
aktualligini asagidaki səbəblər şərtləndirir.Muasir komputerlərin hesablama
gucunun artmasivə bununla eyni zamanda eyni zamanda onlarin istismarinin sadələşmasi
komputerlərin koməyi ilə toplanilan saxlanilan və emalı edilən informasiyanin həcminin
kəskin artmasi.Hesablama resurslarina və verilən massivinə girişi olan istifadəcilərin
dairəsinin kəskin genişlənməsi.Hətda minimal təhlukəsizlik kəmərlərinə cavab
verməyən proqram vasitələrinin yuksək inkisafi:Şəbəkə texnologiyalarinin hər
yerdə yayilmasi və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələr halinda birləşməsi.İnformasiya
emali sisteminin təhlukəsizliyinin pozulmasina praktik olaraq mane olmayan
internet şəbəkələrinin inkisafi.İnformasiya təhlukəsizliyi dedikdə informasiya
və ona xidmət edən istifadəciləərə ziyan vurmaga səbəb olan təbii və ya suni
xarakterli təsadufi və ya qəsdli təsirlərdən ,informasiyanin və ya ona xidmət
edən infrastrukturu muhafizəliyi nəzərdə tutulur.İnformasiyanin muhafizəsi
informasiyanin təhlukəsizliyinin təmin olunmasina yonəlmiş tədbirlər
kompleksidir.Praktikada bu informasiyanin və ya verilənlərin daxil edilməsi,saxlanilmasi
və oturulməsi ucun istifadə edilən resurslarin tamliginin,muxtəlifliyinin təmin
edilməsi deməkdir.İnformasiyanin muhafizəsinin məqsədi istehlıakci ucun
informasiyanion tamligi əlyetənliyinin və muxtəlifliyin pozulmasi səbəblərindən
itkilərin minimal endirilməsi.
7.İnformasiya
təhlukəsizliyi anlayişi.
İnformasiya
təhlukəsizliyinin yuxarida verilən tərəfindən cixis edərək informasiya təhlukələrinə
qarsi yonələn təhlukələr bu təhlukələrin mənbəyini onlarin realizə usullarinin
və məqsədlərinin,həmcinin təhlukəsziliyini pozan digər hal hərəkətləri muyyən
etmək qanuna uygundur.Bu zaman təbii olaraq ziyan vurmaga sebeb ola bilən geyri
qanunu hərəkətlətrdən informasiyanin muhafizəsinin tədbirlərinidə nəzərdən
kecirmək lazimdir.Praktika gosterirki coxlu sayda olan mene menbə,obyekt və hərəkətlərin
anlizi ucun modelləsdirmə metodlarindan istifadə etmək məqsədə uyugundur.İlkin
yaxinlasmada informasiya təhlukələırunin konseptual modelinin asagidaki
kompinentlerini teskil etmək olar.
1tehlukenin
obyektləri
2tehlukələr
3tehlukənin
mənbəyi-bədniyyətli tərəfindən tehlukənin məqsədləri
4informasiya
mənbələri
5mənfi
informasiyanin geyri qanuni əlldə etmə usullari
6
informasiyanin muhafizəsi usullari
7informasiyanin
muhavizəci vasitələri.
8.İnformasiyanin
təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr
Təhlukə
dedikdə sistemə dagilma verilənlərin ustunub acilmasi və ya deyisdirilməsi xidmətdən
imtina formasinda ziyan vurulanlara səbəb ola bilən istənilən hal və hadisələr
nəzərdə tutulur.Təhlukələri muxtəlif siniflərə ayirmaq olar.Meydana cixma səbəblərinə
gorə təhlukələri təbii və sunii xarakterli təhlukələrə ayirirlar.Sunii
xarakterli təhlukələr oz novbəszində bilməyərəkdən və qəsdən torədilən təhlukələrə
bolunur.Təsir məqsədlərinə gorə təhlukələrin 3 əsas tipi ayir edilir.
1.informasiyanin
məxviliyinin pozulmasina yonələn təhlukələr
2.informasiyanin
tamliginin pozulmasina yonələn tıhlukələr.
3.sistemin
is qabilliyətini (xidmətdən imtina)pozulmasina yonələön təhlukələr
Məxviliyin
pozulmasina yonələn təhlukələr məxvi və ya gizli informasiyanin ustunun
acilmasina yonəlib.Belə təhlukələrin reallasmasi halinda informasiya ona icazəsi
olmayan şəxslərə məlum olur.Komputer sistemidnə saxlanan və ya rabitə kanali ilə
oturulən infomasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn təhlukəlr onun dəyişdirilməsinə
və ya tərifinə yonəlibki bunlarda onun keyfiyyıtinin pozulmasina və tam məhvinə
səbəb ola bilər.Bu təhlukə informasiyanin oturulməsi sistemləri komputer şəbəkələri
və tele kommunikasiya sistemləri ucun aktualdir.İş qabiliyyətinin pozulmasina
(xidmətdən imtina)yonələn təhlukələr elə situasiyalarin yaranbmasina yonəlibki
bu zaman muəyən qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini asagi salir yada sistemin muəyyən
resurslarina girişi baglayir.
9.İnformasiya
təhlukəsizliyinin təmin olunmasi
İnformasiya
tehlukəsizliyinin təmin olunmasi problemi kompleks yanaşma tələb edir.Onun həlli
ucun asagidaki tədbirlər var:
1.qanunvecilik
2.
inzibati
3.
teskilati
4.proqram
texniki tedbirlər.
Qanunvcericilik
tədbirləri uyugun qanunlari normativ aktlari standartlari və s əhatə edir.Təsaduflə
geyd etmək lazimdirki qanunvericilik bazasi butun olkələrdə praktikanin tədbriləridnən
geri qalir.
10.Ziyanverici
proqramlar- komputer viruslari
İnformasiyanin
qaorunmasi ucun əsas təhlukələrdən biridə komputerə girmiş ziyan verici
proqramlardir.Bele ziyan verici proqramlar verilənlərin tamligi ucundə təhlukə
yarada bilər.Komputerdə saxlanilan verilənlərə və proqramlara zərər vuran
proqramlara ziyan vurucu proqramlar deyilir.Ziyan vurucu proqramlar ən geniş
yayilmiş novu komputer viruslaridi.Komputer virusu proqramin sənədi icərisinə
yaxudda verilənlər dasiyicisinin muəyyən sahələrinə daxil olan parazit proqram
kodudur.Bu kod daxil oldugu komputerdə ozozunu coxalda,muxtəlif icazəsiz və
ziyanli işlər gorə bilər.Oz-ozunu coxaltma qabiliyyəti virus proqramlarinin
baslica xususiyyətidir.Virusun fəaliyyət senarisi təxminən asagidaki kimidir.
1.Komputerdə
yoluxdurulmasi mumkun olan butun proqramlari tapmaq
2.ozunu
proqramin əvvəlinə yaxud sonuna yaznmaq
3.əgər
virusun hucuma kecəcəyi gun catibsa dagidici islər gormək.
4.əgər
həmin tarix catibsa həırhansi xirda zzərər yetirmək mes:kompun sert diskində hər
hansi kicik sahəni şifrələmək.
Komputerə
ziyan verici proqramlarin girməsini bildirən bir sira əlamətlər vardir.
1.ekarana
nəzərdə tutlmamiş məlumatlarin və goruntulərin cixmasi
2.nəzərdə
tutulmamiş səs siqnallarinin verilməsi
3.cd
dvd disk surəninin ozozunə acilib baglanmasi
4.komputerdə
her hansi proqramin ozbasna baslanmasi
5.komputerin
tez tez siradan cixmasi və isləməsi
6.fayl
və qovluqlarin yoxa cixmasi yaxud dəyişdirilməsi
7.sərt
diskə tez-tez muraciət vəs
Virus
proqramlarindan biri Troya proqramidir.Troya proqramlari istifadəcidən icazəsiz
olaraq informasiyalari toplayir və onlari cinayətkara gondərir.Eləcədə həmin
informasiyalari dagidir və yaxud ziyanli məqsədlər ucun dəyisdirilir.Komputerdə
virus əlamətləri askarlandiqda asagidakilari etmək lazimdir.
1.komputeri
lokal səbəkədən ayirmaq
2.əməliyyat
sistemi komputerə dusmus virus nəticəsində diskdən yuklənməsi onda onu CD diskdə
yukləməyə calisir.
3.antivirus
proqrami basladilir.
11.Antivirus
vasitəsilə informasiyanin muhafizəsi
Komputer
viruslarindan qorunma 3 səviyyədə teskil oluna bilər.
1.viruslarin
komputerə girməsinin qarsini alma
2.virus
hucumlarinin qarsisi alinir.
3.virus
hucumlarinin tesiri minimuma endirilir.
Yoluxma
faktini askarlama viruslarin coxalmasinin qarsini almaq və virus hucumunu
qarsisi alinmaq ucun antivirus proqramlarindan istifadə olunur.Viruslara xas
olan baytlarin askar edilməsi və viruslar ucun xarakterik hərəkətlərin geydə
alinmasi onlarin axtarisinin əsasini təskil edir.Muqayisə ucun zəruri olan
verilənləri antivirus proqramini verilənlər bazasinda saxlanilir.Antivirus
verilənlər bazsinda daim yeniləmək lazidmir.Fəaliyyətlərindən asili olaraq
antivirus proqramlara bir nece sinifə ayrilir.
1.deetektorlar
hər hansi məlum virusa yoluxmus fayllari askarlamaga imkan verir
2.doktorlar
təkcə yoluxmus fayllari askarlamir,onlari ilkin duruma qaytarmaqga calisir.
3.mufəttislər
komputer hucumlari mumkun olan yerlərdəki dəyisikliklərə nəzərat edir.
4.doktor
mufəttislər yuxarida gostərilən iki nov proqrami imkanlari ozundə birləsdirir.
5.suzgeclər
viruslari coxalma və zərər vurma məqsəsdilə əməliyyat sisteminə etdikləri
muraciət tutur.
6.vaksinlər
is qabiliyyətləri saxlamaqla proqramlari ele dəyisdirirlərki onlari viruslar
ucun yoluxmus gorunsun.belə olduqda viruslar həmin fayllara ilismir.Komputerdə
viruslarin axtarisi verilənlər dasiyicisinin yaxud daralmasi yolu ilə yerinə
yetrilir.Daranma prosesində operativ dasiciyilarda virusa yoluxmanin elamətlərinin
olub olmamasi yoxlanilir.Askarlanmis viruslar mumkun olduqda dəyisdirilmis
fayllari ilkin vəziyyəti muəyyənləsdirilir.Bu gun :symantic
norton,antivirus,kasperski antivirusu,Dr veb,acafee,Viruscan,panda,titanium
antivirusu kimi antivirus proqraminda daha cox taninir.
12.Komputer
cinayətkarligi və kriptoqrafiya anlasiyi.Rəqəmli imza.
Fərdi
komputerlərin sayinin gorunməmis surət və artmasi internətə sərbəst cixis və
yeni kommunikasiya qurgularinin surətlə
inkisafi həm asudə vaxtin kecirilməsi həm də biznesin aparilmasi usullarini
deyisdirdi.Eyni zamanda qara niyyətli insanlar ucundə yeni imkanlar acildi.Yəni
yeni cinayət usullari meydana cixdi.Bəsəriyyət yeni cinayət novu olan kiber
cinayətkarliqla qarsilasdi.Kiber cinayətkarliq dedikdə internet yaxud basqa
komputer səbəkələrindən istifadə olunmaqla torədilən cinayətlər basa
dusulur.Kiber cinayətkarlarinin əsas hədəfi banklar.bijalar,internet magazalari
olur.Cinayətin həyata kecirilməsində komputerlədən yaxud səbəkələrdən asagidaki
kimi istifadə olunur:
1.komputer
və yaxud səbəkə cinayət aləti ola bilər
2.komputer
və ya səbəkə cinayətin hədəfi ola bilər
3.komputer
və səbəkə cinayətli məqsədlərə catmaq ucun yaradici vasitə ola bilər.
13.Xakerlər.
Komputerlər
yenicə cixan vaxti haker sozu hormətlə cəkilirdi.Əməliyyat sistemini daha yaxsi
isləmək ucun haminin unutdugu adminstrator parolunu ləgv edən komputer dahiləri
adlandirirdilar.Lakin zaman kecdikcə bu soz menasini itirdi.Hakerlərin bəziləri
pis muhafizə olunmus komputerlərə girməyə basladilar və bunun mumkunluyunu
subut etdilər.Proqram məhsulunun alicisi eslində həmin proqramin istifadə
huqunu əldə edir.Proqramin ozu isə onun
mulkiyyətinə kecmir.Ona gorədə proqram məhsulunun uznun cixarilib yayilmasi
qanun pozuntusu hesab olunur.Belə hərəkətlərə komputer piratciligi və yaxud
proqram təmin piratciligi deyilir.Haker hucumlarinmin əsas məqsədi
informasiyanin məhv edilməısi deil həmdə onlarin icazəsiz ələ kecirilməısidir.Əgər
bunun qarsisini texniki vasitələtrlə almaq mumkun olmursa onda sifrələınmə
sistemindən istifadə olunur.Şifrələnmə usullari ilə kriptoqrafiya məsgul
olur.(gizli yazi )Movcud şifrələnmə usullari iki qrupa ayrilir:gizli acarlar və
aciq acarla şifrələınmə.Gizli acar ele acara deyilirki gizli olaraq yazisan iki
abonent əvvəlcədən onu bir birnə veririlər.Əsas məqsəd bu acari 3səxsdən gizli
saxlamaqdir.
