14 Aralık 2014 Pazar

IKT aləmi

İKT-nin mövzuları
1.IKT-nin təhsildə tətbigi
XX əsrdə elmin və texniknanin surətli inkişafi ilə əlagədar olaraq informasiya axininin hər an hədsiz artmasi və yeniləşməsi bu informasiya selinin işləməsi,emal edilməsi və onun tələb olunmasi istiqamətlərə yonəldilməsi insanlarin imkan dairələrindən kənara cixmişdir.Bu missiya keçən əsrin 40 ci illərində yaradilmiş və insan dunyasinin ən mukəmməl məhsulu olan komputer texnikasi vasitəsilə həyata keçirilir.Halhazzirda elm və texnikanin ele bil sahəsi yoxdurki informatika elmi kimi inkişaf etsin.İnformatika elminin inkişafi nəticəsində elm və texnikanin bütün sahələrində yazi mədəniyyətindən sonra bəşəriyyətin ən böyük nəaliyyati hesab olunan internet yarandi.İnsanlar daima yeniləşən informasiya mənbəyi cografi uzaqliqdan asli olmayaraq operativ informasiya mubadiləsi və rahat ünsiyyət vasitəsi əldə etmişdir.İnformatika elminin inkişafi nəticəsində bu gun informasiya və kommunikasiya texnologiyalari cəmiyyətin inkişafina təsir gostərən əsas amillərdən birinə cevrilmişdir.Son zamanlarda İKT-nin surətlə inkişafi proqram təminati bazarainda hər cur proqram məhsullarinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.90-ci illərdən başlayaraq Windows sisteminin meydana gəlməsilə əlagədar alqoritmik dillər sahəsində böyük bir sicrayiş baş verdi.Microsoft firmasinin 3 möcüzəsini geyd edək:
1.windows sisteminin ozudur
2microsoft ofis paneli
31993 cu ildə yaradilmiş Visual Besic dilidirş
H etda proqrama yeni başlayanlar bele Visual Besic-dən istifadə etmişlər.Tez bir zamanda Windovs sistemi ücün effektiv proqram əlagələri yarada bilər.Bu dilin kodu mürəkkəb olsada olduqca şəffafdir.Obyekt yönümlü proqram əhəmiyyətinin lazimi səviyyədə dərk olunmasi onu  tədrisi zamani tələblərin uygun qurulmasi və geniş tətbiq olunmasi ücün bir cox işlər görülməlidir.Bundan başqa biliyin secilməsi prosesi Expert oyunlarindan metod kimi istifadə edilir.Expert oyunlari 3 metodun müəyyən elementlərini özündə birləşdirir.
1.Mütəxəssis hazirliginda və modelləşməsində geniş istifadə edilən işguzar oyunlar.
2.Diaqnostik oyunlar
3.Təlimdə istifadə edilən komputer oyunlari.
İşguzar oyunlarin məqsədi müəyyən qrup iştirakçilarinin hər hansi fəaliyyətini real mənzərəsini nümayiş etdirməkdir.Təlim,istehsalat və elmi texniki tədqiqat xarakterli oyunlar fərgləndirilir.Onlar təlim prosesində (məs;təyyarələrin atom stansiya operatorlarinin,kosmonavtlarin,hərbi qulluqcularin təlimi)daha geniş tətbiq olur.Komputerlərdə yuzlərlə proqram işguzar oyunlarda istifadə olunur.
1.Mövge oyunlari
2.dinamik oyunlar
3.İtifadəcinin süjetə müdaxiləsinin imkan verən dialoq oyunlari.
4.Təlim xarakterli oyunlar vəs.
İKT-nin tətbigi bir cox sahələrdı gərarlarin gıbul edilməsinə imkan yaradir.Qarşiya qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək ucun aşagidaki tədbirlerin həyata kecirmək zərudir.
1.İnformatika üzrə baza təhsilinin normativlərinin hazirlanmasi
2.İformatika fənni üzrə yazilmiş yeni proqram əsasinda yeni dərsliklərin yazilmasi.Azərbaycanin inkişafi butun sahələrdə İKT-nin tətbigi ilə baglidir.Hər bir tələbnənin informasiyalaşdirilmasi yeri və rolu məhz bununla müəyyənləşdirilir.Müasir mütəxəssis informasiyanin işləməsinin komputer üsullarini bilməklə bərabər onlari öz peşəkar fəaliyyətindədə tətbiq etməyi bacarmalidir.
2.İnformasiya anlayişi forma və xassələri.
İnformasiya latin dilində İnformatiyo sozundən götürülərək ifadə,izah etmə,obyekt hadisə,fakt barədə məlumat verilmasini vəs siqnallar yigimindan ibarətdir.İnsanlar bir-birilə dil,yazi texniki və şərti siqnallardan istifadə ederək birbiri ilə informasiya mübadiləsi yaradirlar.İnformasiya haqqinda ozaman danişmaq olarki geyri müəyyənlik müəyyənliyə cevrilir,geyri müəyyənliyin üstündən örtük götrülür müəyyən şəkildə məlumat və ya xəbər yaranir.İnformasiya müəyyən bir kanal vasitəsilə ötürülür,kanal informasiyani ötürən mühütdür.Müasir həyatda informasiya 3aspektdə tətbiq edilir.
1)Praqmatik
2)Semantik
3)Sintaktik
İnformasiyaya praqmatik aspektdə baxdiqda idarə etmə prosesində gərararlarin gəbulu ücün informasiyanin praktiki cəhətdən nə gədər faydali olmasi müəyyən edilir.
İnfomasiya Semantik aspektə tətqiq edildikdə idarə etmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən informasiyanin məzmununu açmaga və işarələr arasinda olan munasibətlərin və ölcü vahidlərinin mənaca öyrənilmasinə imkan yaradir.
İnformasiyaya Sintaktik aspektdə baxilduqda onun məzmunu,mənasi istifadə edilmə xususiyyətində asili olmayaraq sistemdə işarələr arasinda olan munasibətlər kəmiyyətcə muəyyənləşdirilir.
İnformsiyanin aşagidaki növləri var.
1.Riyazi 2.mətn 3.qrafiki 4.səs 5.video informasiyasi və.s
İnformasiyani ölcmək ücün ən minimal informasiya vahidi kimi 1bit götürulür.Praktikada isə daha böyük ölcü vahidlərindən istifadə olunur.
1bit=0və ya 1
1bayt=8bit
1kilobayt=1024bayt
1megabayt=1024 kilobayt
1gegabayt=1024megabayt
Yaranma sahəsinə gorə cansiz təbiətdə yaranan informasiya elementar,heyvanıar və bitkilər aləmində yaranan bioloji,insan cəmiyyətində yarana informasiya isə sosial informasiya adlanir.
Ötürülmə və gəbul olunmasina görə gozə gorunən surətdə ötürülən informasiya -video(visual)informasiya adlanir.
Səslə ötürülən informasiya- audio.
Hislərə toxunmaqla ötürulən informasiya- taktli informasiya adlanir.
İctimai təyinatina gorə insan tərəfindən  yaranan və istifadə olan informasiya kütləvi,xüsusi,şəxsi növlərə bölunur.
İnformasiya prosesina informasiyanin toplanmasi,ötürülməsi,saxlanmasi,emali və istifadəciyə catdrilirmasi aiddir.
İnformaaiyanin toplanmasi .-öyrənilən obyektiin vəzyəti haqqinda məlumatin alinmasi məqsədilə aparilir.
İnformasiyanin ötürülməsi-toplanmiş informasiyanin emal olunmasi ucun oturulməsidir.
İnformasiyanin saxlanilmasi-informasiyanin əvvəl və sonra saxlanilir və bunun ücün informasiya daşiciyilarindan istifadə olunur.
İnformasiyanin axtarilmasi və emali-İnformasiyanin axtarilmasi adi halda insan tərərfindən,avtomatik halda isə komputer tərəfindən aparilir.
3.Texnologiya anlayisi ve kommunikasiya texnologiyasi.
Son illərdə komputer texnologiyasi,informasiya texnologiyasinndan geniş istifadə olur.Texnologiya-Yunan sozu olub:bacariq,oyrenmə,məhsulun hazirlanmasi bacarigi,istehsal prosesinin yerinə yetirilməsi ucun usul və vasitələr  haqqinda biliklər toplusu deməkdir.Bu zaman emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri olur.Texnologiya termini tarixən material istehsali sahəsində yaranmişdir.məs-metallar texnikasi,kimya texnikasi vəs.Bu nöqteyi nəzərdən komputer texnologiyasi baxilan sahədə komputer texnikasinin aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyasi deməkdir.İnformasiya texnologiyasi informasiya ehtiyyatlarindan istifadə olunmasi ,onlarin etibarligini və operativliyini coxaltmaq məqsədilə informasiyanin toplanmasi,oturulməsi,saxlanmasi,emali vəs,istifadəciyə catdirilmasini təmin edən texniki proqram vasitələri toplusudur.İndiki mərhələdə iqtisadi informasiyanin yeni texnologiyalari ETT-nin aparici istiqamətlərindən biri olmaqla cəmiyyətin dinamiki inkişafina bilavasitə təsir gostərən bir amilə cevrilmişdir.Dunyanin inkişaf etmiş olkələrində mutereqqi texnologiyalar və elmi texniki nəaliyyətlər əsasinda ayri-ayri sahələrin idarəetmə obyektlərinin informasiya təminatinin yaradilmasi yeni üsul və vasitələrin tətbiqi mövcud informasiya vasitələrinin genişləndirilməsi  istiqamətindı gorulən işlər gundən-gunə surətlə artmaqdadir.Artiq dunya iqtisadi sisteminin  informaqsiya cəmiyyıətinin formalaşmasi fovcrumuzu yasayir.Hər il dunya miqyasinda yaradilan və istifadı edilən kinformasiya texnologiyalarina bir nece triliyon dollar vəsait xərclənir.Son dovrun statistik hesablamalarinba gorə muəyyən edilmişdirki ABŞ CANADA YAPONİYA həmcinin  inkişaf etmiş gərb olkələrində intelektual muhitlə bagli işlərin və idarəetmə sahəsinə isləyən qulluqcularin hər biri komputer texnologiyasi vasitıarilə təmin olunmuş və yeni infomasiya texnikasi vasitələrindən istifadə edirlər.Azerbaycan respublikasinda vahid informasiya muhitinin yaradilmasi sərbəst surətdə beynəlxalq informasiuya şəbəkələrinə cixisin təmin edilməsi,informasiya vasitələrinin olkənin ən muhum  vəsaitlər siosteminə daxil edlməsi istiamətlrində boyuk işlər gorulmuşdur.İnformasiyanin yaranmasi,yayilmasi vəı istifadə oluinmasi prosesində meydana cixan munasibətlərin tənzimləyən xusui qanun və bir sira normativ sənədlər gəbul edilib.Bu baximdan dovlətin idarə edilmısi və bazar iqtisadiyyatina kecməsi xarici olkələrlə əlagəsinin genişləndiyi və murəkkəbləşdiyi bir səraitdə idarə etmə srukturnun cevik və səmərəli fəaliyyətinə təminat yaradan muasir informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və istifadə edilməsi problemi xususi əhəmiyyət kəsb edir.
4.Cəmiyyətin informasiyalaşdirilmasi və komputerlışməsi.
Hal hazirda cəmiyyəıtin informasiylaşdirilmasi 3 əsas istiqamətdə formalaşır.
1.dovlət strukturlarini idarə edilməsini,informasiyalaşdirilmasi, telekommunikasiya vasitələrinin inkişafi.
2.istehsal sahələrinin o cumlədən rabitə və nəqliyyatin informasiyalaşdirilmasi.
3.ərazi idarəetmə sahələrinin informasiyalaşdirilmasi.
Dunyanin aparici olkələrinin təcrubəsi gostərirki,istehsal texnologiyalari ilə yanasi yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafinda  bazar munasibətlərinin  idarə etməsi movcud infrastruktrunun və startegiyasi ilə murəkkəb əlagələri aparici rol oynayir.Bu vəzyəti yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafi meyllərində birbirilə qarşiliqli əlagədə olan asagidaki istiqamətləri əmələ gətirmişdir.
1.informasiya məhsulu
2.qarşiliqli fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti
3.araliq halqalarin ləgv edilməsi
4.qloballaşma və uygunlaşma
İnformasiya məhsulu yeni informasiya texnologiyalarinin inkisaf meyilləri icərisində əsas yer tutur.İnformasiya və biliklərin gucu ozunun cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda gedən proseslərdə yni tukenməz imkanlarin askara cixarilmasinda gostərir.Artiq yeni informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və tətbigi informasiya məhsullari və xidmətlərinin surətlə inkisaf edəmn biznes sahəsina cevrilmisdir.Yeni informasiya texnologiyasinin ikinci meylıi olan qarsiliqli fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti muxtəlif informasiya novlərini  baslamasi və bitməsi kimi məntiqi elementlərin qarsiliqli fəaliyyətində ozunu biruzə verir.Zaman baximindan istifadə edilən butun fərdi komputerlərin birbirini əvəz etməsi qarsiliqli fəaliyyət gostərməsi qabilliyətini əsas meyarlarini ifadə edir.Yeni informasiya texcnologiyalrinin istifadəsi ucun asanliqla basadusulən formada alinmasini təmin edir.Məhz bu cəhət yeni informasiya texnologiyalarinin 3cu meylini yəni araliq halqalarinin ləgv edilməsini təmin edir.Qloballaşma yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafini aparici meyli hesab edilir.Son zamanlar suni intellektvə informasiya məhsullarinin yaradilmasi sahəsində aparilan fundamntal işlər dinamik səkildə inkisaf etməkdədir.Əvvəllər istehsal siferalari ilə xidmət siferalarini asanliqla muəyyən etmək ve bunlari birbirindən ayirmaq olurdu,lakin son zamanlar yeni informasiya texnologiyalarinin qeyd edilən inkisaf meyillıəri bu sahədəki ənənəvi təsiri dəyişdirirdi.İndi bir sira məhsul və xidmət novlərini birbirindən ayirmaq xeyli murəkkəbləşmişdir uygunlasma prosesi baslica nəticələrindın biri yeni informasiya texnologiyalari sahəsində fəaliyyət gostərən şirkətlərin digər şirkətlərlə birləşməsində ozunu gostərmişdir.Nəticədə mustəgil fəaliyyət gostərən hər hansi bir şirkət artmaqda olan rəqabətə tab gətirə bilmir və nəticədə muflisləşir.
5.Azərbaycan respublikasinda təhsil sisteminin informasiyalasdirilmasi haqqinda dövlət proqrami.Təhsil sistemləşdirilmiş bilik,bacariq və vərdişlərin mənilməısi prosesi və nəticəsi olub muxtəlif tədris muəssələri sistemində verilən təlimdir.İnsanin həyat və əmək fəaliyyətinə hazirlanmasinin xarakterini umumi peşə və ixtisas təhsili muəyyən eedir.Təhsil sistemləri ayri-ayri olkələrdə bir-birindən fərglidir.Təhsil sistemi asagidaki tiplərdən birinə aiddir.
1)Klassik təhsil
2)İnteqrativ təhsil
3)Problemşəkilli təhsil sistemi
Təhsil sistemləri təhsilin tarixi inkisaf prosesi nəticəsində yaranib,beləki təhsil 20ci əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə usta sagird munasibətləri cərcivəsində tələblərin sayinin artmasi ilə dərs kecmə və praktika yolu –klassik təhsil sistemi aparilirdi.Klassik təhsil sistemində fənlər bir-birindən əlagəsiz səkildə kecirilir və dinlətici tərəfindən birləsdirildiyi gəbul olunur.1950ci illərdən tərtib olunan inteqrativ təhsil sisteminə gorı biliklərr birlikdə inteqrasiya olunmus halda alinir.Bu zaman butun dərsləri birlikdə oyrənərkən ortaq qiymət alan tələbə dərsin maraqsiz hissəsini oyrənmədən həmin mövzunu bilmədən məzunda ola bilər.70ci illərdən etibarən təhsil sahəsindən inkisaf biliklərin artmasi ilə tələbələrə butun fənlərin öyrədilməsini mumkun olmadigi öyrədilənlərin bir cox tələbə təırəfindən oyrənilmədiyi və ya qisa bir zamanda unuduldugu fikri muzakirə olunmaga basladi.Bu muzakirələr problemsəkilli təhsil sistemini yaradilmasina sebeb oldu.Sistemin effektivliyi ucun təhsil daha kicik qruplarda və yaxsi hazirlasmis pedaqoqlar terefindən aparilmalidir.Dunyanin muxtəlif olkələrində eyni zamanda təhsil sistemləri paralel olaraq tətbiq olunur.Lakin secilən sistemlərdə təhsil iki metodika ilə yerinə yetirilir.Bunlardan biri tələbələrin prosesə musahidəci və dinləyici olaraq qoşuldugu passiv tədris metodudur.Digər tədris metodu olan aktiv tədristə isə tələbə ozu öyrənmə prosesinə qoşulur,təcrubələrdə istirak edir.Burada pedaqoqun rolu yol gosterməkdən və oyrənməyi oyrətməkdən ibarətdir.Tətbiq olunan təhsil sistemləri bu iki metoda ayri-ayri nisbətdə muraciət edirlər.məs problemşəkilli təhsil sistemində daha cox aktiv tədris istifadə olunursa klassik və inteqrativ  tehsil sistemində daha cox passiv tədrisdən istifadə olunur.Umumiyyətlə hansi təhsil sisteminin deyil secilən sistemin necə tətbiq olunmasi təhsilin keyfiyyətini muəyyən edən əsas faktor kimi  göturulur.Buna gorədə olkəklərdə təhsilin keyfiyyəıti artirilmasi ucun xususi proqram islənib hazirlanir və həyata kecirilir.Tədris prosesinin təşkili və elmi metodik informasiya təıminati ilə bagli aparilmasi nəzərdə tutulur.Bura problemşəkilli təhsil sisteminin tətbiqi habelə tədris prosesinin muasir texnologiyalarin tetbiq olunmasida daxildir.Olkənin ugurlarinda maraqli olan hər bir dovlət milli təhsil strategiyasini nəzərdən kənarda qoymur.Mustəqillik əldə edildiyi gundən butun qurumlari ilə beynəlxalq aləmə inteqrasiya edən Azərbaycanda da təhsilin şəxsiyyətinin atrilmasi ucun muəyyən işlər gorulur.
6.İnformasiya təhlukəsizliyinin təmini.
Kutləvi komputerləşmə ən yeni informasiya texnologiyalarinin tətbigi və inkisafi təhsil biznes-senayə istehsali və elmi tətqiqatlar sahəsində irəliyə dogru  hiss olunan sicrayişa gətirib cixarmişdir.Elmi texniki inqilab  informasiya cəmiyyətinin yaranmasina səbəb olmuşdur.Bu cəmiyyətdə informasiya ən muhum resurs və başlica  amil olmuşdur.21ci əsrdə vətəndaslarin cəmyətinvə dovlətin həyatinda informasiyani,informasiya resurslarini və texnologiyalarinin rolunu artmasi milli təhlukəsizliyin təmin olunmasi sistemində informasiya ön plana cixir.İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi probleminin vacibliyini və aktualligini asagidaki səbəblər şərtləndirir.Muasir komputerlərin hesablama gucunun artmasivə bununla eyni zamanda eyni zamanda onlarin istismarinin sadələşmasi komputerlərin koməyi ilə toplanilan saxlanilan və emalı edilən informasiyanin həcminin kəskin artmasi.Hesablama resurslarina və verilən massivinə girişi olan istifadəcilərin dairəsinin kəskin genişlənməsi.Hətda minimal təhlukəsizlik kəmərlərinə cavab verməyən proqram vasitələrinin yuksək inkisafi:Şəbəkə texnologiyalarinin hər yerdə yayilmasi və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələr halinda birləşməsi.İnformasiya emali sisteminin təhlukəsizliyinin pozulmasina praktik olaraq mane olmayan internet şəbəkələrinin inkisafi.İnformasiya təhlukəsizliyi dedikdə informasiya və ona xidmət edən istifadəciləərə ziyan vurmaga səbəb olan təbii və ya suni xarakterli təsadufi və ya qəsdli təsirlərdən ,informasiyanin və ya ona xidmət edən infrastrukturu muhafizəliyi nəzərdə tutulur.İnformasiyanin muhafizəsi informasiyanin təhlukəsizliyinin təmin olunmasina yonəlmiş tədbirlər kompleksidir.Praktikada bu informasiyanin və ya verilənlərin daxil edilməsi,saxlanilmasi və oturulməsi ucun istifadə edilən resurslarin tamliginin,muxtəlifliyinin təmin edilməsi deməkdir.İnformasiyanin muhafizəsinin məqsədi istehlıakci ucun informasiyanion tamligi əlyetənliyinin və muxtəlifliyin pozulmasi səbəblərindən itkilərin minimal endirilməsi.
7.İnformasiya təhlukəsizliyi anlayişi.
İnformasiya təhlukəsizliyinin yuxarida verilən tərəfindən cixis edərək informasiya təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr bu təhlukələrin mənbəyini onlarin realizə usullarinin və məqsədlərinin,həmcinin təhlukəsziliyini pozan digər hal hərəkətləri muyyən etmək qanuna uygundur.Bu zaman təbii olaraq ziyan vurmaga sebeb ola bilən geyri qanunu hərəkətlətrdən informasiyanin muhafizəsinin tədbirlərinidə nəzərdən kecirmək lazimdir.Praktika gosterirki coxlu sayda olan mene menbə,obyekt və hərəkətlərin anlizi ucun modelləsdirmə metodlarindan istifadə etmək məqsədə uyugundur.İlkin yaxinlasmada informasiya təhlukələırunin konseptual modelinin asagidaki kompinentlerini teskil etmək olar.
1tehlukenin obyektləri
2tehlukələr
3tehlukənin mənbəyi-bədniyyətli tərəfindən tehlukənin məqsədləri
4informasiya mənbələri
5mənfi informasiyanin geyri qanuni əlldə etmə usullari
6 informasiyanin muhafizəsi usullari
7informasiyanin muhavizəci vasitələri.
8.İnformasiyanin təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr
Təhlukə dedikdə sistemə dagilma verilənlərin ustunub acilmasi və ya deyisdirilməsi xidmətdən imtina formasinda ziyan vurulanlara səbəb ola bilən istənilən hal və hadisələr nəzərdə tutulur.Təhlukələri muxtəlif siniflərə ayirmaq olar.Meydana cixma səbəblərinə gorə təhlukələri təbii və sunii xarakterli təhlukələrə ayirirlar.Sunii xarakterli təhlukələr oz novbəszində bilməyərəkdən və qəsdən torədilən təhlukələrə bolunur.Təsir məqsədlərinə gorə təhlukələrin 3 əsas tipi ayir edilir.
1.informasiyanin məxviliyinin pozulmasina yonələn təhlukələr
2.informasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn tıhlukələr.
3.sistemin is qabilliyətini (xidmətdən imtina)pozulmasina yonələön təhlukələr
Məxviliyin pozulmasina yonələn təhlukələr məxvi və ya gizli informasiyanin ustunun acilmasina yonəlib.Belə təhlukələrin reallasmasi halinda informasiya ona icazəsi olmayan şəxslərə məlum olur.Komputer sistemidnə saxlanan və ya rabitə kanali ilə oturulən infomasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn təhlukəlr onun dəyişdirilməsinə və ya tərifinə yonəlibki bunlarda onun keyfiyyıtinin pozulmasina və tam məhvinə səbəb ola bilər.Bu təhlukə informasiyanin oturulməsi sistemləri komputer şəbəkələri və tele kommunikasiya sistemləri ucun aktualdir.İş qabiliyyətinin pozulmasina (xidmətdən imtina)yonələn təhlukələr elə situasiyalarin yaranbmasina yonəlibki bu zaman muəyən qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini  asagi salir yada sistemin muəyyən resurslarina girişi baglayir.
9.İnformasiya təhlukəsizliyinin təmin olunmasi
İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi problemi kompleks yanaşma tələb edir.Onun həlli ucun asagidaki tədbirlər var:
1.qanunvecilik
2. inzibati
3. teskilati
4.proqram texniki tedbirlər.
Qanunvcericilik tədbirləri uyugun qanunlari normativ aktlari standartlari və s əhatə edir.Təsaduflə geyd etmək lazimdirki qanunvericilik bazasi butun olkələrdə praktikanin tədbriləridnən geri qalir.
10.Ziyanverici proqramlar- komputer viruslari
İnformasiyanin qaorunmasi ucun əsas təhlukələrdən biridə komputerə girmiş ziyan verici proqramlardir.Bele ziyan verici proqramlar verilənlərin tamligi ucundə təhlukə yarada bilər.Komputerdə saxlanilan verilənlərə və proqramlara zərər vuran proqramlara ziyan vurucu proqramlar deyilir.Ziyan vurucu proqramlar ən geniş yayilmiş novu komputer viruslaridi.Komputer virusu proqramin sənədi icərisinə yaxudda verilənlər dasiyicisinin muəyyən sahələrinə daxil olan parazit proqram kodudur.Bu kod daxil oldugu komputerdə ozozunu coxalda,muxtəlif icazəsiz və ziyanli işlər gorə bilər.Oz-ozunu coxaltma qabiliyyəti virus proqramlarinin baslica xususiyyətidir.Virusun fəaliyyət senarisi təxminən asagidaki kimidir.
1.Komputerdə yoluxdurulmasi mumkun olan butun proqramlari tapmaq
2.ozunu proqramin əvvəlinə yaxud sonuna yaznmaq
3.əgər virusun hucuma kecəcəyi gun catibsa dagidici islər gormək.
4.əgər həmin tarix catibsa həırhansi xirda zzərər yetirmək mes:kompun sert diskində hər hansi kicik sahəni şifrələmək.
Komputerə ziyan verici proqramlarin girməsini bildirən bir sira əlamətlər vardir.
1.ekarana nəzərdə tutlmamiş məlumatlarin və goruntulərin cixmasi
2.nəzərdə tutulmamiş səs siqnallarinin verilməsi
3.cd dvd disk surəninin ozozunə acilib baglanmasi
4.komputerdə her hansi proqramin ozbasna baslanmasi
5.komputerin tez tez siradan cixmasi və isləməsi
6.fayl və qovluqlarin yoxa cixmasi yaxud dəyişdirilməsi
7.sərt diskə tez-tez muraciət vəs
Virus proqramlarindan biri Troya proqramidir.Troya proqramlari istifadəcidən icazəsiz olaraq informasiyalari toplayir və onlari cinayətkara gondərir.Eləcədə həmin informasiyalari dagidir və yaxud ziyanli məqsədlər ucun dəyisdirilir.Komputerdə virus əlamətləri askarlandiqda asagidakilari etmək lazimdir.
1.komputeri lokal səbəkədən ayirmaq
2.əməliyyat sistemi komputerə dusmus virus nəticəsində diskdən yuklənməsi onda onu CD diskdə yukləməyə calisir.
3.antivirus proqrami basladilir.
11.Antivirus vasitəsilə informasiyanin muhafizəsi
Komputer viruslarindan qorunma 3 səviyyədə teskil oluna bilər.
1.viruslarin komputerə girməsinin qarsini alma
2.virus hucumlarinin qarsisi alinir.
3.virus hucumlarinin tesiri minimuma endirilir.
Yoluxma faktini askarlama viruslarin coxalmasinin qarsini almaq və virus hucumunu qarsisi alinmaq ucun antivirus proqramlarindan istifadə olunur.Viruslara xas olan baytlarin askar edilməsi və viruslar ucun xarakterik hərəkətlərin geydə alinmasi onlarin axtarisinin əsasini təskil edir.Muqayisə ucun zəruri olan verilənləri antivirus proqramini verilənlər bazasinda saxlanilir.Antivirus verilənlər bazsinda daim yeniləmək lazidmir.Fəaliyyətlərindən asili olaraq antivirus proqramlara bir nece sinifə ayrilir.
1.deetektorlar hər hansi məlum virusa yoluxmus fayllari askarlamaga imkan verir
2.doktorlar təkcə yoluxmus fayllari askarlamir,onlari ilkin duruma qaytarmaqga calisir.
3.mufəttislər komputer hucumlari mumkun olan yerlərdəki dəyisikliklərə nəzərat edir.
4.doktor mufəttislər yuxarida gostərilən iki nov proqrami imkanlari ozundə birləsdirir.
5.suzgeclər viruslari coxalma və zərər vurma məqsəsdilə əməliyyat sisteminə etdikləri muraciət tutur.
6.vaksinlər is qabiliyyətləri saxlamaqla proqramlari ele dəyisdirirlərki onlari viruslar ucun yoluxmus gorunsun.belə olduqda viruslar həmin fayllara ilismir.Komputerdə viruslarin axtarisi verilənlər dasiyicisinin yaxud daralmasi yolu ilə yerinə yetrilir.Daranma prosesində operativ dasiciyilarda virusa yoluxmanin elamətlərinin olub olmamasi yoxlanilir.Askarlanmis viruslar mumkun olduqda dəyisdirilmis fayllari ilkin vəziyyəti muəyyənləsdirilir.Bu gun :symantic norton,antivirus,kasperski antivirusu,Dr veb,acafee,Viruscan,panda,titanium antivirusu kimi antivirus proqraminda daha cox taninir.
12.Komputer cinayətkarligi və kriptoqrafiya anlasiyi.Rəqəmli imza.
Fərdi komputerlərin sayinin gorunməmis surət və artmasi internətə sərbəst cixis və yeni kommunikasiya  qurgularinin surətlə inkisafi həm asudə vaxtin kecirilməsi həm də biznesin aparilmasi usullarini deyisdirdi.Eyni zamanda qara niyyətli insanlar ucundə yeni imkanlar acildi.Yəni yeni cinayət usullari meydana cixdi.Bəsəriyyət yeni cinayət novu olan kiber cinayətkarliqla qarsilasdi.Kiber cinayətkarliq dedikdə internet yaxud basqa komputer səbəkələrindən istifadə olunmaqla torədilən cinayətlər basa dusulur.Kiber cinayətkarlarinin əsas hədəfi banklar.bijalar,internet magazalari olur.Cinayətin həyata kecirilməsində komputerlədən yaxud səbəkələrdən asagidaki kimi istifadə olunur:
1.komputer və yaxud səbəkə cinayət aləti ola bilər
2.komputer və ya səbəkə cinayətin hədəfi ola bilər