15.Rəqəmli
imza
Son
zamanlar rəqəmli imza texnologiyasi meydana cixmisdirki buda imzalanmis sənədi
ancaq kagiz şəklində catdirmaq zərurətini aradan qaldirmisdir.Rəqəmli imza şəxsi
gizli şifrədir və onun acari yanliz onun sahibinə məlumdur.Rəqəmli imza məlumatin
həqiqiliyini imza sahibi tərəfindən təsdiq olundugu bildirilir.Rəqəmli
sertifikat səlahiyyətli orqan tərəfindən imzalanmis elə məlumatdirki aaciq
acarin həqiqətən imza sahibinə aid olmasi təsdiqlənir.Sertifikatlasdirma səlahiyyıt
olan orqandan sertifikat almaq ucun istifadəcinin kimliyini bildirən sənədlər
olmalidir.
16.Hesablama
tarixi və muasir vəziyyəti
İnsan
ozunu və ətraf muhiti dərk etməyə basladigi andan hesablamalar aparmaga ehtiyac
duymusdur.Ən gədim say aləti abak olmusdur.Abak 4-5 min il bundan əvvəl
yaranmis və dəyisikliyə ugrayaraq cotkə adi ilə dovrumuzə gədər gəlib
cixmisdir.12ci əsrin əvvəllərində laqoritmik xətkesi yarandi və onun koməyilə
toplama vurma bolmə quvvətə yuksəltmə kokalti yerinə yetrmək mumukun oldu.Orta əsrlərdə
elmi məsələlər abakin laqoritmik xətkesin imkanlari cərcivısinə sigismadi və ən
mukəmməl hesablamalar apara biləcək mexaniki masina ehtiyac duyuldu.ilk sadə
mexaniki hesablama masini 1623 cu ildə alman alimi Vilhelm Şikart tərəfindən
yaradilmişdir və onun koməyi ilə yalniz toplama cixma əməlləri yerinə
yetirilirdi.1641ci ildə fransiz mexaniki B.Paskal 4riyazi əməli yerinə yetirən
carxli mexaniki hesablama masini duzəltdi.1694cu ildə gorkəmli riyaziyyat alimi
V.Vilhens dahada təkminləsdirilimis 4 hesablama əməli quivvətə yuksəltmə,kokalti
əməllərini hesablama mexanizmini duzəltdi.Soraki illərdə hesablama
mexanizmlarini duzeldilmasi ilə bir cox ixtiraci alimlər mesgul olmus və bu sahədə
oz əməklərini vermişlər.Artiq 20ci əsrin 30-40 ci illərində muxtəlif texnoloji
proseslerin avtomatik idarə olunmasi telebi meydana cixir və 1937ci ildə AMERİKA
alimi Atanasov lampalar və kondisatorlardan istifadə edərək avtomatik idarə
oluna bilən hesablama masinin is prinsipini teklif edir.20ci əsrin ortalarinda
muasir hesablama masinlarinin ilk numayəndəsinin
hazirlanmasina baslandi. 1933- cu ilde il ektromexaniki elementlerin komeyi ile isleyen hesablama
masini duzeldildi. 1944-cu ilde amerika fiziki Argenin rehberliyi ile
emeliyyatlarin ardicilliginin avtomatik
idare eden hesablama masini yaradildi ve
ona mark adi verildi.1947-ci ilde daha boyuk imkanlara malik mark 2 masini
duzeldildi. 1945 ci ilin axirlarinda amerika alimleri ilk elektron reqem
hesablama masini duzeltdiler. Bu masinlar mark ve mark 2 masinlarina min defe
suretle isleyirler.onlarin menfi cehetleri proramin masina daxil edilmesini
prosesini cox vaxt aparmasi idi. Bu prosesi azaltmaq meqsedi ile alimler
proqrami yaddasinda saxlaya bilecek hesablama
masinin ixtirasina basladilar. Corc fon Leyni prinsipi esasinda ilk
hesablama masini 1949-cu ilde ingilis
alimi moris Uilksin terefinden duzeldildi. Neymon masin is prinsipinden esas
idea ondan ibaretdir ki informasiyani tehlil ederek hesablama masinini effektif
islenmesi ile yanasi universal olmalidir. Asagidaki qurgulardan ibaret
olmalidir.
1. Riyazi ve metiqi meseleleri yerine yetiren hesab mentiq qurgusu
2. Proqramin icra olma prosesini teskil eden idaretme qurgusu
3. Verilenleri ve proqramlari yaddas saxlayan yaddas qurgusu
Umumiyyetle hesablama masinlarini yaranma tarixini nesillere bolek.
1.1945- 1950ci illerde yaradilmis lanpalar uzerin qurulmus hesablama masini 1 ci nesillere ayid edilir.
2.1960-ci illerin evvellerinde Kiyev Kibermetika institutunda yaranmis
promil ve mil, minskde yaradilmis minsk 2 nesile aid edilir.
3.1960-1968-ci ilde aradilmis masinlar 3 nesile aid edilir.
4.1971-ci ilde boyuk inteqral sxemini yaradilmasi ile 4 nesil
5.Kecen esrin 90 –ci illerinde 5 nesil ehmlerinin yaradildive onlarla
paralel isleyen mikriprosessorlardan istifade edilir.
6.6 nesile indiki komputerler
aid edilir.
17. Komputerin arxitekturasi ve
sturukturu
Evveller
komputer aparat ve proqram vasiteleri bir- birinden asli olmadan
ayri-ayriliqda yaradilib(1 ve 2 nesil).3-cu nesilden baslayaraq komputerin
aparat ve proqram vasiteleri vahid bir sistem kimi lahiyelendirilmeye
basladildi. Bu zaman esas diqqet bu vasitelerin qarsiliqli elaqesine
yoneldildi. Bununla da prinsip baximindan yeni olan komputer arixtriurasi anlayisi meydana geldi. Komputer arixturasi aparat ve proqram vasiteleri kompleksini qurulmasi ile bagli
bir cox amilleri nezere alan meseleleri ehate edir. Bu amillerden esaslari
komputerin qiymeti tedbiq sahesi
funksiyanal imkanlar hesab olunur.
Komputer
arixturasinin esas terkib hisselerine :
1. Hesablama ve mentiqi imkanlar
2. Aparat vasiteleri
3. Proqram vasiteleri
Hesablama ve mentiqi imkanlar:
1. Emirler sistemi
2. Verilenlerin formatlari
3. Isleme sureti
Aparat vasiteleri
1.
Komputerin mentiqi sturukturu
2.
Yaddasin teskili
3.
Giris cixisin teskili
4.
Idaretme prinsipleri
Proqram vasiteleri
1. Emeliyyat sistemi
2. Proqramlasdirma dilleri
3. Tedbiqi proqram teminati
Komputerin arxitekturasi ve sturukturu
anlayislarini bir-birinden ferqlendirmek lazimdir. komputer sturukturu mueyyen seviyyede komputerin konkret terkibini ve onlar arasindaki elaqeni
teyin edir.
Arxitektura ise komputerin tekib hisselerini hansi qaydalarla qarsiliqli elaqesini teyin edir. Terkib
hisselerin tesviri ise yalniz bu qaydalarin
formalasmasi ucun teleb olunan seviyyede verilir.
Basqa sozle arxitektura komputerin
lahiyelendirilmesini,qurulmasinin ve proqram telimatinin umumi problemlerini
eks etdirir.
18.Windows Emeliyyat Sistemi
Windows esas xususiyyetleri asagidakilardir.
1. Tekmillesdirilmis yeni vasite :start duymesi ve taskbar windowsun
esas xususiyyetleri start duymesi ile proqraminizi suretle islede biler.
Fayillararinizi axtara biler ve bir proqrami digerine kece biler .
2. Windows explorer fayillarinizi disklerinizi ve saebeke elaqelerini axtarmaq ve cesitlemek
ucun genis imkanlara malik bir vasitedir .
3. Uzun fayil adlari cesitleme ve axtarma emeliyyatlari daha asandir.
Fayillarinizi 256 sinvola qeder uzun adlar vere bilersiniz.
4. Yaddas daha yaxsi idare edilmesi artiq evvel kimi tez-tez yaddas
catismazligi haqqinda melumatlarla
qarsilasmayacaqsiniz windows emeli yaddasdan daha semereli sekilde istifade
edilir.
5. Cd-romda tekmillesdirilmis avtopley xususiyyeti-musiqi cd-lerinizi
axtarmaq ucun sadece surucunuze
yerlesdirmeyiniz kifayetdir. Cdplayer avtomatik acilacaq ve Cdnizi
oxutmaga baslayacaqdir.
6. Tekminlledirilmis oyun ve multimediya video ve ses fayillarinin
isledilmesindeki mehsuldarliq yaxsilasdirilmis MSDOS oyunlari daha cox
tesdiqlenmis ve bu oyunlarda cox istifade edilen video xususiyyetleri
tekminlesdirmisdi.
7. Pluq and play qurgulari ile uygunluluq komputerimize pluq and play
xususiyyetini desdekleyen bir kart yerlesdirdikden sonra sadece onu acmaginiz
kifayyetdir. Windows onu avtomatik tapib quracaqdir.
8. 32 bitli coxtapsiriqli is : windows 1 den cox proqrami eyni zamanda
islemesine imkan verir.
9. Yeni masaustu: windowsda proqram idareedicisini yerini proqram
manager yerini masaustu ve taskbar tutur. Bunlarin vasitesi ile proqram ve
texniki vasitelerin daha suretle tapmaq olar.
10. Tekmillesdirilmis komputer sebekelerini tesdeklenmesi ve sebekede
istifade disklerini muxtelif formada teqdim ede bilerik.
19.start
menusu ve start menusunun alt menyulari
Windowsda
baslangic son derece asantdir. Maus qurgusunun oxunu ekranin alt sol kuncunde
start duymesi uzerine getirinve mausun sol duymesini sixin. Bu menyu uzerindeki
piktoqramlardan ibaret alt menyu acilacaqdir. Bu piktoqramlardan saginda ox
isaresi olanlar alt menyulara malikdir. Bu alt menyularinda alt menyulari ola
biler. Start menyusundan istifade etmekle komputerdeki her seye asanliqla
istifade ede bilersiniz. Start menyusu
uzerinde normal halda asagida gosterilmis alt menyular ve emrler
gorunur.
1. Proqrams –proqram qruplarin saxlayan qovluqlara daxil olmaqla
muxtelif proqramlarin adlari daxil olan menyunu acir.
2. Documenst – axirinxi defe istifade etdiyin senedi acir .
3. Settings windowsun xusiyyetlerini deyisdirmek ucun
4. Find –Fayil ve qovluqu axtarmaq ucun
5. Help –her hansi bir windows movzusu haqqinda yadima ehtiyac
duyduqda istifade ede bilersiniz.
6. Run (icra et) –start menyusunda olmayan her hansi bir proqrami acmaq
ucun istifade edilir.
7. Shut down-komputerinizi baglamadan once bu emri secin.
20. Aktiv ve qeyri- aktiv pencereler
Masaustunde her proqram ayri pencerelerde isleye
biler. En ustundeki basliq cubugu rengli olan pencere aktiv pencere adlanir.
Aktiv pencere maus qurgusunu oxunun hereketlerine ve klaviatura sixilan
duymelerine reksiya veren penceredir.Aktiv olmayan pencereler ise ve masaustune
zeminine gonderilir ve uzeri aktiv olan pencere ortule biler. Aktiv olmayan
pencereni onun gorunen her hansi hissesinden maus qurgusunun sol
duymesinin sixmaqla aktiv hala getire
bilersiniz. Windowsla bir pencereni aktiv olmamasini o proqramin islememesi
demek deyildir. Siz aktiv pencerede basqa bir proqrami isleyerken telefon
nomresini yigizisi aktiv olmayan pencerede bir telefon noqdesini axtarmaga
davam ede bilersiniz.
21.Windowsun fayl sistemi,is stolu, fayl ve qovluqlar.
Windows 98-in fayl sistemi qovluqlar uzerinde
qurulmusdur. Bu qurulusa agacvari qurulusda demek olar. Surucunuzu bir agacin govdesi kimi tesvir etseniz
qovluqlari bu govdeye birlesmis budaqlar hesab ede bilersiniz.Hemin
qovluqlarin daxilinde budaqa birlesmis nazik budaqlar kimi ve fayllarda
budaqlardan yarpaqlar kimi ola biler.qovluqlar kataloq alt kataloqlar kimdie istifade etmek olar.Bir
surucu piktoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesine ikiqat sixmaqla
icerisinde qovluqlar ve fayllar olan pencere acilacaqdir.Her hansi bir qovluq
uzerinde ikiqat sixtiqda pencere acilacaqdir.Bu penceredede qovluq varsa onu
uzerinde ikiqat sixdiqda da pencere
acilacaqdir.Acilmis pencereni sixdiqda pencere acilacaqdir.Acilan pencereni
hansi piktoqrama aid oldugunu bilmek ucun basliq cubuguna baxmaq
kifayetdir.Surucu piktoqramlarini ve qovluqlarini icerisini gosteren pencereni
acdiqdan sonra fayl ve qovluqlar uzerinde asagdaki emeliyyatlar yerine
yetirilir.
1. Proqrami yuklemek ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
2. Fayli acmaq ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
3. Senedleri cap etmek
Bir
senedi cap etmek ucun onun pitoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesinin
sixib saxlayaraq,cap qurgusunun pikroqrami uzerine surukleyib duymesini
buraxin.
4. Fayllari kocurmek ve dasimaq ucun klaviaturada ctrl duymesini sixib
saxlayaraq mausun sol duymesini faylin uzerine sixmaq fayl piktoqramini yerine
surukleyin.
5. Piktoqramin menyusunu acmaq 1piktoqramin acmaq ucun piktoqramin
uzerinde maus qurgusunun sol duymesini basin.