3.komputer və səbəkə cinayətli məqsədlərə catmaq ucun yaradici vasitə ola bilər.
13.Xakerlər.
Komputerlər yenicə cixan vaxti haker sozu hormətlə cəkilirdi.Əməliyyat sistemini daha yaxsi isləmək ucun haminin unutdugu adminstrator parolunu ləgv edən komputer dahiləri adlandirirdilar.Lakin zaman kecdikcə bu soz menasini itirdi.Hakerlərin bəziləri pis muhafizə olunmus komputerlərə girməyə basladilar və bunun mumkunluyunu subut etdilər.Proqram məhsulunun alicisi eslində həmin proqramin istifadə huqunu  əldə edir.Proqramin ozu isə onun mulkiyyətinə kecmir.Ona gorədə proqram məhsulunun uznun cixarilib yayilmasi qanun pozuntusu hesab olunur.Belə hərəkətlərə komputer piratciligi və yaxud proqram təmin piratciligi deyilir.Haker hucumlarinmin əsas məqsədi informasiyanin məhv edilməısi deil həmdə onlarin icazəsiz ələ kecirilməısidir.Əgər bunun qarsisini texniki vasitələtrlə almaq mumkun olmursa onda sifrələınmə sistemindən istifadə olunur.Şifrələnmə usullari ilə kriptoqrafiya məsgul olur.(gizli yazi )Movcud şifrələnmə usullari iki qrupa ayrilir:gizli acarlar və aciq acarla şifrələınmə.Gizli acar ele acara deyilirki gizli olaraq yazisan iki abonent əvvəlcədən onu bir birnə veririlər.Əsas məqsəd bu acari 3səxsdən gizli saxlamaqdir.
15.Rəqəmli imza
Son zamanlar rəqəmli imza texnologiyasi meydana cixmisdirki buda imzalanmis sənədi ancaq kagiz şəklində catdirmaq zərurətini aradan qaldirmisdir.Rəqəmli imza şəxsi gizli şifrədir və onun acari yanliz onun sahibinə məlumdur.Rəqəmli imza məlumatin həqiqiliyini imza sahibi tərəfindən təsdiq olundugu bildirilir.Rəqəmli sertifikat səlahiyyətli orqan tərəfindən imzalanmis elə məlumatdirki aaciq acarin həqiqətən imza sahibinə aid olmasi təsdiqlənir.Sertifikatlasdirma səlahiyyıt olan orqandan sertifikat almaq ucun istifadəcinin kimliyini bildirən sənədlər olmalidir.
16.Hesablama tarixi və muasir vəziyyəti
İnsan ozunu və ətraf muhiti dərk etməyə basladigi andan hesablamalar aparmaga ehtiyac duymusdur.Ən gədim say aləti abak olmusdur.Abak 4-5 min il bundan əvvəl yaranmis və dəyisikliyə ugrayaraq cotkə adi ilə dovrumuzə gədər gəlib cixmisdir.12ci əsrin əvvəllərində laqoritmik xətkesi yarandi və onun koməyilə toplama vurma bolmə quvvətə yuksəltmə kokalti yerinə yetrmək mumukun oldu.Orta əsrlərdə elmi məsələlər abakin laqoritmik xətkesin imkanlari cərcivısinə sigismadi və ən mukəmməl hesablamalar apara biləcək mexaniki masina ehtiyac duyuldu.ilk sadə mexaniki hesablama masini 1623 cu ildə alman alimi Vilhelm Şikart tərəfindən yaradilmişdir və onun koməyi ilə yalniz toplama cixma əməlləri yerinə yetirilirdi.1641ci ildə fransiz mexaniki B.Paskal 4riyazi əməli yerinə yetirən carxli mexaniki hesablama masini duzəltdi.1694cu ildə gorkəmli riyaziyyat alimi V.Vilhens dahada təkminləsdirilimis 4 hesablama əməli quivvətə yuksəltmə,kokalti əməllərini hesablama mexanizmini duzəltdi.Soraki illərdə hesablama mexanizmlarini duzeldilmasi ilə bir cox ixtiraci alimlər mesgul olmus və bu sahədə oz əməklərini vermişlər.Artiq 20ci əsrin 30-40 ci illərində muxtəlif texnoloji proseslerin avtomatik idarə olunmasi telebi meydana cixir və 1937ci ildə AMERİKA alimi Atanasov lampalar və kondisatorlardan istifadə edərək avtomatik idarə oluna bilən hesablama masinin is prinsipini teklif edir.20ci əsrin ortalarinda muasir hesablama masinlarinin  ilk numayəndəsinin hazirlanmasina baslandi. 1933- cu ilde il ektromexaniki  elementlerin komeyi ile isleyen hesablama masini duzeldildi. 1944-cu ilde amerika fiziki Argenin rehberliyi ile emeliyyatlarin  ardicilliginin avtomatik idare eden  hesablama masini yaradildi ve ona mark adi verildi.1947-ci ilde daha boyuk imkanlara malik mark 2 masini duzeldildi. 1945 ci ilin axirlarinda amerika alimleri ilk elektron reqem hesablama masini duzeltdiler. Bu masinlar mark ve mark 2 masinlarina min defe suretle isleyirler.onlarin menfi cehetleri proramin masina daxil edilmesini prosesini cox vaxt aparmasi idi. Bu prosesi azaltmaq meqsedi ile alimler proqrami yaddasinda saxlaya bilecek hesablama  masinin ixtirasina basladilar. Corc fon Leyni prinsipi esasinda ilk hesablama masini 1949-cu ilde  ingilis alimi moris Uilksin terefinden duzeldildi. Neymon masin is prinsipinden esas idea ondan ibaretdir ki informasiyani tehlil ederek hesablama masinini effektif islenmesi ile yanasi universal olmalidir. Asagidaki qurgulardan ibaret olmalidir.
1.      Riyazi ve metiqi meseleleri yerine yetiren hesab mentiq qurgusu
2.      Proqramin icra olma prosesini teskil eden idaretme qurgusu
3.      Verilenleri ve proqramlari yaddas saxlayan yaddas  qurgusu
Umumiyyetle hesablama masinlarini yaranma tarixini nesillere bolek.
1.1945- 1950ci illerde yaradilmis lanpalar uzerin qurulmus  hesablama masini 1 ci nesillere ayid edilir.
2.1960-ci illerin evvellerinde Kiyev Kibermetika institutunda yaranmis promil ve mil, minskde yaradilmis minsk 2 nesile aid edilir.
3.1960-1968-ci ilde aradilmis masinlar 3 nesile aid edilir.
4.1971-ci ilde boyuk inteqral sxemini yaradilmasi ile 4 nesil
5.Kecen esrin 90 –ci illerinde 5 nesil ehmlerinin yaradildive onlarla paralel isleyen mikriprosessorlardan istifade edilir.
6.6 nesile  indiki komputerler aid edilir.
17. Komputerin arxitekturasi ve sturukturu
Evveller  komputer aparat ve proqram vasiteleri bir- birinden asli olmadan ayri-ayriliqda yaradilib(1 ve 2 nesil).3-cu nesilden baslayaraq komputerin aparat ve proqram  vasiteleri vahid  bir sistem kimi lahiyelendirilmeye basladildi. Bu zaman  esas diqqet  bu vasitelerin qarsiliqli elaqesine yoneldildi. Bununla da prinsip baximindan yeni olan  komputer arixtriurasi anlayisi  meydana geldi. Komputer  arixturasi aparat ve proqram  vasiteleri kompleksini qurulmasi ile bagli bir cox amilleri nezere alan meseleleri ehate edir. Bu amillerden esaslari komputerin  qiymeti  tedbiq sahesi  funksiyanal imkanlar hesab olunur.
         Komputer arixturasinin esas terkib hisselerine :
1.      Hesablama ve mentiqi imkanlar
2.      Aparat vasiteleri
3.      Proqram vasiteleri
Hesablama ve mentiqi imkanlar:
1.      Emirler sistemi
2.      Verilenlerin formatlari
3.      Isleme sureti
Aparat vasiteleri
1.           Komputerin mentiqi sturukturu
2.           Yaddasin teskili
3.           Giris cixisin teskili
4.           Idaretme prinsipleri
Proqram vasiteleri
1.      Emeliyyat  sistemi
2.      Proqramlasdirma dilleri
3.      Tedbiqi proqram teminati
Komputerin arxitekturasi ve sturukturu anlayislarini bir-birinden ferqlendirmek lazimdir. komputer  sturukturu mueyyen seviyyede komputerin  konkret terkibini ve onlar arasindaki elaqeni teyin edir.
Arxitektura ise komputerin tekib hisselerini  hansi qaydalarla  qarsiliqli elaqesini teyin edir. Terkib hisselerin tesviri ise yalniz bu qaydalarin  formalasmasi ucun teleb olunan seviyyede verilir.
Basqa sozle arxitektura komputerin lahiyelendirilmesini,qurulmasinin ve proqram telimatinin umumi problemlerini eks etdirir.
18.Windows Emeliyyat Sistemi
Windows esas xususiyyetleri asagidakilardir.
1.      Tekmillesdirilmis yeni vasite :start duymesi ve taskbar windowsun esas xususiyyetleri start duymesi ile proqraminizi suretle islede biler. Fayillararinizi axtara biler ve bir proqrami digerine kece biler .
2.      Windows explorer fayillarinizi disklerinizi  ve saebeke elaqelerini axtarmaq ve cesitlemek ucun genis imkanlara malik bir vasitedir .
3.      Uzun fayil adlari cesitleme ve axtarma emeliyyatlari daha asandir. Fayillarinizi 256 sinvola qeder uzun adlar vere bilersiniz.
4.      Yaddas daha yaxsi idare edilmesi artiq evvel kimi tez-tez yaddas catismazligi  haqqinda melumatlarla qarsilasmayacaqsiniz windows emeli yaddasdan daha semereli sekilde istifade edilir.
5.      Cd-romda tekmillesdirilmis avtopley xususiyyeti-musiqi cd-lerinizi axtarmaq ucun sadece surucunuze  yerlesdirmeyiniz kifayetdir. Cdplayer avtomatik acilacaq ve Cdnizi oxutmaga baslayacaqdir.
6.      Tekminlledirilmis oyun ve multimediya video ve ses fayillarinin isledilmesindeki mehsuldarliq yaxsilasdirilmis MSDOS oyunlari daha cox tesdiqlenmis ve bu oyunlarda cox istifade edilen video xususiyyetleri tekminlesdirmisdi.
7.      Pluq and play qurgulari ile uygunluluq komputerimize pluq and play xususiyyetini desdekleyen bir kart yerlesdirdikden sonra sadece onu acmaginiz kifayyetdir. Windows onu avtomatik tapib quracaqdir.
8.      32 bitli coxtapsiriqli is : windows 1 den cox proqrami eyni zamanda islemesine  imkan verir.
9.      Yeni masaustu: windowsda proqram idareedicisini yerini proqram manager yerini masaustu ve taskbar tutur. Bunlarin vasitesi ile proqram ve texniki vasitelerin daha suretle tapmaq olar.
10.  Tekmillesdirilmis komputer sebekelerini tesdeklenmesi ve sebekede istifade disklerini muxtelif formada teqdim ede bilerik.
19.start menusu ve start menusunun alt menyulari
Windowsda baslangic son derece asantdir. Maus qurgusunun oxunu ekranin alt sol kuncunde start duymesi uzerine getirinve mausun sol duymesini sixin. Bu menyu uzerindeki piktoqramlardan ibaret alt menyu acilacaqdir. Bu piktoqramlardan saginda ox isaresi olanlar alt menyulara malikdir. Bu alt menyularinda alt menyulari ola biler. Start menyusundan istifade etmekle komputerdeki her seye asanliqla istifade ede bilersiniz. Start menyusu  uzerinde normal halda asagida gosterilmis alt menyular ve emrler gorunur.
1.      Proqrams –proqram qruplarin saxlayan qovluqlara daxil olmaqla muxtelif proqramlarin adlari daxil olan menyunu acir.
2.      Documenst – axirinxi defe istifade etdiyin senedi acir .
3.      Settings windowsun xusiyyetlerini deyisdirmek ucun
4.      Find –Fayil ve qovluqu axtarmaq ucun
5.      Help –her hansi bir windows movzusu haqqinda yadima ehtiyac duyduqda  istifade ede bilersiniz.
6.      Run (icra et) –start menyusunda olmayan her hansi bir proqrami acmaq ucun istifade edilir.
7.      Shut down-komputerinizi baglamadan once bu emri secin.
20. Aktiv ve qeyri- aktiv pencereler
Masaustunde her proqram ayri pencerelerde isleye biler. En ustundeki basliq cubugu rengli olan pencere aktiv pencere adlanir. Aktiv pencere maus qurgusunu oxunun hereketlerine ve klaviatura sixilan duymelerine reksiya veren penceredir.Aktiv olmayan pencereler ise ve masaustune zeminine gonderilir ve uzeri aktiv olan pencere ortule biler. Aktiv olmayan pencereni onun gorunen her hansi hissesinden maus qurgusunun sol duymesinin  sixmaqla aktiv hala getire bilersiniz. Windowsla bir pencereni aktiv olmamasini o proqramin islememesi demek deyildir. Siz aktiv pencerede basqa bir proqrami isleyerken telefon nomresini yigizisi aktiv olmayan pencerede bir telefon noqdesini axtarmaga davam ede bilersiniz.
21.Windowsun  fayl sistemi,is stolu, fayl ve qovluqlar.
Windows 98-in fayl sistemi qovluqlar uzerinde qurulmusdur. Bu qurulusa agacvari qurulusda demek olar. Surucunuzu  bir agacin govdesi kimi tesvir  etseniz  qovluqlari bu govdeye birlesmis budaqlar hesab ede bilersiniz.Hemin qovluqlarin daxilinde budaqa birlesmis nazik budaqlar kimi ve fayllarda budaqlardan yarpaqlar kimi ola biler.qovluqlar kataloq  alt kataloqlar kimdie istifade etmek olar.Bir surucu piktoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesine ikiqat sixmaqla icerisinde qovluqlar ve fayllar olan pencere acilacaqdir.Her hansi bir qovluq uzerinde ikiqat sixtiqda pencere acilacaqdir.Bu penceredede qovluq varsa onu uzerinde ikiqat  sixdiqda da pencere acilacaqdir.Acilmis pencereni sixdiqda pencere acilacaqdir.Acilan pencereni hansi piktoqrama aid oldugunu bilmek ucun basliq cubuguna baxmaq kifayetdir.Surucu piktoqramlarini ve qovluqlarini icerisini gosteren pencereni acdiqdan sonra fayl ve qovluqlar uzerinde asagdaki emeliyyatlar yerine yetirilir.
1.      Proqrami yuklemek ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
2.      Fayli acmaq ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
3.      Senedleri cap etmek
Bir senedi cap etmek ucun onun pitoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesinin sixib saxlayaraq,cap qurgusunun pikroqrami uzerine surukleyib duymesini buraxin.
4.      Fayllari kocurmek ve dasimaq ucun klaviaturada ctrl duymesini sixib saxlayaraq mausun sol duymesini faylin uzerine sixmaq fayl piktoqramini yerine surukleyin.
5.      Piktoqramin menyusunu acmaq 1piktoqramin acmaq ucun piktoqramin uzerinde maus qurgusunun sol duymesini basin.

22Masa ustunde pencereleri nizamlamaq
Masa ustunde bir nece pencereni asiq oldugu zaman butun pencereleri eyni zamanda gormek ucun onlari nizamlaya bilersiniz.Iki pencereni yan –yana yerlesdirmekle her ikisnin icerisini eyni anda gore biler muqayise ede biler veya dasima emeliyyatlarinda istifade ede bilersiniz.pencereleri nizamlamaq ucun iki yol vardir:
1ci yol –her hansi pencereni ayri –ayriliqda nizamlamaqdir.
2ci yol-windowsun pencerelerini avtomatik nizamlamaqdir.
Bir nece aciq pencereniz varsa onlari nizamlamaq ucun task bar uzerinde maus qurgusunun sag duymesini sigin pencereleri nizamlamaq ucun sekilde menyu acilacaqdir bu menyu asagidaki emrlerden ibaretdir.
Cascode (pencereleri ust-uste yerlesdirir)windows altdaki her pencerenin basligini gorulecek sekilde pencereleri ust –uste yerlesdirmek ucundur.
Maximize duymesine sixaraq pencereni butun ekran boyu aca bilersiniz.pencere ile isinizi bitirdikden sonra restore duymesine sixaraq pencereni evvelki vezyetine getre bilersiniz.
Tile windows horizantally-(pencereleri ufuqi yerlesdir.)butun pencereleri alt-alta siralanmis sekilde yerlesdirir.
Tile windows vertically-(pencereleri saquli sekilde yerlesdirir.)pencereleri yan-yana yerlesdirir.
Minimize all windows-(butun pencereleri minimum kicilt)butun pencereleri task bar uzerindeki duymeler seklinde kicildib ve masaustunu bosaldir.
Tile-yan yana yerlesdirir.