22Masa ustunde pencereleri nizamlamaq
Masa ustunde bir nece pencereni asiq oldugu zaman
butun pencereleri eyni zamanda gormek ucun onlari nizamlaya bilersiniz.Iki
pencereni yan –yana yerlesdirmekle her ikisnin icerisini eyni anda gore biler
muqayise ede biler veya dasima emeliyyatlarinda istifade ede
bilersiniz.pencereleri nizamlamaq ucun iki yol vardir:
1ci yol –her hansi pencereni ayri –ayriliqda
nizamlamaqdir.
2ci yol-windowsun pencerelerini avtomatik
nizamlamaqdir.
Bir nece aciq pencereniz varsa onlari nizamlamaq
ucun task bar uzerinde maus qurgusunun sag duymesini sigin pencereleri
nizamlamaq ucun sekilde menyu acilacaqdir bu menyu asagidaki emrlerden
ibaretdir.
Cascode (pencereleri ust-uste yerlesdirir)windows
altdaki her pencerenin basligini gorulecek sekilde pencereleri ust –uste
yerlesdirmek ucundur.
Maximize duymesine sixaraq pencereni butun ekran
boyu aca bilersiniz.pencere ile isinizi bitirdikden sonra restore duymesine sixaraq
pencereni evvelki vezyetine getre bilersiniz.
Tile windows horizantally-(pencereleri ufuqi
yerlesdir.)butun pencereleri alt-alta siralanmis sekilde yerlesdirir.
Tile windows vertically-(pencereleri saquli sekilde
yerlesdirir.)pencereleri yan-yana yerlesdirir.
Minimize all windows-(butun pencereleri minimum
kicilt)butun pencereleri task bar uzerindeki duymeler seklinde kicildib ve
masaustunu bosaldir.
Tile-yan yana yerlesdirir.
23Masaustundeki piktoqramlari nizamlamaq
Masaustunde bos bir sahede maus qurgusunun sixdiqda
acilacaq dinamik menyunun arrange icons(piktoqramlari tenzimle)alt menyusundan
uygun emr secerek piktoqramlarinizi tenzimleye bilersiniz.Bu alt menyu
asagidaki emrlerden ibaretdir.:
1. By name
2. By tape
3. By date
Kriptoqramlariniz sececeyiniz alt emrlere gore
siralanacaqdir.eger masustunuzu avtomatik tenzimlemek isteyirsinizse auto
arrange emrini secin line up icons ise piktoqramlariniz eyni sirada duze
bilersiniz.
24Multimediya
Windows
emeliyyat sistemi xususi aparat ve proqram vasitelerinin komeyile yuksek
keyfiyyetli ses ve inteqrativ isini temin ede biler.Multimediyanin esas
vezifesi ses siqnallarini regem seklinde ve eksine cevirmek ikinci elementi ise
videoplatadirki onun vasitesile video ve informasiya regem sekline cevrilir.Ses
plataniza muxtelif bakustik sistemler qosulurlar.Ses ve video ile islemek ucun
komputerde muxtelif proqramlar var.
Bu
proqramlar vasitesile audio kompakt diskleri oxutdurmaq,onlara informasiyani
yazma ve ses fayllarini redakte etmek hemcinin video kliplere baxmaq olar.Qeyd
etmek lazimdirki multimediya informasiyasi cox boyuk yer tutur.Buna gorede bele
informasiya kompakt disklerde yerlesdirilir ve hemin disklerdeki informasiyani
oxumaq ucun komputerde CD-ROM disk qurgusu olmalidir.Ilk cd-rom qurgusu 1983cu
ilkde yaradilmisdir.lakin 1990cu ilde komputerde tetbiq tapmisdir.Kompakt
disklerde informasiyanin oxunmasi ve yazilmasi laze vasitesile yerine
yetrilir.Bunun sayesinde standart diskde 700 mg geder verilenleri veya 80 deg
audio informasiyani saxlamaqq olar.Kompakt diskin klssik novunun diametri 12 sm
olur lakin diametri 8sm olan disklerde vardirki onlarin tutumu 340mg geder
olur.Diskde yerlesen informasiyanin bir nece novu olur ve her nov ucun yazi formasi
olur spesifikasiyada gosterilmis onlara kitab deyilir.
1.
Qirmizi kitab(1982)audio informasiya ucundur
2. Narinci kitab(1985)arxiv
fayllarin yerlediren adi diskdir
3. Yasil kitab(1988)multimediya
informasiyasini yazma ucun
4. Ag kitab(1993)video informasiyani
dvd ve video informasiyanin saxladilmasi mp4 enenvi olan video disklerini
siradan cixarir
Ilk vaxtlarda cd-romun modeli videonu
digerinise sesi oxuya bilmirdi.Bunlar hamsi 90ci illerin ortalarinda aradan
qaldirildi ve cd-room heqiqetende standart qurguya cevrildi.CD-ROOM
qurgularinin tutumu 640-700 mgb olur.Bu cur diskde 74 deg audio yazi ve ya 1
saata geder video yerlesdirmek olar.onlarin ikinci ustunluyu onun ucuz
olmasindadir.Istenilen CD-ROOMU xarakterize eden esas parametri onun isleme
sureti oldugundan bu kemiyyet diskin adinda da geyd olunur.Disk qurgusunun
adinin uzerinde gosterilmis gosterici hegigeten uygun gelirdi disklerin
heddinden artiq boyuk suretle firlanmasi deq10000 verilenlerin oxunma suretini
pislesdirirdi.Bu zaman daimi bucaq suretliliyin texnologiyasina kecid
yarandi.Bu halda lazer suasinin butun yol boyunca disk eyni suretle
firlanir.Yalniz verilenlerin oxunma sureti deyisirdi-daxili cigirlarda suret
minimum xarici cigirlarda ise maksimum suret olurdu.Bu halda istehsalcilar suret
parametri kimi maksimal giymeti gosterdiler-informasiya oxunmasinin bu cur
maksimal sureti ise yalniz disk
proqraminin 10-15%istifade olunur.
24.Tarix ve zamanin deyisdirilmesi
Control panel(idaretme paneli)deki date-time
piktoqrami uzerinde ikiqat sixin.Sekilde gosterilmis date-time properties
dialoq penceresi acilacaqdir.
1.
Month –sahesinden cari ayi secin
2. Year –sahesinden cari ili
secin
3. Day –sahesinden cari gunu
secin
4. Time- vaxti secin
Sahesini asagidaki ox duymesini veya sahe
uzerinde sixaraq cari saati daxil edin.
Time zone- sehifesine kecin dunya xeritsei
gorunecekdir.xeritede oldugun yeri secin.uygun parametrleri secerek ok
duymesini basin ve onlari tesdiqleyin.
25.Maus qurgusunun xususiyyetlerini
deyisdirmek.
Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek
ucun kontrol paneldeki maus piktoqrami uzerinde ikiqat sixin ve
deyisidirin.Maus properties dialoq penceresi acilacaqdir. Bu dialoq
penceresinde 4 sehife olduguna diqqet edin.
1.
Buttons –duymeler
2. Pointers –gostericiler
3. Motion –hereket
4. General –umumi
26.Maus qurgusunun duymesinin
xususiyyetleri
Solaxay istifadeciler buttons sehifesinden
istifade ederek maus qurgusunun duymelerini funksiyalarini configutarion
sahesinde left handed parametrlerini secerek deyisdire bilersiniz.Ikiqat sixma
suretini (double click speed)sahesindeki slow-fast arasindaki iki duymesini
uygun istiqmetde hereket etdirmekle test area (test sahesi)sixaraq yoxluya
bilersiniz.
27. Maus qurgusunun gostericisinin
xususiyyetleri.
Pointers sehifesini acdiqda windowsda
istifade olunan muxtelif maus gostericisi isarelerini goreceksiniz.Maus
qurgusunun gostericisi xususiyyetleri olan fayllari acaraq deyisdire
bilersiniz.
28.Diaqramlar
Excellede dioqramlarla islemek ucun genis imkanlar vardir.
Melumatlari daxil etdikden sonar bu melumatlara uygun muxtelix formali
dioqramalar hazirlaya bilersiniz.
Hem movcud dioqram tiplarin yaxindan
tanimaq hemde ne zaman onlarin hansindan istiade edeceyini mueyyenledirmek ucun
excelled istifade edilen dioqramtipleri haqqinda genis muellumat almaginiz
meqsede uygundur. Excelled asagidaki dioqram tiplarinden istifade edilir .
1) column- sutun praktikada en cox istifade edilen dioqram tipidir bunlara bezen histoqram adi
da verilir katkoriyalar ufiki qiymetler ise sequli olaraq yerlesdirilir
istdiyiniz zaman 3 olculu stun deoqramlarida yarada bilersiniz.
2) Bar- gundelik heyatimizda coxarsilasdigimiz bir dioqram tipidir
melumalar ufiki cubuqlar kimi gosterilir
bununlada eyni bir muellumatlar sirasindaki her bir muellumat basqa birisi ile qarsilasdira bersiniz
3) Line (xett0 muelumatlariniz nokteden nokteye deyisme eyrisini gormek
ucun bu tip dioqramda istifade edin yaniz burada bir hala diqqet etmeyiniz
lazimdir: muellumat noqtelerini birlesdiren xettler qiriq bir eyri emele
getirecek ve x oxunda reqem qiymetleri yerine katikorialar gosterildiyi ucun bu
muelumatin heqiqi (y=f(x)) deyismesini temil etmeyecekler
4) Pie (tort) tort sekilli dioqramalr
melumatlar arasindaki elaqeni faizlerle
gostermek ucun istifade edilir . tort sekilli dioqramlr yaniz bir melumt
sirasini gostere biler bu tipin 3 olucuku
frmasindan istfade ede bilersiniz
5) XY scatter –noqteli dioqram bu tip dioqramdan istifade edilmesinde
esas meqsed y=F(x)
Sekilde bir elaqeni gostermekdir.burada line tipinde ferqli
olaraq X oxunde yerlesdireceyin melumatlarinda reqem tipli olmasi lazimdir
6) Area bu tip dioqramda melumatlar oz olculerinde deyil digger
melumatlara qarsilasdira bilersiniz…..
7) Doughnut bu tip dio. Tort sekilli dioqramlara oxsayirlar ve eyni meqsed ucun edilir ancaq bu tip dio. Bir
nece muelumat sirasini goster bilersiniz her bir melumat sirasi cun muxtelif
xalqalardan isifade edilir
8) Radar qutub xetti dio bu tip d melumt sirasin muqayise etmek ucun istifade edilir
9) Surface topoqrafiyadan
melumat oldug kimi coxlu sayda
melumatiniz varsa bu muellumatlarin bolusdurulmesini 3 olculu sekilde ve xeretilememetiqi cercivesinde gotere
bilersiiz
10) Bubble melumatlari qabarciq seklinde tesvir etmek ucundur
11) Stock veya high lowclose
senedlerin baglanma qiymetlerini
izlemeyin en yaxsi yolu bu tip diaqramdan istifade etmekdir.
12) Cylinder- melumatlari
silenderle vasitesile tesvir ucundur
13) conys- melumatla konuslar vasitesi le tesvir ucundur
29.Komputer sebekeleri
MELUMATI
XARICI DASIYICILAR SERT DISK ELASDIK VE
S VE KOMP SEBEKESI VASITESI ILE OTURMEK
OLAR 2 VE DAHA COX KOMPUTER ARDICIL
BIRLESMESI KOMP SEBEKESI MILYONA GETIRIR KOMP SEBEKESI
GORMEKCUN XUSUSI APARAT VE PRAQ
VASITELERINDE BIRGE OLUNMAVASITELER DEDEIKDE SEBEKEDE ITIFADE OLANAN
FAILLAR YADDAS QURGULAR MELUMATLAR
PERFERIYA QURGULARI VE SA ELEMETLER
NEZERDE TUTULUR. MUMUMI HALDA KOMPUR
TEXNIKI VE PROQRAM VASITELERINDE BIR GE ISTIFADE ETMEK VE MELMAT MUBADILESI MEQSEDIILE 2 VE YA 1 NECE
KOMP BIRLESMESINE KOMPUTER
SEBEKESI DEYILIR 2 KOMP SADE SEKILDE BIR
BIRINE QOSULARAQ ARALARINDA INFRMASIYA MUBADILESI HEYATA KECIRILMESI BIR BASA
BIRLESME ADLANIR KOMP SEBEKESI BIR
BIRINE BIRLESME NOVUNE GORE ARDICIL ULDUZ VE QARISIQSEKILI OLUR ARDICIL BIRLESME OZU 3 HISEYE
BOLUNUR SADE DAREVI VE ARDICIL SIN
BIRLESMESI BUTUN SEBEKE NOVLERI UMUMI TERKIB HISSELERINE FUNKSIYALARA VE XUSUSIYYETLEREMALIKDIR BU TERKIB HISELERI ASGIDAKILARDIR SERVER –OZ EHTIYYATLARINI SEBEKE ITIFADECILERINE
TEQDIM EDEN XUXUSI TEMINATINA MALIK XIDMETI KOMPTERDIR ISTIFADECI
SEBEKE EHTIYYATLARINDAN ISTIFADE
EDEN KOMPTERLERDIR
MUHUT-
KOMP BIRLEDIRME USULLARIDIR KOMP
SEBEKESI FUNK GORE 2 QRUPA BOLUNUR 1
SEVIYYELI SERVER ESASINDA QURULAN
1 SEVIYYELI SEBEKEDE BUTUN FERDI KOPLER EYNI HUQUQA MALIKDIRLER BIR SEVIYELI SEBEKE ISTIFADE EDILEN
KOMPLERIN ISCIURUPLAR ADLANDIRIRLAR VE
BURADA ISTIFADEDECILERIN SAY10 NEFERDEN COX OLMUR
SERVER
ESASINDA YARADILAN SEBEKELER ISTIFADE
EDEN FERDI KOMPUTELERDEN BIRI
DIGERINDEN
HEM PROQRAMTEMINATIN GORE HEMDE TEXNIKI
CEHETDEN FERQLENIRLER SEVER ESASINDA SEBEKEDE MURREKKEB KAVEL
BIRLESMESINDEN ISTIDE EDILIR SEBEKENIN IDARE OLUNMASI INZIBATCI TERFINDE HEYATAKECIRIR BURADA ISTIFADECERIN SAYI 10 DA COX OLA
BILER KOMPTER SEBEKELERI YERLESDIYI
SAHEDEN ASLI OARAQ LOKAL VE QLOBAL SEBEKEYE BOLUNUR
LOKAL
SEBEKE BIR NECE FERDI KOMPUTERDEN PERIFERIYA QURGULARINDAN IBARETDIR BELE
SEBEKEYE COX VAXT LAN DEYIRLER ONLAR BIR -BIRI ILE MEHDUD ERAZIDE KABEL ELAQESI
IE BIRLESIRLER SEBEKENIN KOMEYI ILE FAIL
VE PRINTERLERDEN ELEKTRN POCDUNDAN VE
DIGER EHTIYATLARDAN TAMAMI ILE ISTFADE ETMEK MUMKUNDUR LOKAL SEBEKELERDEN BUTUN ISTIRAKCILAR VAHID PROTOKOL DESTINDEN ISTIFADEYE UTUNLIK VERILIR LOKAL SEBEKELER ERAZI XUSUSIYYETLERINE GORE YIGCAMLIG ILE FERQLENIRLER
ODUR KI LOKAL SEBEKELRDEN ISTIFAD
ETMEKLE MUXTELIX YERLERDE ISTIFADE OLUNAN
KOMP BITRLESDIRIRLIR LOKAL
SEBEKELER VE FERDI ISTIDFADECILERI BIRLESDIREN SEBEKE QLOBAL SEBEKEER VE YA LAN ADLANIR. QLOBAL SEBEKELER GENIS COGRAFI SEBEKEYE
MALIKDIRLER. ONLARIN KOMEY LE AYRI AYRI LOKAL SEBEKELERI VE MUXTELIF
PROTOKOLLARI BIRESDIRMEK MUMKUN DUR
BELE SEBEKELERDEN ISTIFADE ETMEK UCUN
PLANLASDIRMA SAHESINDE TUTARI
BILIYE VE TECRUBEYE MALIK OLMAQ TELEB
EDILIR COX VAXT QARISIQ SEBEKELERDENDE ISTIFADE EDILIR BU HALDA BIR SEVIYYELISERVER ESSINDA OLAN
SEBEKININ MUSBET CEHETLERIDEN TAM
ISTIFADE EDILMELDIR LOKAL SEBEKENI
QLOBALSEBEKENI BIRLESDIREN KOMPVE YA
KOMP PROQRAM TEMINTI SLUJ A DLANIR
SLUJLAR XUSUSI KOMTERDEN VE YA KOMP
PRAQRAMINDAN IBARET OLA BILER KOMP SEBEKERNI
2 FUNSIYA GORE AYRIRLAR 1
SEBEKENIN APARAT VE PROQRAM
EHTIYYALRINDN BIRGE ISTIFA DE OLUN MASI 2 CI VERILENLERIN
EHTIYATLATRINDA BIRGE ISTIFADE
TEMINATINA GORE .
30.MƏLUMATLARIN DAXİL EDİLMESİ
FORMUNLAR VE FUNKSİYALAR
MS
Excel proqraminda daxil edilən
informsiya 3 katkoriyaya bolunur. Mətn 0 ədəd ve
sinfonlarin konfinasiyasindanda ibaret
verilenler. Bu tib verilenlər uzerində hər hansı hesablamalar aparma mumkun deyil.
Bir
xanaya 32min 767 qeder mətin sinvonlari daxil etmek olar. Xanada daxil edilmis metnin en
coxu 1024 sinvolu gorunur butun sinvollar ise formula setrinde gormek
olar. Qeyd edeki xananin maksimal enine
255 sinvol yerlesir. Ededleri gostermekde istifade olunan asagidaki sinvollarda ibaret verilenler : -
+ bu
tib verilenler MS excproqrami terefinden hesablama ssubyekti kimi qebul edilir
ededler daxil edilerken regional
paramertlerin secilmesinden asli olaraq
. vergul isaresi kesr ededleri tam ve kers hissesini ayrica isaresi kimi qebul edilir .
Ededlerin qarsisinda plus isaresi ekranda gosterilmir . menfi
ededlei daxil ederken onun qarsisinda
menfi isaresi gosterilmelidir E
ve e sinvollar latin herfi
ile daxil edilmelidir . dustur bir ve
bir nece xana da yerlesen verilenler
uzerinde mueyyenn hesablamalar aparmaq ucn daxil edilen isareler her hani
dustur = isaresi ile baslayir dusturlar
riyazi emel isareleri ve xususi funksiyalardan
aperatorlardan istifa etmekle
daxil edilir dusturda istifate edilen
xanalarin yanliz unvani gosterilir hesablamalar ise hemin xanalardaki verilenler uzerinde aparilir dustur daxil
edilmis xanada hesablamalarin neticesi
gorununr dusturun ifadesine ise formula
sertinde baxmaq olar mes b 4
xanasinda 2 5 ededin f 4 xanasinda 4 ededi daxil edilmisdir . H 4 xanasinda b4 ve f 4 xanalarin cemini hesablamaq ucun hemin xana ya
asagidaki dustur daxil edilir enter
ddumesi basilar bu zaman h4 xanasinda hesablamanin neticesi yeni 6.5 ededi bu xanani secdikde ise formula setrinde “b4 plus f4” ifadesi gorunecek
Dusturu daxil edeldiedi.kde sehve yol
verildikde ekaranda bu barede
xeberdarlik edilen dialoq penceresi bezende
dustur daxil edilmis xanada value
bu ifade hesablama aprilmasina
mumkunsuzluyune israredi
Xanada daxil edilmis verilenleri redakte etmek ucun mausun duymesini hemin xananin uzerinde 2 defe
basmaq vey a xanani secib kursoru formula setrinde yerlesdirmek
ve yaxud f 2 duymesini basmaq lazimdir .
Istenilen dusturu = isaresi ile BASLAYIR dusturlarda muxtelif hesblamara aparmaq ucun standart
funksiyalardan istifade olunur “
insert function “ emrini daxil
edin eyni adli pencerede katekoriya
siyahisindan lazim olan katikoriyni secin
mes stastiskasi siyahisindan istediyinin funksiyanin meselen VERGe secin ve ox duymesini
ok dumesi ile tesdik edin fuks arqumentlerini gosterdikden sonra derhal sonra netice
alinir.Praktikada daha cox istifade
olunan bezi funksiyalar asgidadir.1.sum-secilmis xanadaki verilenlerin cemini
hesablayir.2.avarage-orta
hesablayir.3-min(max)verilenler arasinda minimal-maksimal qiymetin
tapilmasinda istifade edilir.4.ABS-ededin mutleq qiymetini
hesablayir.5-text-ededi mentige cevrir.6-IF-mentigi funksiya verilmis sertler
daxilinde hesablamalar aparir.
31.Minimum ve maksimin funksiyalar
Statistic katikoriyasina daxil olan minimum
ve meksimim funksiyalari en cox istifade edilen funksiyalardir. Bu funk. Uygun
olaraq her hansi bir saheye daxil olan hucreler icindeki en kicik veya en boyuk
qiymeti tapmaq ucun istifade olunur.arqument kimi bir və ya
bir necə sahə ünvanı
və ya adı göstərilə bilər. Bu funk. Yaziliş forması aşagidaki kimidir.
1 min
(n)və s göstərilmis qiymətləri en kiciyini gösyərir
2
mak()və s göstərilmis qiy en böyüyünü gosterir
3D8 hücrəsini secin
4
formul cubuğunda =minimm( c3 c7) yazin
5
Enter düyməsini sixin. D8 hucresine c3 c7 sahesindeki en kicik qiymet daxil
edilecek.
6
indide e 8 hucresini secin
7
formul cubugunda = mak.( d3 d7) yazin.
8
enter duymesini sixin e8 hucresine d3 d7
sahesinideki en boyuk qiymeti daxil edilecekdir
32. SETR VE SUTUNLARIN CEMINI
HESABLANMASI
ISTENILEN
DUSTUR BERABER ISAESI LE BASLAYIR. HER HANIS XANAYA DUSTUR DAXIL ETDIKDE BU
DUSTURDA GOSTERILEN XANALARIN KORDINATLARI DUSTURUN OZ XANASINI MOVQEYINE
NISBETDE VEILIR.
TUTAQ
KI D12 XANASINDA D3 D4 D5 XANALARINDAKI
EDEDLERIN CEMINI GOSTERMEK LAZIMDIR. BUBUN UCUN HEMIN XANAYA ASAGIDAKI DUSTUR
DAXILI EDILIR
RR1 RC GORNUSUNDE REJMINDE OLACAQ
YENI
R12 C 4 XANASINDA HEMIN SUTUNDA 4
SUTUNDA HEMIN SUTUNDA YUXARIDA OLAN 9CI 7 CI 5 CI XANALARIN CEMI HESABLANIR.
EXCELDE
CEMI TAPMAQ COX ASANTDIR. BUNUN UCUN STANART ALETLER CUBU UZERINDEKI AVTAMETIK CEMLE DUYMESI KIFAYETDIR . BU
DUYMEDEN 2 FORMADAN ISTIFADE EDE BILERSINIZ.
1)
DUYME UZERINDE BIR DEFE SIXARAQ FORMUL
CUBU GU GORNECEQ FORMUN UZERINDE DEYISIKLIK APARA BILERSINIZ.
2)DUYME
UZERINDE 2 QAT SIXARAQ CEMLEECEK EDEDIN YERLESDIYI HUCRELERIN AVTOMATIK SECILMESINI VE HESABLANMASINI TEMIN EDE
BILERSINIZ. .
BIR
HUCREYE AVTOMATIK CEM VE DUYMESINDEN ISTIFADE EDEREK HESABALANMIS CEMI YAZARKEN
EXCEL O HUCRESININ UZERINDEKI ALT ALTA YERLESMIS BU TUN QIYMETI AVTOMATIK OLARAQ SECIB CEMLEYIR. EGER HEMIN QIYMETLERIN
YERLESDIYI HUCRELER YAN YANA DEYILSE
(MESEN SEKILDE GOSTERILDIYI KIMISIDE ) NE ETMEK LAZIMDIR.
EGER
C 8 HUCREINI SECIBATOMATIQ CEMLE DUYMESINI 2 QAT SIXARSINIZSA YANVAR AYININ
BAKI AYI ILE ELEQEDAR OLARAQ USTEKI QIYMET CEME DAXIL EDILMEYECEKDIR .BU SEHVI
ETMEMEK UCUN YAN VAR AYINA AID BITUN QIYMETLERI SECIB AFTOMATIK CEMLE DUYMESINI 1 DEFE SIXIN EXCEL SECDIYINIZ QIYMEKTLERIN
CEMINI HESABALYIB BUNU ALTAKI BOS HUCREYE DAXIL EDECEKSINIZ . BU USULU DIGER
AYLAR UCUN DE TETBIQ EDE BILERSINIZ
HUCRE
ICERISINDE HEM FORMULUN OZUN HEMDE CEMI TAPILACAQ SAHENN HUCRELER QIRIQ XETLERLE CERCIVEYE ALINIR
BUNDAN BASQA FORMUL ICERISIND TAPILACAQ
SAHENI UNVANIDA SECIVILMISDI . INDI BU
SAHE UNVANI DUZELDE BILERSINIZ BUNUN UCUN A FORMULUN ICERISINDEKI
KURSARDAN ISTIFADE DEREK YADA SAHE UNVANINI SECILI IKEN MAUS VASITESI
ILE C3 C6 SEHFESINI SECMELISINIZ.
33.TELEKOMMUNIKASIYA SEBEKELERI
TELEKOMLIKASI VASITELERI UZAQ MESAFEYE
INFORMASIYA OTURULMESI VE QEBULUNU TESKIL EDEN TEXNIKI VASITELERDIR .