23Masaustundeki piktoqramlari nizamlamaq
Masaustunde bos bir sahede maus qurgusunun sixdiqda acilacaq dinamik menyunun arrange icons(piktoqramlari tenzimle)alt menyusundan uygun emr secerek piktoqramlarinizi tenzimleye bilersiniz.Bu alt menyu asagidaki emrlerden ibaretdir.:
1.      By name
2.      By tape
3.      By date
Kriptoqramlariniz sececeyiniz alt emrlere gore siralanacaqdir.eger masustunuzu avtomatik tenzimlemek isteyirsinizse auto arrange emrini secin line up icons ise piktoqramlariniz eyni sirada duze bilersiniz.

24Multimediya
Windows emeliyyat sistemi xususi aparat ve proqram vasitelerinin komeyile yuksek keyfiyyetli ses ve inteqrativ isini temin ede biler.Multimediyanin esas vezifesi ses siqnallarini regem seklinde ve eksine cevirmek ikinci elementi ise videoplatadirki onun vasitesile video ve informasiya regem sekline cevrilir.Ses plataniza muxtelif bakustik sistemler qosulurlar.Ses ve video ile islemek ucun komputerde muxtelif proqramlar var.
Bu proqramlar vasitesile audio kompakt diskleri oxutdurmaq,onlara informasiyani yazma ve ses fayllarini redakte etmek hemcinin video kliplere baxmaq olar.Qeyd etmek lazimdirki multimediya informasiyasi cox boyuk yer tutur.Buna gorede bele informasiya kompakt disklerde yerlesdirilir ve hemin disklerdeki informasiyani oxumaq ucun komputerde CD-ROM disk qurgusu olmalidir.Ilk cd-rom qurgusu 1983cu ilkde yaradilmisdir.lakin 1990cu ilde komputerde tetbiq tapmisdir.Kompakt disklerde informasiyanin oxunmasi ve yazilmasi laze vasitesile yerine yetrilir.Bunun sayesinde standart diskde 700 mg geder verilenleri veya 80 deg audio informasiyani saxlamaqq olar.Kompakt diskin klssik novunun diametri 12 sm olur lakin diametri 8sm olan disklerde vardirki onlarin tutumu 340mg geder olur.Diskde yerlesen informasiyanin bir nece novu olur ve her nov ucun yazi formasi olur spesifikasiyada gosterilmis onlara kitab deyilir.
1.        Qirmizi kitab(1982)audio informasiya ucundur
2.       Narinci kitab(1985)arxiv fayllarin yerlediren adi diskdir
3.       Yasil kitab(1988)multimediya informasiyasini yazma ucun
4.      Ag kitab(1993)video informasiyani dvd ve video informasiyanin saxladilmasi mp4 enenvi olan video disklerini siradan cixarir
Ilk vaxtlarda cd-romun modeli videonu digerinise sesi oxuya bilmirdi.Bunlar hamsi 90ci illerin ortalarinda aradan qaldirildi ve cd-room heqiqetende standart qurguya cevrildi.CD-ROOM qurgularinin tutumu 640-700 mgb olur.Bu cur diskde 74 deg audio yazi ve ya 1 saata geder video yerlesdirmek olar.onlarin ikinci ustunluyu onun ucuz olmasindadir.Istenilen CD-ROOMU xarakterize eden esas parametri onun isleme sureti oldugundan bu kemiyyet diskin adinda da geyd olunur.Disk qurgusunun adinin uzerinde gosterilmis gosterici hegigeten uygun gelirdi disklerin heddinden artiq boyuk suretle firlanmasi deq10000 verilenlerin oxunma suretini pislesdirirdi.Bu zaman daimi bucaq suretliliyin texnologiyasina kecid yarandi.Bu halda lazer suasinin butun yol boyunca disk eyni suretle firlanir.Yalniz verilenlerin oxunma sureti deyisirdi-daxili cigirlarda suret minimum xarici cigirlarda ise maksimum suret olurdu.Bu halda istehsalcilar suret parametri kimi maksimal giymeti gosterdiler-informasiya oxunmasinin bu cur maksimal sureti ise yalniz disk  proqraminin 10-15%istifade olunur.