DUNYADA OLAN IXTYARI INFORMASINI ELDE
EDILMEK UCUN KOMP TELEB OLUNAN INFORMASIYA BAZASINA DAXIL OLMAQ IMKANINA MALIK OLMALIDIR. BU DA OZ NOBESINDE BUTUN
KOMPLERIN NEHEG BIR HESABLAMA SEBEKESI SEKLINDE BIRLESDIRMEYI TELEB EDILAR
KECEN ESRIN 60 80 CL ILDEBOYUK UNVERSAL KOMPLER UZAQ MESAFEDE YERLESEN TERMINAL QURUPLARINA MAL8IKDIRLER BU TERMINALLAR BIR NECE ISTIFADECIYE EYNI ZAMANDA KOMP DE ISLEMEK IMKANI VERIRDI TERMINALLARIN
KOMP BIRLESME TEXNOLOGIYASI ILK HESABALAMA SEBEKELERINI YARANMA ESASLARINI
QOYDU DAHA SONRALAR QLOBAL SEBEKELER MEYDAA GELDIKI ONLAR VASITESI ILE DAHA UZAQ MESAFELERDE OLAN KMPLER
BIR BIRI ILE BIRLESE BILERLER QLOBAL
SEBEKEYE MISAL OLARAQ INTERNET
SEBEKESINI GOSTERMEK OLAR UZAQ MESFEDE YERLESEN KOMPLERER ARASINDA INFORMASIYA MUBADILEINI TESKIL ETMEK UCUN
SEBEKE UNVANINI VERMEK VE LAZIMI RABITE ELAQESINI QURMAQ LAZIMDIR BU DA MUEYYEN
VAXT SERF OLUNMASIN TELEB EDIRSI DIGER KANALLAR ITISMAR UCUN BAHA OLDUGUNDAN VE
VE QLOBAL SEBEKEYE YALNIZ MEHDUD SAYDA KLENTLER DAXIL OLABILDIKLERI UCUN
INFORMAIYAUBADILESINI ESAS KANALI KIMI
TELEFON XETTINDEN ISTIFADE EDILIRDI TELEFON XETTI ILE KOMP ELAQESINI YARATMAQ
UCUN LAZIM OLAN ILK QURGU 70 ILLERIN
EVVELERIDE ISTFADE OLUNMUSDU BUNA MADEM QURGUSU DEYILLIR BU QURGU KOMP GOSULIR VE TEL KANALI VASITESI
ILE VERIENLERI OUREK VE QEBUL IMKANINA MALIK OLUR HAL HAZIRDA MUXTELIF FUNK LERINE YETIREN
KULLU MIQDARDA MUXTELIF MODEMLER MOVCUDDUR BUTUN DUNYA SEBEKELRINI EKSER
HISSESI MODEMLERIN KOMEYI ILE TESKIL OLUNMUSDUR
SON ZAMANLAR INTEQRASIYA XIDMETLERINE MALIK TELEFON SEBEKESINDENDE
ISTIFADE OLNR BUNUN YARADILMASINDA ESAS MEQSED VERILENLERIN OTURULME SURETINE
OLAN MEHDUDIETI ARADAN QALDIRMAQ VE EYNI ZAMANDA MOVCUD OLAN TELEFON XETTLERI
ILE ISLEMEK IMKANINA MALIK OLMAQDIR BU
CUR SEBEKENIN E QOSULMINSIPI SIQNALARIN
REQEMLI EMALISIR BU SEBEKELER COX KALLALI OLURLAR .FERDI KOMPLERIM MEYDANA
GELMESI QLOBALSEBEKELERE BOYUK TESIR GOSTERERK ONLARIN KEMIYYET VE KEYFIYYET CEHETCE YAXSILASMASINA
SEBEB OLMUSDU BU ARTIMIN COX HISSESINI
ISE ISTIFADECILERDE OLAN KOMPLER VE MADEMLER TESKIL EDITMISLER BUTUN QLOBAL SEBEKELER
BIR BIRI ILE ELAQEDARDILAR LAKIN ONLARDAN BEZILERI ADI RABITE VASITELERI KIMI TELEQRF TELEFAKS
ADI POCT XIDMETLERIDE GOSTERE BILER BUNUN UCUN SEBEKENIN XUSUSI QOVSAGIOLUR KI
ONLAR ELEKTRON POCDU ILE MEKTUB VE DIGER MATIRIALLARI QEBU EDIR VE SONRA ONLARI
FAKSLA LAZIMI TELEFON NOMRELERE GONDERIRLER
BELE SEBEKE ILE HEMCININ ADI MEKTUB VE TELEQRAMARIDA GONDERMEK
MUMKUNDUR BELE HALDA ELEKTRON POCDU ILE SEBEKENIN XUSUSI QOVZAGINA METIN GONDRILIR
ORADA O AYDINLARILIR ZERFIN DAXILINE QOYULUR VE ADI POCTLA GONDERILIR .
34KOMPUTERIN ƏSAS HİSSƏLERİ VƏ ONLARİN İS PRİNSİPLƏRİ
Biz
istifadəci ucun nezerde tutulmusç
nisbeten ucuz universal
mikrokomputer ferdi computer adlanirş Ferdi computer adeten aciq arxeaktura
prinsipi asagidakilardan ibaretdir.
1.Yalniz komputerin fealiyyet prinsipinin
tedbiqi ve onlarin konfiqurasiyasi nizama salinir ve satandartlasdirilir.
2.Daxili genislenme yuvalarinin hesabina
computer asanliqla genislendirilir ve
computer sistemnin esas funksiyonal
kompenmetleri ve onlar arasindaki qarsiliqli elaqeni blok sxemde gormek olar.Komputerin muxtelif qurgularin
bir-biri ile birlesdirmek ucun onlar eyni interfeyse malik olmalidir.
Interfeys 2 qurgunun bir-birile qosulma
vasitesidir. Umimiyyetle komputerin qurulusu asagidaki kimidir.
1.Esas aparat hissesini ozunde birlesdiren system bloku.
Bloka ana lovhe mikroprosessorlar, mikrosxemler, yaddaslar, sertdisk,
elastikdisk disk surucusu, sidiroom ve s. daxildir.
2.Metn vey a qrafik melumati ozunde eks
etdiren manitor.
3.Istifadeci terefinden istenilen
informasiyanin ferdi komputere teqdim ucun elaqe qurgusu olan klavyatura.
4.Monitoruun uzerinde yerlesen xususi
gostericini kursoru ekran boyu istenilen gostericisini kursoru ekran boyu
istenilen istiqametde hereket etdiren maus qurgusu.
5.Bunlardan elave ferdi komputerde
perferiya qurgulardan perferiya, skayner, reqemli kamera ve s. istifade olunur.
35SISTEM BLOKU
Ferdi komputerlerde istifade edilen texmini
elementlerin esas birlesme qovsagi olub daxilnde komputerin islemesi ucun lazim
olan en ehemiyyetli vasiteleri
birlesdirir. Sistem bloku daxilinde yerlesen qurgulari daxili, xaricden
qosulan qurgulari ise xarici qurgular adlanir.
36KLAVIATURA
Ferdi computer ile istifadeci arasinda
elaqe yaradan qurgu klavyaturadir. Klavyatura bezi hallarda computer ile bir
lovhe uzerinde esker hallarda ise
musteqil qurgu kimi qurulur, istifade edilir./
Klavyatura duymelerini dord qrupa bolmek
olar.
1.Qrupa daxil olan duymeler komputerin merkezinde yerlesir.Onlar
herf ve bezi basqa simvollari komputere daxil etmek ucundur.
2.Qrup funksiyanal F1 F12 –ye qeder ve onlar klavyaturanin yuxari hissesinde
yerlesir.
3.Qrup duymeler kursorun hereketini
istiqametlendirmek ucundur.
4. qrupa kursorun hereketini idare eden
duymeler aiddir.
Bu qrup duymeler esasen 2-meqsed ucun istifade edilir. 1-ci hal reqemlerin blokirovka rejimi vereqemdenelave 4 hesab emelinin isareleri
komputere daxil edilir. 2-ci halda
blokirovka rejimi oradan goturulur.
37MANITOR
Ferdi komputere daxil edilen ve oradan
oxunan informasiyani eks etdirmek ucun manitordan istifade edilir. Manitorlarin
idare olunmasi komputerin daxilinde formalasan video siqnallari hesabina bas
verir. Indiki zamanda istehsal olunan komputerlerdeerde monitorlardan genis istifade edilir. Bunun
esas sebebi manitirardan alanmis tesviri rengli sekilde muqayise olunmus
derecede uygunlugu ve safligidir.
Manitorun esas gostericisi – ekran olcusu,
ekranda tesvir olunan noqtelerin sayi,
tesvirin eks olunmasinin maksimal
tezliyi ve ekranin mudafie gostericisidir. Eks olunma tezliyi herslerle
olculur Tezlik artiqca tesvir daha da
temiz olur.Muasir manitorda tezlik
75-100 hers arasinda olur. Monitorlar monoxrom 1 rengli ve cox rengli
olurlar . Son xamanlar ancaq ferdi komputerden istifaden edilmek ucun xususi
texnika ile hazirlasnmis mantorla
istehsal olunur. Bele manitorlarin dioqonalinin olcusu 15 – 13 duyum
arasinda deyisir .Manitoru hazirlamaq ucun
maye kristaldan isifade edilir.
38PERIFERIYA QURGULARI VE ONLARIN IS PRINSIPI
Verilenlerin bloka
daxil edilmesive ya xaric edilmesi, hemcinin blokda uzun muddet
saxlanilmasi ucun istifade olunan qurgulara perferiya qurgulari deyilir. Ferdi
komputerlerin cevikliyi ve universialligi perferiya qurgularindan bir basa
aslidir. Perferiya qurgulari ferdi komputrrin komekci emeliyyatlari yerine
yetirmek ucun istifade edilir. Perferiya qurgulari teminatina gore asagidaki
kimi qurasdirilir.
1.Verilenleri daxil eden qurgular-skayner,
reqemli kamera ve s.
2.Verilenleri xaric eden
qurgular-printerler,
3.Verilenleri mubadile eden qurglar-fak modemler.
4,Verilenleri saxlayan qurgukar-strimmer,
toplayicilar, maqnit qurgular.
PRINTER-aliinmis neticeni monitorda uzun
muddet saxlamaq ve komputerden kenara
tehlil etmek cetinlik toredirdi. Bu problemlemi cap qurgulari printerler aradan
qaldirdi.
Printer cap eden demekdir, printerler
bir-birinden cap etme usuluna , sixligina , suretine ve cap rengine gore
ferqlenirler. Prunterlerin asagidaki novleri var:
1.Matrisli printerler,2.Axinli printerler,
3. Lazer printerleri, 4.Termoqrafik cap printerleri ve s.
MODEM—Modem computer ve telefon
siqnallarini anoloq siqnallarina vey a eksine avtomotik ceviren qurgudur. Hal
–hazirda adi modemler istehsal olunmur.
Modem dedikde faks modemi nezerde tutulur.
SKAYNER-Metn ve qrafiki informasiyanin suretinincixarib ve komputere
daxil etmek ucun skayner qurgusundan
istifade edilir. Skayner fotosekil, resm
elyazmasi, qezet ve jurnal suretlerini komputerde tekrar istifade edilmesi ni
temin edir.
STRIMMER-(uzun lent)-Informasiyanin
maqintafon lentine yazan xususi imkanli maqintafondur. Ondan sert maqnitafon
diskinde olan informasiyanin ehtiyyatda
saxlanilmasi ucun istifade edirler .Eger heddinden artiq vacib olan informasiya
sert maqnit diskindedirse onun strimmerde saxlamaq meslehet gorulur. Strimmerin
kasetleri boyuk tutuma malikdirler.\
PLOTTER-Kagiz uzerinde muxtelif
certiyojlarin cekilmesini temin edir. Esasen komputerde muhendis meseleleri ni
hell etmek ucun istifade edirler.
REQEMLI KAMERA- Komputere tesvirleri daxil
etmek ucun istifade olunan xususi quruluslu cihazdir.
39KOMPUTERIN
PROQRAM TEMINATI
Tertib edilmis proqramlasri deyismekle
komputerde muxtelif sahelerde elverisli vasite kimi istifade etmek olar.
Komputer bu meqsedler ucun mutleq mueyyen proqramlarla temin olunmalidir. Diger
terefdende tedbiq olunmasi sahelerinden asili olmayaraq
komputerin semereli istifade edilmesi ucun
istifadeci tertib edilmis proqramlar haqqinda etrafli melumata malik olmalidirlar. Esas meseleleri
yerine yetirmek ucun computer uygun proqramlarla temin olunur ki, hemin proqramlar kompleksi ferdi
komputeri proqram teminati sistemini temin edir. Is usuluna gore proqram
teminatina daxil olan proqramlar 3 katiqoriyaya bolunur,
1.SISTEM PROQRAMLARI-bu proqramlar hemise
hazir veziyyetde olub komputerin daxilinde saxlanir ve aparat hissesi ile
istifade olunan proqramlar arasinda
elaqe yaradir.
2.QEYRI REZIDENT ADI PROQRAMLAR-bu
proqramlar vasitesile istenilen nov
meseleni hell etmek olur. Bu proqramlar isini bitirdikden sonar emeli
yaddasi bosaldir ve idareetmni basqa proqramlara oturur.
3.REZIDENT PROQRAMLAR-adi proqramlardan
ferqi olacaq idare etmeni basqa
proqramlarla oturdukde emeli yaddasdan silinmir ve hemin proqramlarin icrasi
basa catdiqdan sonar idareetmeni
yeniden oz uzerine gotururler.
Komputerde istifade edilen proqram
teminatinin funksianal teyinatina gore 3
qeupa bolmekolar.
1.Idareetme ve muxtelif komekci
funksiyalari yerine yetminati
funksiyalari yerine yetiren istem
proqram teminati .
2.Komputer ucun yeni proqramlarin
yaradilmasini temin eden proqramlasdirma
sistemleri.
3.Istifadecinin mueyyen isleri heyata
kecirmesini bilavasite temin eden tetbiqi proqramlar.
40.TCP\IP unvanlar
1973cu ilde Bob Con ve Vin Sert muxtelif
komputerleri sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydada elagelendiren
TCP(transmission control protocol)isleyib hazirladilar.Bu protocol internetde
melumatlarin oturulmesi ve istiqametlendirilmesi temin edirdi.Sonralar bu
protocol iki protokola bolundu.TCP verilnler axininin idaredilmesi ve
paketlerin itirlmesini
neytrallasdirilmasini :IP-ayri-ayri paketlerin unvanlasdirilmasi ve istiqametlendirilmesi.Hazirda
internetin baza protokolu hesab edilir.20ci esrin 80ci illerinde internet
avropada,90ci illerin ortalarinda MDB olkelerinde yaradilmisdir.IP internetin
baza protokoludur.TCP\IP muxtelif computerlerle elagelendirlir.TCP computer
sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydlarla elagelndirlir.Onun esas funksiyasi
gonderilen paketleri informasiya siqmentlere bolmek ve onlari suretle ve
tehlukesiz oturulmesi temin etmekdir.IP computer unvanini saxlayan gonderilen
melumatlari oz unvanina duzgun catmasinin temin eden protokoldur.Her bir
komputerin IP unvan sebekede her biri 256dan cox olmayan 4qrup ededden inbaret
olur.Reqem qrup bir- birin noqte ile ayrilir.Reqem unvani cox zaman ad,unvan
formasinda istifade edilir
41.Domenler.
80ci illerde daha rahat system olan domen
adlar sistemi (domen name system DNS)yaradildi.Bu system iyeraksik qurulusa
malikdir.Internet ilk defe ABS da yarandigina gore 1ci seviyyeli domenlerin
formalasmasinda amerikalilarin tesiri hiss edilecek geder olub.Birinci
seviyyeli domenlerden daya cox meshur olanlar asagidakilardir.:
1.
Com-kommersiya teskilatlari
2. Edu-tehsil muessiseleri
3. Gov-hakimiyyet qurgulari
4. Mil-herbi qurumlar
5. Net-muxtelif sebeke agentleikleri
6. Int-beynelxalq teskilatlar
7. Org-geyri kommersiya teskilatlari
Birinci seviyyeli domenlerden sonra ise daha asagi
seviyyeli domenler gelir.Ikinci seviyyeli domenler adeten seher ayelet adlari
olur.3cu seviyyeli domen ise firma,muessise adlarindan ibaretdir.Birnci
seviyyeli teskilat domenleri basqa computer yerini mueyyenlersdiren cografi
domenler var.Olke kodlari olkeni bildirmek ucun iki simvoldan istifade
edilir.Birinci seviyyeli cografi domenler asagidakilardir.
1.
Az-azerbaycan
2. Ru-rusiya
3. De-almaniya
4. Fr-fransa
5. Se-isvecre
6. Uk-boyuk britanya
7. Tr-turkiye
Internetdeki istenilen domenler tam domen adi ile identifikasiya
olur.Buna ise bezen mutleq domen adi deyilir.Domenler birbirnin icinde
iyeraksik qurulusa malik olurlar.Bu zaman domenler agaclarin budaqlari host
xidmetler ise onun yarpaqlari kimi olur.Domen konkret bir erazide ehate etmir.O
muxtelif olke muessise, bank sobesi ola biler.
42.URL unvanlari HTML
dili.
Web sayt (webseti web-horumcek toru, site
yer )HTTP HTTPS protokolu vasitesile internetde muraciet etmek mumkun olan eyni
movzunu web sehifelerinin yigimidir.web saylarinin unvan yigimi umumdunya
horumcek torunun yaradir.Web saytlari sehifeleri unvanlari domen unvanlari
adinda birlesmis olurlar ve eyni mentiqi struktura malikdirler.Web sayti
anlasyisi hosting server provider domen sebeke ve s anlayislarla six
baglidir.Internet texnologiyalari inkisaf etdikce bir-srevreden coxlu sayda
domen ve web saytlari yerlesdirmek mumkundur.Dunyada ilk web sayti 16 avgust
1991ci ilde Tim Borners terefinden yaradilmisdir.Hemin saytda world wide web yeni texnologiyasi haqqinda umumi anlayis
vererek urc unvanlasdirma ve internet HTML dili haqqinda danisir.Hemin saytda
web serverleri ve web browserlerin qurulmasi isi ile bagli informasiya
verilirdi.Hemin sayt dunyada ilk internet katalogudur.Beleki tim browserleri
diger saytlarda kecidlerin siyahisi gosterilirdi.Tim bornes hesab edirdiki
hiber metnlerde istifade etmekle sebekelrde
informasiya mubadilesini cox suretle ve effektiv aparmaq mumkundur.Bu
ideyani heyata kecirmek ucun o hele 1980ci ilde Enqrul proqram teminatini
yaratdi.1991ci ilde CERN tetbiq olundu.Tim browserli web texnologiyasinin HT
atasi hesab olunur.Internetde olan oz aralarinda hiber istinadlarla birlesmis
kicik saytdan tutmus boyuk informasiya portalina geder herbi resurs bir nece
tematik rublikalari teskil edir.Bir qayda olaraq menzumu qisa anonslarla
verilmis butov bolmelerdeki birinci yeri baslangic sehifeye getirlirki bu
sehifeye index, html saytin butun baslangic senedlerine bele adin verilmesi
meslehetdir.Cunki eks tegdirde her hansi bolmenin baslangic sehifesinin adi
gosterilmeden verilen unvana muraciet olunursa
browser sehifesinin ozu yox cari qovluqda saxlanmis fayllarin
siyahisinda gosterecek senedlerin uygun bolmnelerine gore poaylanmis tematik rubinalar
yigini ve butun sehifeni resurslari arasinda evvelceden lahiyelendirilmis
hiperler elagedader saytin metntiqi strukturu adlanir.Fiziki strukturu ise sayt
nesr olunmus qovlugun alt direktoriyalarindaki fiziki fayllarin yerlesdirilmesi
kimi basa dusulur ola bilerki mentigi ve fiziki strukturlar ust-uste dusmesin
cunki,senedin fiziki strukturlarinda fayillar proqramisitin isini asnlasdirmaq
meqsedile mueyyen qaydalari yerlesdure biler.
43.Providerler.
Providerler internet xidmetlerini teskil
eden teskilatdir.Internete baglanmaq ucun komputerin nece sazlanmasi ve s
proqramlarin haqqinda providerden cavab almaq lazimdir.Providerlerin esas
paramatrleri asagidakilardir.
1.
Qlobal sebekeye baglanti surety
2. Dayaniqli ve keyfiyyetli servis
3. Modem nomresinin sayi serfeli qiymet siyaseti ve s xidmetler.
Provider internete
qosulma ile bagli lazim melumat vermeli baglanti ucun lazim olan telefon
nomresi bildirmeli ve musteriye parol ve login teqdim etmelidir.Hazirda olkede
internet xidmeti gosteren 30 provider vardir.Providerlerin esas xidmeti Delta
telekom birge muessisesinin komeyi ile elde edilir.Olkede internet tarfikinin
85%i bu gurgunun uzerinden kecir.Azevrotel providerinde qlobal sebekeye peyk
vasitesile elage baglanan kanallar movcuddur.2004cu iledek azerbaycanin
internet seqmenti iki noqtede kesismisdir.Azersat ve Azevrotel yani olke
providerler arasinda qarsiliqli razilasmaya gore yerli informasiya
mubarizesinin qurulmasi ucun iki provider qrupu
yaradilmisdir.Providerlerin ekseriyyeti
dialup baglanti birbasa xett hosting ve satndart xidmetler teskil edir.Olke
istifadecilirenin 60-70%i dialup baglanti ile sebekeye qosulur.2004cu ilden
etibaren Azevrotel ve baki internet yeni abunecilerinin ozlerine mexsus olan
adi mis meftil ile yeni qlobal sebekeye qosulma teklif etmeye baslayir.Catel
sirketi CDH texnologiyasi ile reqemsal simsiz internet xidmeti teklif edir.Bu
xidmetin esas ustunkuyu ondan ibaretdirki Baki ve Abseron erazisinde eyni bir
telefon nomresinden internetden hem evden hem is yerinden hem de masinda
istifade etmek mumkundur.Azerbaycanda istifade edilen providerler:
1.
Azevrotel
2. Adanet
3. Azstarnet
4. Azerin
5. Ekstranet
6. Bakinternet
7. Azeronline
8. Intrans
9. Azernet
44.Ofis proqramlari word
senedi ile is Senedin yaradilmasi
Bos senedin evveinde kursor adlanan saquli
xett yerlesir. Kursor klaviaturadan daxil edilecek simvolun ekranda movqeyi
gosterir. Qeyd etmek lazimdir ki,senedin istenilen hisssinde maus duymesini
2 defe
basmaqla kursorun movqeyini
secmek olar. Ilk addimlar sozlerini daxil et. Sozler arasi boslugun yaradilmasi
ucunspacber qlavisini basin. Uzun setrlerin capi zamani entere basmagin
ehtiyaci yoxdu. Novbeti setri kecmek
ucun cumlelerin adini yazmaq lazimdir. Yeni muasir texnologiyalar dunyasina
qapi acir. Enter klavisini basmaqla
novbeti abzasa kecirik. Metin daxil edlmesi zamani her zaman sehvlere yol
verilir worded bu kimi sehvlere delete backspace klavislerinin komeyi ile
aradan qaldirmaq olar. Senedin sonra ki istifadecileri ucun mutleq yadda
saxlamaq lazimdir. Bunun ucun hemin fayla ad vermek olur sert yumusaq vey a sebeke diskinde saxlanma lazimdir.
Senedin ilkin yadda saxlama zamani onun adini ve saxlamlacagi zamanini gosterilmesi vacibdir.
Fail menyusunu acin. Acilmis menyuda
hansi adla yadda saxlama save as emirini
secin beelikle ekranda hansi adla yadda saxlama save as diaoq penceresi
yaranacaq. Harada yadda saxlamali save in sehifesinde oxu basin ve acilmis
siyahidan ser diski secin . acilmis qovluq siyahisinda lazimi qovliq adinda
mausun sol duymesini 2 defe basin . fayilin adi tile name sahesinde verilenleri
qeyd edin ve daxil edin fayilin yadda saxlnmasi prosesi .
45.Senedin acilmasi
Yardimci senedin ekrana cagirmaq ucun
standart “standard” aletler lohvesinde acmaq “open” duymesini basin. Ekranda
acmaq open dialoq penceresi yaranacaq. Bu pencere aclacaq. Qovluq ve senedi
secmeye imkan verir.bunun ucun baxmaq “look in” sahesinde oxu basin. Ve sert
diski qeyd edin. Qovluq siyahisinda lazimi qovluqda mausun sol duymesini 2 defe
basin . acilan qovluqda istenilen fayili secib uzerinde mausun sol duymesini
basi.belelikle wordun kicik sahesinde sened gorunecek. Eger siz fayili mutleq
parolla yadda saxlamaq isteyirsinizse ilk novbede hemin hemin fayili ekrana
cagirmaq lazimdir. Belelikle wordun kicik sahesinde sened yaranacaq. Indi ise
fayil menyusunda hansi adla yadda saxlamaq save as emrini secin acilmis dioloq
penceresenide xidmet “tools “ ve sonra
parametirler securite options emrini secin .yaranmis sehifenin fayilin
acilmasi ucun parol “ word to open” sahesinde fayili acmaq ucun parolu secin .
diqqed edin ki yigilan parol ulduzlar sekilinde gosterilsin . novbeti
verilenleri daxi edimesi parol “password
to modify sahesinde 2-ci parolu daxil
edin ve oxu basin. Ekranda parolun tesdiki confram password penceresi
yaranacaqdr. Fayilin acilmasi ucun parolu daxil edin . ok basin. 2 parolun
tesdiqi ucun pencer acilacaq ve bu pencerede verilenleri daxil edilmesi ucun
parolu password to modify tekrar edin ok basin
posesi tamamlamaq ucun yaddas saxlamaq ucun “save “ duymesini basin
senedi baglayin . neticede sened her defe acildiqda word parolun daxil edilmesi
ucun pencere gorunecek senedi acmaq ucun
siz parolu gostermelisiniz, eks halda sened acilmayacaq.
46.internetin tarixi ve
xidmetleri.
Kecen
esrin 50 ci illerinde kmputerde istifade ederek informasa oturulmesi ve qebul
edilmesi laboratoriya seraitinde eksprment kimi heyata kecirilir. 50 ci iin
sonunda ise ABS mudafiye naziri istifade etdiyi computer arasinda elaqe
sebekesi yaratmaq meqsedi ile Arpanet adli paylamis sebekeni sifaris verir ve
bu sifarisde eses meqsed bir birinde uzaq mesafelerde yerlesen ve muxtelif
komputerin arasinda elaqe yaradilmasinin temin edilmesi idi.yaradilmis arfanet
sistemi elmi tedqiqatinin aparilmasi meqsedi ile elm xadimlerinin rehberlik
etdikleri computer merkezlerinin bir-birinden uzaq mesafelerde yerlesen
,baxmayaraq onlarin arasinda hell edici rol oynayir.aydin olurki,yaradilmis
sistem electron poctunun gonderilmesinde ve informasiya mubadilesinde evezsizdir.afarent
sistemi gunu-gunden inkisaf edir ve istifadecinin umumi raziligi ile 1983-cu
ilde 2 sebekeye afarent ve milnet adli yeni sistemlere bolunur.milnet sistemi
tamami ile herbi meqsedler ucun istifade edildiyi halda arfanet tedqiqatin
aparil,asinda istirak edir.yaradilmis elaqe sistemleri sonraki illerde daha da
genislenmis ve bir-biriyle six elaqeye girirler. Teskil olunmus vahid elaqe
sistemini intenet adlandirirlar.
47.World Wide Web
Indiki zamanda internet arasinda esasa yer
tutan Word wide web –umumdunya horumcek
toru qloba sebeke olub butun web
severlerini ozunde birlesdirir.
Web kecidlerde saxlanilan senedler web
sehifeler adlnir. Muasir dovurde web
sehifeler interet xidmetlerini en cox yayilmis informasiya novu sayilir. Web
sehiflerinde informasiya hipe metinlerle yaradilir. Hiper metin mueyyen sayda
metin senedlerini istinad edilmekle
birlesdirilmesi texnologiyasidir. Hiper metin ozluyunde metin senedidi onun terkibi digger senedlerde
saxlanilan matriellara muraciyyet etmekle
toplanmis metinler toplusundan ibaretdir .
Hiper metin senedlerine istinad hiper
muraciet etmek demekdir. Hiper muraciyyet senedi ise adice metin senedidir.