24.Tarix ve zamanin deyisdirilmesi
Control panel(idaretme paneli)deki date-time piktoqrami uzerinde ikiqat sixin.Sekilde gosterilmis date-time properties dialoq penceresi acilacaqdir.
1.        Month –sahesinden cari ayi secin
2.       Year –sahesinden cari ili secin
3.       Day –sahesinden cari gunu secin
4.      Time- vaxti secin
Sahesini asagidaki ox duymesini veya sahe uzerinde sixaraq cari saati daxil edin.
Time zone- sehifesine kecin dunya xeritsei gorunecekdir.xeritede oldugun yeri secin.uygun parametrleri secerek ok duymesini basin ve onlari tesdiqleyin.

25.Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek.
Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek ucun kontrol paneldeki maus piktoqrami uzerinde ikiqat sixin ve deyisidirin.Maus properties dialoq penceresi acilacaqdir. Bu dialoq penceresinde 4 sehife olduguna diqqet edin.
1.        Buttons –duymeler
2.       Pointers –gostericiler
3.       Motion –hereket
4.      General –umumi

26.Maus qurgusunun duymesinin xususiyyetleri
Solaxay istifadeciler buttons sehifesinden istifade ederek maus qurgusunun duymelerini funksiyalarini configutarion sahesinde left handed parametrlerini secerek deyisdire bilersiniz.Ikiqat sixma suretini (double click speed)sahesindeki slow-fast arasindaki iki duymesini uygun istiqmetde hereket etdirmekle test area (test sahesi)sixaraq yoxluya bilersiniz.

27. Maus qurgusunun gostericisinin xususiyyetleri.

Pointers sehifesini acdiqda windowsda istifade olunan muxtelif maus gostericisi isarelerini goreceksiniz.Maus qurgusunun gostericisi xususiyyetleri olan fayllari acaraq deyisdire bilersiniz.

28.Diaqramlar
Excellede dioqramlarla islemek ucun genis imkanlar vardir. Melumatlari daxil etdikden sonar bu melumatlara uygun muxtelix formali dioqramalar hazirlaya bilersiniz.
            Hem movcud dioqram tiplarin yaxindan tanimaq hemde ne zaman onlarin hansindan istiade edeceyini mueyyenledirmek ucun excelled istifade edilen dioqramtipleri haqqinda genis muellumat almaginiz meqsede uygundur. Excelled asagidaki dioqram tiplarinden istifade edilir .
1)       column- sutun praktikada en cox istifade edilen  dioqram tipidir bunlara bezen histoqram adi da verilir katkoriyalar ufiki qiymetler ise sequli olaraq yerlesdirilir istdiyiniz zaman 3 olculu stun deoqramlarida yarada bilersiniz.
2)      Bar- gundelik heyatimizda coxarsilasdigimiz bir dioqram tipidir melumalar  ufiki cubuqlar kimi gosterilir bununlada eyni bir muellumatlar sirasindaki her bir muellumat  basqa birisi ile qarsilasdira bersiniz
3)      Line (xett0 muelumatlariniz nokteden nokteye deyisme eyrisini gormek ucun bu tip dioqramda istifade edin yaniz burada bir hala diqqet etmeyiniz lazimdir: muellumat noqtelerini birlesdiren xettler qiriq bir eyri emele getirecek ve x oxunda reqem qiymetleri yerine katikorialar gosterildiyi ucun bu muelumatin heqiqi (y=f(x)) deyismesini temil etmeyecekler
4)     Pie (tort) tort sekilli dioqramalr  melumatlar arasindaki elaqeni faizlerle  gostermek ucun istifade edilir . tort sekilli dioqramlr yaniz bir melumt sirasini gostere biler  bu tipin 3 olucuku frmasindan istfade ede bilersiniz
5)      XY scatter –noqteli dioqram bu tip dioqramdan istifade edilmesinde esas meqsed y=F(x)
Sekilde bir elaqeni gostermekdir.burada line tipinde ferqli olaraq  X oxunde yerlesdireceyin  melumatlarinda reqem tipli olmasi lazimdir
6)     Area bu tip dioqramda melumatlar oz olculerinde deyil digger melumatlara qarsilasdira bilersiniz…..
7)      Doughnut bu tip dio. Tort sekilli dioqramlara oxsayirlar ve  eyni meqsed ucun edilir ancaq bu tip dio. Bir nece muelumat sirasini goster bilersiniz her bir melumat sirasi cun muxtelif xalqalardan isifade edilir
8)     Radar  qutub xetti dio  bu tip d melumt sirasin  muqayise etmek ucun istifade edilir 
9)     Surface  topoqrafiyadan melumat oldug kimi  coxlu sayda melumatiniz varsa bu muellumatlarin bolusdurulmesini 3 olculu sekilde ve  xeretilememetiqi cercivesinde gotere bilersiiz
10)   Bubble melumatlari qabarciq seklinde tesvir etmek ucundur 
11)    Stock veya high lowclose       senedlerin baglanma qiymetlerini  izlemeyin en yaxsi yolu bu tip diaqramdan istifade etmekdir.
12)   Cylinder-  melumatlari silenderle vasitesile tesvir ucundur
13)    conys-  melumatla konuslar vasitesi le tesvir ucundur