Onlar diger metin senedlerinde
renglerine ve atlarinda xett cekilmelerine
gore ferqlenirler
Xususi
hazirlanmis brauzer proqramlari var bu proqramlar web muhitinde ve
internetde axtarisa ve baxisa imkan yaradn hemcinin istifadecinin kompde
isleyen xususi proqramlardi. Bu proqramlara brazer deyilir . muxtelif sirketler
terefinden yaradilmis bir cox burazer proqramlari movcudur lakin daha cox
istifade olunan mixrosfort sirketini internet eksprolel ve yaxud netcahe
sirketinin netcahe komlikarorudur.
Brozerlerin komeyi ile istifadeci web
shiferinin birini digerine tekce web kecitlerini ehatesinde deyil basqa yerlerde kecmekle web sehiferinde hiper muraciyyetin
daxilindekilere baxis kecire biler . demli web sehileri bir-biri ile internet
daxilinde ixtiyari sekilde elaqelidirler odur ki informasiyyatin bu sekilde
teqdimi ummumdunya horumcek toru adlanir iper metinde informasiyanin teqdim
etmek ucun istifade edilen dil htmm
adlanir\
Htmm dili senedlerin formatlasdilirmasi ile
baglali onarin metintiqi qurluslarini tesvirini de temin edir .senedlerin
formatlasdirilmasi ve tesviri komp xususi proqram - brauzer vasitesi ile heyata kecer
Burazerlerin asagidaki funk vardir
1.
Senedlerin saxlanilmasi vehemin
senedlerin butub hemin tekib hisselerini yukleyen web server
ile elaqelerin yaradilmasi
2. Brazer isleyen komp imkanlarini netere alaraq web sehifelerinin
formatlasdirilmasi ve tesviri
3. Web sehifelerini terkibe daxil olan multimediya ve digger obyeklerin
tesviri ucun avadanlilarin teqdim edilmese
4. Web sehifelerine terkibine
daxil olan multimediya ve digger ob pyekerin yeni obyetlerle inslenmesi
proqramarini sazlanmasi mexanizimi teskil edilmesi
5. Web sehiferinde axtrisi avtomatlasdirilmsinin temin edilmesini
6. Internetin digger xidetlerden istifade etmek imkaninin istifadeciye verilme se ve s
Hiper senedlerin oturulmesinden otru
http adlanan protocol islenib
hazirlanmisdi.
48.Brauzer Internet explorer
proqrami.
www-da islemek ucun computer brauzer adli xususi bir peroqram
olmalidir. Brauzer adli xususi bir proqram olmalidir. Brauzer tetbiqi proqram
olub www ile qarsiliqli elaqede olaraq sebekede muxtelif senedlerin alinmasina,
onlara baxis kecirmeye ve mzmununu
redakte etmeye imkan verir. Brauzer
tedbiqinde metn, ve multumediya informasi olan senedlerle islemeye imkn
yaradir. Bundan basqa o, internete daxil
olma usulu ve protokollari teyin edir. Bir qayda olaraq www da senedler
hipermetin seklinde olurlar. Adi metinlerden
ferqli olaraq sebekede senedler
bir sira emrlere emirlere malik olurlar.
Bu emrler vasitei ile senedin sturukturu
ve digger senedlere istinad gostereilir. Bunun vasitesile brauzer
konkret computer imkanlarina
uygun olaraq, ekranda tesvir edilen sened uzerinde mueyyen farmatlanma
yerine yetirilir. Internet terkibinde muxtelif nov aparat vasitesinden istifade
edildiyine gore web sehifenin islenmesi ucun universal
hipermetn dili html. Senedin
sturukdurunu gostermek ucun istfade edilen emrler toplusu html-ya daxildi. Html vasitesile sened uygun
mentiqi komplmetlere bolunur. Serlohve , siyahilar ve s . senedin konkret fomatlasma atributlari hemin
senede baxis zamani istidafade brauzer vasitesile teyin edilir. En genis
yayilan brauzerler bunlardir.
1.
Windows ucun Mosaic
2. Cello proqrami
3. Linx
4. Elnet win web
5. Internet works
6. Mikrosolt internet explore
7. Netskop komnikator
Muxtelif intenet explorerin acilmasi
windowsun “”explore” my computer” pencerelerinde ve hettda idare
panelinde web sehiferelere baxis kecirmeye imkan verir,web sehifesi bu
halda internede korpafit sebekede yada sert disked ola biler. Windows explore paneli web sehifenin seklini alir,
bud a isi asanlasdirirve laimi qovsaq vardir. Sebeke vasitesile mueyyen mallari almaq istedikde kredit t
karti ve mal gonderilecek unvani muhavie etmek unvani vardir.
49.E-poct unvanlar.
Internet istifadecilerinin en cox
yararlandiqlari internet xidmetlerinden biride e-poctdur.Bu xidmet novunden
istifade etmekle ani bir zamanda butun dunya ile mektublasmaq
olar.Mektublasmanin en effektiv rahat yolu e-mail poctdur.Internetre daxil
olmazdan once en vacib sey e-poct unvanini oyrenmeyimizdir.Bu unvani ise size
internete baglayan provider vermelidir.Adeten e-mail poct providerleri olcuden
boyuk fayllari gebul etmir ve gondermirler.Bu hecm cox halda bir nece mgb
olur.Lakin son dovrlerde bu sahede regabet hedsiz derecede guclenib.E-mail poct
terminini bir istifadecide digerine gonderilen mesajlari ifade edir.E-mail
poctda istifade etmeye baslayan her kes ona oyresenden sonra indiyedek onsuz
nece yasadigi haqda dusunmeli olur.E-mail unvani formasi onun sahibinin yerlesdiyi
cografi mekan haqqinda mueyyen tesevvurler yaradir.E-mail unvani adeten
asagidaki formada ola biler.
“sizin adiniz@alt domen 1ci seviyyeli domen
(multimediya @.cit.az)
“Sizin adiniz “bolmesine sizing poct
serverinde geydiyyatdan kecmis istifadeci adinizidir. Bu sizing esl adiniz
olmayada biler.Adeten bir ad ve soyad herflerin konbinasiyasindan ibaret
olur,yaxudda legeb goturulur.
@-isaresi “eta” adlanir. Bezi klassik internetciler buna sabacka
deyir. Es linde bu simvolun ,menseyi
haqqinda degig melumat yoxdur.Ilk defe olaraq 1971 ci ilde e-poct gonderen Rey
Tom Linson oz istifadeci adini komputerin adindan ayirmaq ucun bu isareden
istifade edib.Hemin dovrlerde bu quyruqlu “a”simvolu e-pocta esasen isaresi
kimi islemeye baslayir.
Alt domen-unvan sahibinin poctunun
yerlesdiyi komputerin adidir.Alt domen hemcinin unvan sahibinin islediyi qurmun
adida gostere biler.Bir qayda olaraq metnler gondereceyimiz unvani degiq
yazildigina xususi diqqet yetirilmelidir. Yazdigin mektubu lazim gelerse eyni
adda birnece hetda yuzlerle unvana gondere bilersiniz.Bu insanlarin electron
unvanlarindan ibaret siyahilar qabaqcadan hazirlanir.Eger size maillistedn
mektub gelerse demek bu mektubu sizden basqalarida alib ve size gelen mesaja
cavab vermek isteyirsinizse diqqetli olun Mesajinizi mektub olan basqa
insanlara deyil mehz mektubu gonderene unvanlayin.Kimnse gonderdiyi mektubu
onun icazesi olmadan basqa birisine gondermek internetde normal davranis hesab
olunmur.Qeyd edekki kimse ve harasa mektub gondermek ucun unvani bilmek
lazimdir.E-mail poct mesaji ve esas metn olaraq iki hisseden ibaretdir.
1.
Gonderenin unvani (from)
2. Alanin unvani (to)
3. Gonderilme tarixi
4. Mesajin movzusu(subject)
Mektubu olan her kes sicani mektubun
uzerine getirib sag duymesni basaraq ,properties bendini secmekle aldigi
mektubun butun parametrlerini oyrene biler.Esas metn hissesinde cox qisa mesaj
yazilir.E-mail poct almaq ve gondermek ucun bir cox proqramlar vardir.
50.Internetde informasiya
axtarisi
Internetde informasiya axtarisini
asanlasdrimaq ucun xususi serverlerden istifade edilir.Bu serverler muxtelif
informasiya resurslari arasinda
informasiya axtarisini temin edirler.Menyu bendlerini axtarmaq ucun Veronika
axtaris proqramindan istifade edilir.Acar sozelere gore sebeke verilenler
bazasinda indexlesdirilmis senedlerin axtarisi Wais proqrami vasitesile heyata
kecrilir.Internetin butun www serverlerinde informasiya axtarisi coxda asan
mesele deyildir.Bunun ucun asagidaki esas yanasmalardan istifade edilir.
Web -indexlerin
yaradilmasi:bu yanasmada avtomatik olaraq
informasiyanin yigilmasi baxis ve indexlesdirilmesi xususi axtaris proqramlari
vasitesile heyata kecirlir.Bu proqramlara missal olaraq Alta-vista,Hot Bot
hemcinin Open Text proqramlarini gostermek olar.Bu cur axtaris sistemlerinin
musbet cehetleri onlarin boyuk verilenler bazasina malik olmasi ve sorgularin
emalinin yuksek suretli olmasidir.Menfi ceheti ise informasiya emalinin asagi
keyfiyyetli olmasidir.
Web- kataloqlarin
yaradilmasi:Bu yanasmada kataloqlara malik movzu yonlu
informasiya sistemlerinin teskili nezerde tutulur.Daxil olunan verilenlerin
analizi ve tesnifati yuksek ixtisasli mutexessiler terefinden yerine
yetirilir.Bu cur axtaris sistemlerine Yahoo ve Magellan proqramlarini aid etmek
olar.Bu sistemlerin musbet ceheti -informasiyanin boyuk keyfiyyetle
cesidlenmesi,menfi ceheti ise-yaradilmasi ucun boyuk zehmet teleb olunmasi ve
informasiyanin yenilesmesinin teleb olunmasidir.
Hibrid axtaris
sistemleri.Bu sistemlerde indexler ve movzular uzre
olan kataloqlardan istifade etmek olar. Bu cur sistemlere Lycos,Excite ve web
crawler sistemlerini aid etmek olar.Bu cur sistemlerin musbet ve menfi
cehetleri informasiya axtarisi ve saxlanilmasini 1ci ve 2ci prinsiplerinden
istifade olunmasi ve heyata kecrilmesi derecesi ile teyin edilir.
Online melumatlar.Bunlar el ile yaradilir ve web kateqoriyalardan fergli olaraq
daxili axtaris mexanizmine malik olmurlar.Buna gorede burada informasiyanin
musteqil axtarmaq lazimdir.Online melumat proqramlarina asagidakilari aid etmek
olar.:Whole Internet Gaxabar.Web server directore. Movzu uzre olan melumat
sistemi Big Book qrafiki tesnifati hootvers.
Cd-romda yelesen verilenler
bazalari.Internet sebeke resurslari loqal verilenler bazasi seklinde olar.Bu cur
melumat sistemlerine Siqalovun “internetin sari sehifeleri rus versiyasi
electron kataloqu “ web konpas axtaris sistemine aid etmek olar.Onlari musbet
ceheti avtonom rejimde lazimi unvanlari evvelceden axtarmaq imkanina malik
olmasi menfi ceheti ise informasiyanin operativ olaraq yenilesdirlimsinin
mumkun olmamasidir.Rus dilli axtaris sistmelrine asagidakilar aiddir;Beynelxalq
web indexler buraya rusdilli sozleri daxil etmek olar,buna missal olaraq
altavista sistemini gostermek olar.axtaris sistemleri:buraya rambler,rus masin
axtarisi daxildir.Bundan elave duks sistemide movcuddur.
51.Azerbaycan dilinde
informasiya axtarisi.
Artiq guclu axtaris proqramlarinin
azerbaycan versiyalarida hazirlanib.Hazirda en guclu en populyar axtaris robotu
Google hesab olunur.Bu axtaris masininin azerbaycan versiyasini www.google.az serverinde tapa bilersiniz.Sorgu
ucun olduqca rahat mexanizm nezerde tutulub.Axtardiginiz senedin degig
tapilmasi ucun azerbaycan dilinde verilmis elave melumatlari nezerden kecirmek
tovsiye edilir.Axtris meqsedile hansisa sozu daxil ederken onun hansi srift
standartlarinda yazilmasina digget yetirin.Cunki internetde azerbaycan dilinde
bir nece srift standartinda yayilmis informasiya var.Mes:eger siz googlede yeni
standartda tehsil sozu yazsaniz texminenbir milyonadek sehife tapacaqsiniz.
Kohne sriftle tehsil sozu daxil etseniz tapdiginiz iki minedek sehife cox
gumanki evvelkilerin icerisinde olmayacaq.Her hansi metni axtararken hemin
metnde en cox islenen sozu axtaris masinina daxil etmek lazimdir.Daha ehateli
metn ucun bir nece sozun daxil edilmesi teleb olunur.Muxtelif unvanlardan
genislendirlimis axtaris usullarindan eyni zamanda istifade etmek yaxsi netice
verir.Azerbaycan internetinin ozune mexsus azerbaycan dilli axtaris sistemleri
tessufki hele bir o gederde inkisaf etmeyib.Umid edekki zerbaycan internet
inkisaf etdikce milli axtaris serverlerimizde guclu axtaris masinlarina
cevrilecek.Bir sira hallarda lazimi informasiyani tapmaq ucun url axtaris
adlanan metod daha konkret neticeler elde etmeye imkan verir.Bu usulla axtaris
zamani acar soz olaraq axtarilan informaasiya ile elageli olan domen ad (unvan
)esas goturlur.Esas populyar axtaris sistemlerinde metn uzre oldugu kimi
muvafiq domen adlari uzre axtaris imkanlarida nezerde tutulur.Bu usulla
axtarisin cetinliyi milli internet resurslarinin domen adlarinin spesifikliyi
ile baglidir.Beleki domen adlar bir qayda olaraq inglis el;ifbasinin simvollari
ile verildiyinden cox hallarda azerbaycana aid domen adlari bu qrafikaya
cevrildikde mueyyen anlasilmazliqlar yaranir.Umumiyyetle bir yazi sistemindeki
herflerin basqa yazi sistemi herfleri ile verilmesi butun dillere mexsus bir
problemdir ve bu transliterasiya adlanir.Dunyada dillerin transliterasiyasi ile bagli standartlar
olsada olkemizde bu sahe demek olarki
diqqetden tam kenarda qalan bir sahe olub.Ehtiyac varki azerbaycan elifbasinin
her bir herfini ve herf birlesmesinin literasi mueyyenlesdirlisin ve genis
aiditoriyaya catdirilsin.