29.Komputer sebekeleri

MELUMATI XARICI  DASIYICILAR SERT DISK ELASDIK VE S  VE KOMP SEBEKESI VASITESI ILE OTURMEK OLAR 2 VE DAHA COX  KOMPUTER ARDICIL BIRLESMESI KOMP  SEBEKESI  MILYONA GETIRIR  KOMP SEBEKESI  GORMEKCUN XUSUSI APARAT  VE PRAQ VASITELERINDE BIRGE OLUNMAVASITELER DEDEIKDE SEBEKEDE ITIFADE OLANAN FAILLAR  YADDAS QURGULAR MELUMATLAR PERFERIYA QURGULARI VE SA  ELEMETLER NEZERDE  TUTULUR. MUMUMI HALDA KOMPUR TEXNIKI VE PROQRAM VASITELERINDE BIR GE ISTIFADE ETMEK  VE MELMAT MUBADILESI MEQSEDIILE  2 VE YA 1 NECE  KOMP BIRLESMESINE  KOMPUTER SEBEKESI DEYILIR 2 KOMP  SADE SEKILDE BIR BIRINE QOSULARAQ ARALARINDA INFRMASIYA MUBADILESI HEYATA KECIRILMESI BIR BASA BIRLESME ADLANIR  KOMP SEBEKESI BIR BIRINE  BIRLESME NOVUNE GORE  ARDICIL ULDUZ VE QARISIQSEKILI  OLUR ARDICIL BIRLESME OZU 3 HISEYE BOLUNUR  SADE DAREVI VE ARDICIL SIN BIRLESMESI  BUTUN SEBEKE NOVLERI  UMUMI TERKIB HISSELERINE FUNKSIYALARA  VE XUSUSIYYETLEREMALIKDIR  BU TERKIB HISELERI ASGIDAKILARDIR  SERVER –OZ EHTIYYATLARINI SEBEKE ITIFADECILERINE TEQDIM EDEN XUXUSI TEMINATINA MALIK XIDMETI KOMPTERDIR  ISTIFADECI   SEBEKE EHTIYYATLARINDAN  ISTIFADE EDEN KOMPTERLERDIR
MUHUT- KOMP BIRLEDIRME USULLARIDIR  KOMP SEBEKESI FUNK GORE 2 QRUPA BOLUNUR  1 SEVIYYELI SERVER ESASINDA QURULAN
 1 SEVIYYELI SEBEKEDE  BUTUN FERDI KOPLER  EYNI HUQUQA MALIKDIRLER   BIR SEVIYELI SEBEKE ISTIFADE EDILEN KOMPLERIN  ISCIURUPLAR ADLANDIRIRLAR VE BURADA ISTIFADEDECILERIN SAY10 NEFERDEN COX OLMUR
SERVER ESASINDA YARADILAN SEBEKELER  ISTIFADE EDEN FERDI KOMPUTELERDEN BIRI
DIGERINDEN HEM PROQRAMTEMINATIN GORE HEMDE  TEXNIKI CEHETDEN  FERQLENIRLER  SEVER ESASINDA SEBEKEDE MURREKKEB KAVEL BIRLESMESINDEN ISTIDE EDILIR SEBEKENIN IDARE OLUNMASI  INZIBATCI TERFINDE HEYATAKECIRIR  BURADA ISTIFADECERIN SAYI 10 DA COX OLA BILER  KOMPTER SEBEKELERI  YERLESDIYI  SAHEDEN ASLI OARAQ LOKAL VE QLOBAL SEBEKEYE BOLUNUR
LOKAL SEBEKE BIR NECE FERDI KOMPUTERDEN PERIFERIYA QURGULARINDAN IBARETDIR BELE SEBEKEYE COX VAXT LAN DEYIRLER ONLAR BIR -BIRI ILE MEHDUD ERAZIDE KABEL ELAQESI IE BIRLESIRLER  SEBEKENIN KOMEYI ILE FAIL VE PRINTERLERDEN ELEKTRN POCDUNDAN  VE DIGER EHTIYATLARDAN TAMAMI ILE ISTFADE ETMEK MUMKUNDUR  LOKAL SEBEKELERDEN BUTUN ISTIRAKCILAR  VAHID PROTOKOL DESTINDEN  ISTIFADEYE UTUNLIK VERILIR  LOKAL SEBEKELER ERAZI   XUSUSIYYETLERINE GORE YIGCAMLIG ILE  FERQLENIRLER  ODUR KI  LOKAL SEBEKELRDEN ISTIFAD ETMEKLE MUXTELIX YERLERDE ISTIFADE OLUNAN  KOMP BITRLESDIRIRLIR  LOKAL SEBEKELER VE FERDI ISTIDFADECILERI BIRLESDIREN SEBEKE  QLOBAL SEBEKEER VE YA LAN ADLANIR.  QLOBAL SEBEKELER GENIS COGRAFI SEBEKEYE MALIKDIRLER. ONLARIN KOMEY LE AYRI AYRI LOKAL SEBEKELERI VE MUXTELIF PROTOKOLLARI BIRESDIRMEK MUMKUN DUR    BELE SEBEKELERDEN ISTIFADE ETMEK UCUN  PLANLASDIRMA SAHESINDE  TUTARI BILIYE VE TECRUBEYE  MALIK OLMAQ TELEB EDILIR  COX VAXT QARISIQ  SEBEKELERDENDE ISTIFADE EDILIR  BU HALDA BIR SEVIYYELISERVER ESSINDA OLAN SEBEKININ  MUSBET CEHETLERIDEN TAM ISTIFADE EDILMELDIR   LOKAL SEBEKENI QLOBALSEBEKENI BIRLESDIREN   KOMPVE YA KOMP PROQRAM TEMINTI SLUJ A DLANIR  SLUJLAR XUSUSI KOMTERDEN VE YA  KOMP PRAQRAMINDAN IBARET OLA BILER KOMP SEBEKERNI  2 FUNSIYA GORE AYRIRLAR 1  SEBEKENIN APARAT VE PROQRAM  EHTIYYALRINDN BIRGE ISTIFA DE OLUN MASI 2 CI VERILENLERIN EHTIYATLATRINDA BIRGE ISTIFADE  TEMINATINA GORE .
30.MƏLUMATLARIN DAXİL EDİLMESİ FORMUNLAR VE FUNKSİYALAR
MS Excel  proqraminda daxil edilən informsiya 3 katkoriyaya bolunur. Mətn 0 ədəd ve sinfonlarin  konfinasiyasindanda ibaret verilenler. Bu tib verilenlər uzerində hər hansı hesablamalar aparma mumkun deyil.
Bir xanaya 32min 767 qeder mətin sinvonlari daxil etmek olar. Xanada daxil edilmis metnin en coxu  1024 sinvolu gorunur  butun sinvollar ise formula setrinde gormek olar. Qeyd edeki xananin maksimal enine  255 sinvol yerlesir. Ededleri gostermekde istifade olunan  asagidaki sinvollarda ibaret verilenler :  -
+  bu tib verilenler MS excproqrami terefinden hesablama ssubyekti kimi qebul edilir ededler daxil edilerken  regional paramertlerin secilmesinden asli olaraq  .  vergul isaresi  kesr ededleri tam ve kers hissesini  ayrica isaresi kimi qebul edilir .
Ededlerin qarsisinda  plus isaresi ekranda gosterilmir . menfi ededlei daxil ederken onun qarsisinda  menfi isaresi gosterilmelidir E   ve  e sinvollar latin herfi ile  daxil edilmelidir . dustur bir ve bir nece xana da yerlesen  verilenler uzerinde mueyyenn hesablamalar aparmaq ucn daxil edilen isareler her hani dustur = isaresi ile baslayir   dusturlar riyazi emel isareleri ve xususi funksiyalardan   aperatorlardan  istifa etmekle daxil edilir  dusturda istifate edilen xanalarin yanliz  unvani gosterilir  hesablamalar ise  hemin xanalardaki  verilenler uzerinde aparilir dustur daxil edilmis  xanada hesablamalarin neticesi gorununr  dusturun ifadesine ise  formula  sertinde baxmaq olar mes  b 4 xanasinda 2 5 ededin f 4 xanasinda 4 ededi daxil edilmisdir . H 4  xanasinda b4 ve f 4 xanalarin   cemini hesablamaq ucun hemin xana ya asagidaki dustur daxil edilir  enter ddumesi basilar bu zaman h4 xanasinda hesablamanin neticesi yeni 6.5 ededi  bu xanani secdikde ise formula setrinde  “b4 plus f4” ifadesi gorunecek
Dusturu daxil edeldiedi.kde sehve yol verildikde   ekaranda bu barede xeberdarlik edilen dialoq penceresi bezende  dustur daxil edilmis  xanada  value  bu ifade hesablama  aprilmasina mumkunsuzluyune israredi
Xanada daxil edilmis verilenleri  redakte etmek ucun  mausun duymesini hemin xananin uzerinde   2 defe  basmaq vey a  xanani  secib kursoru formula setrinde yerlesdirmek ve yaxud  f 2 duymesini basmaq lazimdir .
Istenilen dusturu  = isaresi ile BASLAYIR  dusturlarda muxtelif  hesblamara aparmaq ucun standart funksiyalardan istifade olunur  “ insert   function “ emrini daxil edin  eyni adli pencerede katekoriya siyahisindan lazim olan katikoriyni secin  mes stastiskasi siyahisindan istediyinin funksiyanin meselen  VERGe secin ve ox  duymesini  ok dumesi ile tesdik edin fuks arqumentlerini  gosterdikden sonra derhal sonra netice alinir.Praktikada  daha cox istifade olunan bezi funksiyalar asgidadir.1.sum-secilmis xanadaki verilenlerin cemini hesablayir.2.avarage-orta  hesablayir.3-min(max)verilenler arasinda minimal-maksimal qiymetin tapilmasinda istifade edilir.4.ABS-ededin mutleq qiymetini hesablayir.5-text-ededi mentige cevrir.6-IF-mentigi funksiya verilmis sertler daxilinde hesablamalar aparir.
31.Minimum ve maksimin funksiyalar
Statistic katikoriyasina daxil olan minimum ve meksimim funksiyalari en cox istifade edilen funksiyalardir. Bu funk. Uygun olaraq her hansi bir saheye daxil olan hucreler icindeki en kicik veya en boyuk qiymeti tapmaq ucun istifade olunur.arqument kimi bir və ya bir necə  sahə ünvanı və ya adı göstərilə bilər. Bu funk. Yaziliş forması aşagidaki kimidir.
1 min (n)və s göstərilmis qiymətləri en kiciyini gösyərir
2 mak()və s göstərilmis qiy en böyüyünü gosterir
 3D8 hücrəsini secin
4 formul cubuğunda =minimm( c3 c7) yazin
5 Enter düyməsini sixin. D8 hucresine c3 c7 sahesindeki en kicik qiymet daxil edilecek.
6 indide e 8 hucresini secin
7 formul cubugunda = mak.( d3 d7) yazin.
8 enter duymesini sixin  e8 hucresine d3 d7 sahesinideki en boyuk qiymeti daxil edilecekdir                 
       32. SETR VE SUTUNLARIN CEMINI HESABLANMASI
ISTENILEN DUSTUR BERABER ISAESI LE BASLAYIR. HER HANIS XANAYA DUSTUR DAXIL ETDIKDE BU DUSTURDA GOSTERILEN XANALARIN KORDINATLARI DUSTURUN OZ XANASINI MOVQEYINE NISBETDE VEILIR.
TUTAQ KI D12 XANASINDA   D3 D4 D5 XANALARINDAKI EDEDLERIN CEMINI GOSTERMEK LAZIMDIR. BUBUN UCUN HEMIN XANAYA ASAGIDAKI DUSTUR DAXILI EDILIR
 RR1 RC GORNUSUNDE REJMINDE  OLACAQ
YENI R12 C 4 XANASINDA HEMIN SUTUNDA  4 SUTUNDA HEMIN SUTUNDA YUXARIDA OLAN 9CI 7 CI 5 CI XANALARIN CEMI HESABLANIR.
EXCELDE CEMI TAPMAQ COX ASANTDIR. BUNUN UCUN STANART ALETLER CUBU UZERINDEKI  AVTAMETIK CEMLE DUYMESI KIFAYETDIR . BU DUYMEDEN 2 FORMADAN ISTIFADE EDE BILERSINIZ.
1) DUYME UZERINDE BIR DEFE SIXARAQ  FORMUL CUBU GU GORNECEQ FORMUN UZERINDE DEYISIKLIK APARA BILERSINIZ.
2)DUYME UZERINDE 2 QAT SIXARAQ CEMLEECEK EDEDIN YERLESDIYI HUCRELERIN AVTOMATIK  SECILMESINI VE HESABLANMASINI TEMIN EDE BILERSINIZ. .
BIR HUCREYE AVTOMATIK CEM VE DUYMESINDEN ISTIFADE EDEREK HESABALANMIS CEMI YAZARKEN EXCEL O HUCRESININ UZERINDEKI ALT ALTA YERLESMIS  BU TUN QIYMETI AVTOMATIK OLARAQ  SECIB CEMLEYIR. EGER HEMIN QIYMETLERIN YERLESDIYI HUCRELER YAN YANA DEYILSE  (MESEN SEKILDE GOSTERILDIYI KIMISIDE ) NE ETMEK LAZIMDIR.
EGER C 8 HUCREINI SECIBATOMATIQ CEMLE DUYMESINI 2 QAT SIXARSINIZSA YANVAR AYININ BAKI AYI ILE ELEQEDAR OLARAQ USTEKI QIYMET CEME DAXIL EDILMEYECEKDIR .BU SEHVI ETMEMEK UCUN YAN VAR AYINA AID BITUN QIYMETLERI SECIB AFTOMATIK CEMLE DUYMESINI  1 DEFE SIXIN EXCEL SECDIYINIZ QIYMEKTLERIN CEMINI HESABALYIB BUNU ALTAKI BOS HUCREYE DAXIL EDECEKSINIZ . BU USULU DIGER AYLAR UCUN DE TETBIQ EDE BILERSINIZ
HUCRE ICERISINDE HEM FORMULUN OZUN HEMDE CEMI TAPILACAQ SAHENN  HUCRELER QIRIQ XETLERLE CERCIVEYE ALINIR BUNDAN BASQA  FORMUL ICERISIND TAPILACAQ SAHENI UNVANIDA SECIVILMISDI . INDI  BU SAHE UNVANI DUZELDE BILERSINIZ BUNUN UCUN A FORMULUN ICERISINDEKI KURSARDAN  ISTIFADE DEREK  YADA SAHE UNVANINI SECILI IKEN MAUS VASITESI ILE C3 C6 SEHFESINI SECMELISINIZ.
33.TELEKOMMUNIKASIYA SEBEKELERI