52.Model
anlayisi.modellerin novleri.
Model obyektin, hadisenin vey a prosesin
mueyyen xususiyyetlerini eks etdiren tegdim olunma formasidir.Modelin
yharadilmasi prosesi modellesdirme(modelink)adlanir.Modeli yaradilan obyektin
ozne ise orjinal ve yaxud prototip deyilir.Insanlarin orjinalin ozu ile deyil
onun modeli ile islemesinin bir nece sebebi var.
1.
Obyekt oyrenilen zaman original
ozu movcud olmaya biler.basqa sozle o ya kecmisde qalmis yada gelecekde
duzeldilecek obyekt ola biler.
2. Original cox sayli murekkeb xasselere ve diger obyektlerle
qarsiliqli elagelere malik ola biler.Obyektin sadelesdirilmis tesviri olan
modelde ise yalniz tetqiqatcini maraqlandiran xaseleri saxlamaqla qalanlarini
atmaq olar.
3. Model obyektlerin umumilesmesi ola biler.
4. Mueyyen sebeblerden orginal obyekt tedqiqatci ucun elcatan olmaya
biler
Butun bu hallarda obyektleri, hadiseleri ve prosesleri
onlarin modelleri ile evez etmek zerureti yaranir.Modellerden tedris
prosesindede genis istifade olunur.Cografiya fenninde yer kuresi haqqinda ilkin
tesevvurleri onun modeli olan qlobusdan aliriq.Biologiyada anatomic mulyaj
esasinda insanin grulusunu oyrenirik.
Modelin adekvatligi.modelin basilica xassesi onun adekvatligidir.yani modelin
originalinin modellesdirilen xususiyyetlerine uygunlugudur.Modelin originala
tamamile uygun olmasi vacib deyil.Uygunluq derecesi modellesdirmenin
meqsedlerinden asilidir.Usaq oyuncaqlari real obyektlerin modelleridir.eyni bir
obyekt ucun muxtelif modeler yaratmaq olar.Bu qoyulan meslenin sertlerinde
hansi xususiyyetlerin vacib olmasindan aslidir.
Modellerin qurulmasi:her bir obyektin muxtelif xasseleri olur,model qurarken obyektin
tetqiqat ucun en muhum xasseleri secilir.mes (elektirk dovrelerinin
modellerinin –elektrik sxemlerini qurarken daha vacib olan dovre elementlerini
bir birine qosulma ardicilligidir. Onlarin
birbirne nezeren yerlesmesi ise onemli deyil.Bedii yaradiciligin ozude faktiki
olaraq modellesdirme prosesidir.mes:edebiyyatda temsil janri insanlar
arasindaki gercek munasibetleri heyvanlar arasindaki munasibetlere cevirir ve
eslinde insan munasibetlerinin modelini qurur.Demek olarki istenilen edebi
esere real insan heyatinin modeli kimide baxmaq olar. Resm, heykeltarasliq
eserleri ves,gercekliyin bedii modelleridir.
Modellerin novleri.modeller muxtelif cur tesnif edilir ve bu tesnifat hansi xasselerin
daha vacib olmasindan aslidir.modelleri istifade saheleri uzre tesnf etmek
olar.:mes:qlobus yerin tedris modelidir,aerodinamik boruda sinaq ucun
hazirlanmis teyyare modeli tecrubi modeldir,proses ve hadiseleri tetqiq etmek
ucun elmi texniki modellerden istifade olunur.Bunlardan basqa oyun ve imitasiya
modelleride movcuddur.(xususen herbide)Tetqiq olunmasindan asili olaraq modelleri
iki boyuk sinife ayirmaq olar.Maddi modeler ve Informasiya modelleri.
Maddi modeler.obyektlerin hendesi,fizki,ve basqa xasselerini maddi olaraq eks
etdirir (qlobus,anatomic mulyaj,Kristal qefes modelleri,binalarin maketi)
Informasiya modelleri.obyekt ve prosesleri yalniz informaasiya esasinda tesvir edir.basqa
sozle informasiya modeline el ile toxunmaq gozle gormek olmur.Informasiya
modellerinin ozlerninde bir nece novleri vardir.bunlar asagidakilardir.
1.
Tesviri informasiya modeli
2. Formal informasiya modeli ves.
Informasiya modelinin hazirlanmasi.
Original obyektin her hansi bir xaseseni oyrenmek ucun
adeten onun diger xasselerini eks etdirmeye ehtiyac qalmir,ona gorede istenilen
informasiya modeli real obyekti yalniz qismen evez edir.Bu ise o demekdirki
tedqiq olunan obyektin mueyyen cehetlerine diggeti yoneltmek ucun onun bir nece
informasiya modeli qurula biler.misal olaraq menzil tikintisi sahesini secib
her hansi yasayis evini tikintisini nezerden kecirek.Bele informasiya modelleri
meqsedden asli olaraq muxtelif ola biler aydindirki menzilin alicisi memari tikintini
maliyelesdiren ve tikintini heyata keciren teskilatin her biri informasiya
modelini onlara maqralandiran cehetlere gore vuracaqlar demeli nezerden
kecirelen ev ucun maraqlardan asili olaraq bir nece informasiya modeli yaratmaq
olar.Istenilen model meqsedden asili olaraq tedqiqat obyektinin (orginalin
yaxuid prototipin)en vacib xasselerini eks etdirmelidir.Modelin origanala
uygunlugu xarici gorunuse,qurulusa,emmelerine (yani hereketine) gore ola
biler.Qoyulmus meqsedden asili olaraq bu elamentler ister ayriliqda,istersede
bir yerde goturule biler.Xarici gorunus baximindan uygunluga esasen konstruktiv
ve estetik teleblerin odenmesi yolu ile nail olunur.Struktur baximindan
uygunluga nail olmaq ucun tedqiqat obyekti sistemli analiz olunur.Neticede original
obyektin terkib hisseleri ve onlarin arasindaki elageler mueyyenlesir,bud a
tedqiqat obyektinin modelinde oz eksini tapmali olan en vacib cehetleri nezere
almaqla onun strukturunu mueyyenlesdirmeye imkan verir.Emeller baximindan
uygunluga nail olmaq ucun orginal obyektin hereketi(emelleri)tehlil
olunur.Basqa sozle onun dinamik xasseleri oyrenilir ve model yaradilarken bu
xasselerin en vacib olanlari nezere alinir.Adekvatliq derecesini mueyyen etmek
ucun informasiya modeli xususi rol oynayir.cunki informasiya modeli tekce
tedqiqat obyekti olmayib hemde maddi modelin yaradilmasi ucun esasdir.Qeyd
olundugu kimi informasiya modeline yalniz tedqiqat baximindan ehemiyyetli olan
informasiyalar daxil edilir,demeli obyektin hansisa parametri informasiya
modelinde eks olunmaya biler.Adekvatliq-modelin original obyektin tedqiqat
baximindan vacib hesab edilen xasselerine uygunluguna deyilir.
53.Komputer modeli
Modeller maddi ve informasiya kimi iki sinife
ayrilir.Informatikanin oyrenme predmeti mehz informasiya modelleridir.Informasiya
modellsdirmesinin obyektleri istenilen sey ola biler.Ayrica esyalar
(agac,top)fiziki –kimyevi,bioloji prosesler(boruda suyun axmasi,sulfat
tursusunun alinmasi,bitkilerin yarpaqlarinda fotosintez)metereoloji hadiseler
(yagis,qasirga,)iqtisadi ve social prosesler(herracda sehmlerin qiymetlerinin
dinamikasi,ehalinin miqrasiyasi).Muasir informatikanin esas aleti
komputerdir.Ona gorede informasiya modellesdirmesi dedikde informatikada
muxtelif sahelerde tetbiq olunan computer modellesdirmesi nezerde
tutulur.Komputerler alimlere informasiya modelleri ile islemek ucun daha genis
imkanlar acid.Mes:metereoloqlar 100 il bundan once de sabahki gunun hava
proqnozunu hesablamaq ucun uygun tenlikler yaza bilerdiler,lakin hemin
tenliklerin el ile helline iller lazim gelerdi,yalniz komputerlerin komeyi ile
hava proqnozunu hesablamaq imkanin yarandi.Komputerde informasiya modellerinin
hazirlanmasi ve tedqiq olunmasi prosesini bir nece merheleye bolmek olar.
1.
Tedqiqatin birinci merhelesinde
adeten obyektin yaxud prosesin tesviri informasiya modeli qurulur.Bele model
aparilan arasdirmanin (modellesdirmenin)meqsedi baximindan obyektin muhum olan
xasselerini secdirir ehemiyyetsiz xasseleri ise nezere almir.
2. Ikinci merhelede formallasdirilmis model qurulur yani tesviri
informasiya modeli her hansi formal dilde yazilir.Formallasdirilmis modeled
dusturlarin,tenliklerin berabersizliklerin komeyi ile obyektlerin parametrleri
arasinda formal munasibetler tesvir olunur.Lakin axtarilan kemiyyetlerin ilkin
verilenler vasitesile ifade eden dusturlari tapmaq hemise mumkun olmur.Bele
hallarda neticeleri verilmis deqiqlikle almaga imkan veren teqribi usullardan
istifade olunur.
3. Ucuncu merhelede
formallasdirilmis informasiya modelini computer modeline cevrilir.Komputer
modellerini adeten proqramcilar hazirlayir.Istifadeciler ise hemin modellerin
komeyi ile eksprementler aparirlar
4. Dorduncu merhelede computer eksprementinin aparilmasindan
ibaretdir.Eger computer modeli her hansi proqramlasdirma dilinde hazirlanmis proqramdan
ibaretdirse onu baslatmaq ve mueyyen neticeler almaq lazimdir.Eger computer
modeli electron cedevl kimi tetbiqi proqramlarda tesdiq olunursa bu zama
verilenlerin cesidlenmesini vey a axtarisini aparmaq diaqram vey a qrafik
qurmaq ve diger emeliyyatlarda aparmaq olar
5. Besinci merhelede alinmis neticeler tehlil olunur ve tedqiqat modeli
tekmillesdirilir.Eger informasiya modelinin tehlili zamani alinmis neticeler
real obyektin deqiq olculen uygun parametrlerinden ferglenirse demeli modelin
qurulmasini evvelki merhellerinde yalnisliga yaxud geyri degigliye yol
verilib.Hazirda interekativ computer modelleri genis yayilib bele modellerden
tedqiqatci(istifadeci)prosesin ilkin sertlerini gedisinin parametrlerini
deyisen ve modelin hereketindeki deyisiklikleri musahide ede biler.q imkanin yarandi.Komputerde informasiya modellerinin
hazirlanmasi ve tedqiq olunmasi prosesini bir nece merheleye bolmek olar.
1.
Tedqiqatin birinci merhelesinde
adeten obyektin yaxud prosesin tesviri informasiya modeli qurulur.Bele model
aparilan arasdirmanin (modellesdirmenin)meqsedi baximindan obyektin muhum olan
xasselerini secdirir ehemiyyetsiz xasseleri ise nezere almir.
2. Ikinci merhelede formallasdirilmis model qurulur yani tesviri
informasiya modeli her hansi formal dilde yazilir.Formallasdirilmis modeled
dusturlarin,tenliklerin berabersizliklerin komeyi ile obyektlerin parametrleri
arasinda formal munasibetler tesvir olunur.Lakin axtarilan kemiyyetlerin ilkin
verilenler vasitesile ifade eden dusturlari tapmaq hemise mumkun olmur.Bele
hallarda neticeleri verilmis deqiqlikle almaga imkan veren teqribi usullardan
istifade olunur.
3. Ucuncu merhelede
formallasdirilmis informasiya modelini computer modeline cevrilir.Komputer
modellerini adeten proqramcilar hazirlayir.Istifadeciler ise hemin modellerin
komeyi ile eksprementler aparirlar
4. Dorduncu merhelede computer eksprementinin aparilmasindan
ibaretdir.Eger computer modeli her hansi proqramlasdirma dilinde hazirlanmis proqramdan
ibaretdirse onu baslatmaq ve mueyyen neticeler almaq lazimdir.Eger computer
modeli electron cedevl kimi tetbiqi proqramlarda tesdiq olunursa bu zama
verilenlerin cesidlenmesini vey a axtarisini aparmaq diaqram vey a qrafik
qurmaq ve diger emeliyyatlarda aparmaq olar
5. Besinci merhelede alinmis neticeler tehlil olunur ve tedqiqat modeli
tekmillesdirilir.Eger informasiya modelinin tehlili zamani alinmis neticeler
real obyektin deqiq olculen uygun parametrlerinden ferglenirse demeli modelin
qurulmasini evvelki merhellerinde yalnisliga yaxud geyri degigliye yol
verilib.Hazirda interekativ computer modelleri genis yayilib bele modellerden
tedqiqatci(istifadeci)prosesin ilkin sertlerini gedisinin parametrlerini
deyisen ve modelin hereketindeki deyisiklikleri musahide ede biler.
cox guzel
YanıtlaSilcox guzel
YanıtlaSil