TELEKOMLIKASI VASITELERI UZAQ MESAFEYE INFORMASIYA OTURULMESI VE QEBULUNU TESKIL EDEN TEXNIKI VASITELERDIR . DUNYADA  OLAN IXTYARI INFORMASINI ELDE EDILMEK UCUN KOMP TELEB OLUNAN INFORMASIYA BAZASINA DAXIL OLMAQ IMKANINA  MALIK OLMALIDIR. BU DA OZ NOBESINDE BUTUN KOMPLERIN NEHEG BIR HESABLAMA SEBEKESI SEKLINDE BIRLESDIRMEYI TELEB EDILAR KECEN ESRIN 60 80 CL ILDEBOYUK UNVERSAL KOMPLER UZAQ MESAFEDE YERLESEN  TERMINAL QURUPLARINA MAL8IKDIRLER  BU TERMINALLAR  BIR NECE ISTIFADECIYE EYNI ZAMANDA  KOMP DE ISLEMEK IMKANI VERIRDI TERMINALLARIN KOMP BIRLESME TEXNOLOGIYASI ILK HESABALAMA SEBEKELERINI YARANMA ESASLARINI QOYDU DAHA SONRALAR QLOBAL SEBEKELER MEYDAA GELDIKI ONLAR  VASITESI ILE DAHA UZAQ MESAFELERDE OLAN KMPLER BIR BIRI ILE BIRLESE  BILERLER QLOBAL SEBEKEYE MISAL OLARAQ  INTERNET SEBEKESINI GOSTERMEK OLAR UZAQ MESFEDE YERLESEN KOMPLERER ARASINDA  INFORMASIYA MUBADILEINI TESKIL ETMEK UCUN SEBEKE UNVANINI VERMEK VE LAZIMI RABITE ELAQESINI QURMAQ LAZIMDIR BU DA MUEYYEN VAXT SERF OLUNMASIN TELEB EDIRSI DIGER KANALLAR ITISMAR UCUN BAHA OLDUGUNDAN VE VE QLOBAL SEBEKEYE YALNIZ MEHDUD SAYDA KLENTLER DAXIL OLABILDIKLERI UCUN INFORMAIYAUBADILESINI ESAS  KANALI KIMI TELEFON XETTINDEN ISTIFADE  EDILIRDI   TELEFON XETTI ILE KOMP ELAQESINI YARATMAQ UCUN LAZIM OLAN  ILK QURGU 70 ILLERIN EVVELERIDE ISTFADE OLUNMUSDU BUNA MADEM QURGUSU DEYILLIR  BU QURGU KOMP GOSULIR VE TEL KANALI VASITESI ILE VERIENLERI OUREK VE QEBUL IMKANINA MALIK OLUR  HAL HAZIRDA MUXTELIF FUNK LERINE YETIREN KULLU MIQDARDA MUXTELIF MODEMLER MOVCUDDUR BUTUN DUNYA SEBEKELRINI EKSER HISSESI MODEMLERIN KOMEYI ILE TESKIL OLUNMUSDUR  SON ZAMANLAR INTEQRASIYA XIDMETLERINE MALIK TELEFON SEBEKESINDENDE ISTIFADE OLNR BUNUN YARADILMASINDA ESAS MEQSED VERILENLERIN OTURULME SURETINE OLAN  MEHDUDIETI ARADAN QALDIRMAQ  VE EYNI ZAMANDA MOVCUD OLAN TELEFON XETTLERI ILE ISLEMEK IMKANINA MALIK OLMAQDIR  BU CUR SEBEKENIN E QOSULMINSIPI  SIQNALARIN REQEMLI EMALISIR  BU SEBEKELER  COX KALLALI OLURLAR .FERDI KOMPLERIM MEYDANA GELMESI QLOBALSEBEKELERE BOYUK TESIR GOSTERERK ONLARIN  KEMIYYET VE KEYFIYYET CEHETCE YAXSILASMASINA SEBEB OLMUSDU  BU ARTIMIN COX HISSESINI ISE ISTIFADECILERDE OLAN KOMPLER VE MADEMLER TESKIL EDITMISLER BUTUN QLOBAL SEBEKELER BIR BIRI ILE ELAQEDARDILAR LAKIN ONLARDAN BEZILERI  ADI RABITE VASITELERI KIMI TELEQRF TELEFAKS ADI POCT XIDMETLERIDE GOSTERE BILER BUNUN UCUN SEBEKENIN XUSUSI QOVSAGIOLUR KI ONLAR ELEKTRON POCDU ILE MEKTUB VE DIGER MATIRIALLARI QEBU EDIR VE SONRA ONLARI FAKSLA LAZIMI TELEFON NOMRELERE GONDERIRLER  BELE SEBEKE ILE HEMCININ ADI MEKTUB VE TELEQRAMARIDA GONDERMEK MUMKUNDUR  BELE HALDA  ELEKTRON POCDU ILE  SEBEKENIN XUSUSI QOVZAGINA METIN GONDRILIR ORADA O AYDINLARILIR ZERFIN DAXILINE QOYULUR VE ADI POCTLA GONDERILIR .

34KOMPUTERIN  ƏSAS HİSSƏLERİ VƏ ONLARİN İS PRİNSİPLƏ
Biz   istifadəci ucun nezerde tutulmusç  nisbeten  ucuz universal mikrokomputer ferdi computer adlanirş Ferdi computer adeten aciq arxeaktura prinsipi  asagidakilardan   ibaretdir.
1.Yalniz komputerin fealiyyet prinsipinin tedbiqi ve onlarin konfiqurasiyasi nizama salinir ve satandartlasdirilir.
2.Daxili genislenme yuvalarinin hesabina computer asanliqla  genislendirilir ve computer sistemnin esas funksiyonal  kompenmetleri ve onlar arasindaki qarsiliqli elaqeni blok sxemde  gormek olar.Komputerin muxtelif qurgularin bir-biri ile birlesdirmek ucun onlar eyni interfeyse malik olmalidir.
Interfeys 2 qurgunun bir-birile qosulma vasitesidir. Umimiyyetle komputerin qurulusu asagidaki kimidir.
1.Esas aparat  hissesini ozunde birlesdiren system bloku. Bloka ana lovhe mikroprosessorlar, mikrosxemler, yaddaslar, sertdisk, elastikdisk disk surucusu, sidiroom ve s. daxildir.
2.Metn vey a qrafik melumati ozunde eks etdiren manitor.
3.Istifadeci terefinden istenilen informasiyanin ferdi komputere teqdim ucun elaqe qurgusu olan klavyatura.
4.Monitoruun uzerinde yerlesen xususi gostericini kursoru ekran boyu istenilen gostericisini kursoru ekran boyu istenilen istiqametde hereket etdiren maus qurgusu.
5.Bunlardan elave ferdi komputerde perferiya qurgulardan perferiya, skayner, reqemli kamera ve s. istifade olunur.
35SISTEM   BLOKU
Ferdi komputerlerde istifade edilen texmini elementlerin esas birlesme qovsagi olub daxilnde komputerin islemesi ucun lazim olan en ehemiyyetli vasiteleri  birlesdirir. Sistem bloku daxilinde yerlesen qurgulari daxili, xaricden qosulan qurgulari ise xarici qurgular adlanir.
36KLAVIATURA
Ferdi computer ile istifadeci arasinda elaqe yaradan qurgu klavyaturadir. Klavyatura bezi hallarda computer ile bir lovhe uzerinde  esker hallarda ise musteqil qurgu kimi qurulur, istifade edilir./
Klavyatura duymelerini dord qrupa bolmek olar.
1.Qrupa daxil olan  duymeler komputerin merkezinde yerlesir.Onlar herf ve bezi basqa  simvollari  komputere daxil etmek ucundur.
2.Qrup funksiyanal  F1 F12 –ye qeder  ve onlar klavyaturanin yuxari hissesinde yerlesir.
3.Qrup duymeler kursorun hereketini istiqametlendirmek ucundur.
4. qrupa kursorun hereketini idare eden duymeler aiddir.
Bu qrup duymeler esasen  2-meqsed ucun istifade edilir.  1-ci hal reqemlerin blokirovka rejimi  vereqemdenelave 4 hesab emelinin isareleri komputere daxil edilir.  2-ci halda blokirovka rejimi oradan goturulur.
37MANITOR
Ferdi komputere daxil edilen ve oradan oxunan informasiyani eks etdirmek ucun manitordan istifade edilir. Manitorlarin idare olunmasi komputerin daxilinde formalasan video siqnallari hesabina bas verir. Indiki zamanda istehsal olunan komputerlerdeerde  monitorlardan genis istifade edilir. Bunun esas sebebi manitirardan alanmis tesviri rengli sekilde muqayise olunmus derecede uygunlugu ve safligidir.
Manitorun esas gostericisi – ekran olcusu, ekranda tesvir olunan noqtelerin sayi,  tesvirin eks olunmasinin  maksimal tezliyi ve ekranin mudafie gostericisidir. Eks olunma tezliyi herslerle olculur  Tezlik artiqca tesvir daha da temiz olur.Muasir manitorda tezlik  75-100 hers arasinda olur. Monitorlar monoxrom 1 rengli ve cox rengli olurlar . Son xamanlar ancaq ferdi komputerden istifaden edilmek ucun xususi texnika ile hazirlasnmis mantorla  istehsal olunur. Bele manitorlarin dioqonalinin olcusu 15 – 13 duyum arasinda deyisir .Manitoru hazirlamaq ucun  maye kristaldan isifade edilir.

38PERIFERIYA QURGULARI VE ONLARIN IS PRINSIPI
Verilenlerin  bloka  daxil edilmesive ya xaric edilmesi, hemcinin blokda uzun muddet saxlanilmasi ucun istifade olunan qurgulara perferiya qurgulari deyilir. Ferdi komputerlerin cevikliyi ve universialligi perferiya qurgularindan bir basa aslidir. Perferiya qurgulari ferdi komputrrin komekci emeliyyatlari yerine yetirmek ucun istifade edilir. Perferiya qurgulari teminatina gore asagidaki kimi qurasdirilir.
1.Verilenleri daxil eden qurgular-skayner, reqemli kamera ve s.
2.Verilenleri xaric eden qurgular-printerler,
3.Verilenleri  mubadile eden qurglar-fak modemler.
4,Verilenleri saxlayan qurgukar-strimmer, toplayicilar, maqnit qurgular.
PRINTER-aliinmis neticeni monitorda uzun muddet saxlamaq ve komputerden  kenara tehlil etmek cetinlik toredirdi. Bu problemlemi cap qurgulari printerler aradan qaldirdi.
Printer cap eden demekdir, printerler bir-birinden cap etme usuluna , sixligina , suretine ve cap rengine gore ferqlenirler. Prunterlerin asagidaki novleri var:
1.Matrisli printerler,2.Axinli printerler, 3. Lazer printerleri, 4.Termoqrafik cap printerleri ve s.
MODEM—Modem computer ve telefon siqnallarini anoloq siqnallarina vey a eksine avtomotik ceviren qurgudur. Hal –hazirda  adi modemler istehsal olunmur. Modem dedikde faks modemi nezerde tutulur.
SKAYNER-Metn ve qrafiki  informasiyanin suretinincixarib ve komputere daxil etmek ucun skayner  qurgusundan istifade edilir.  Skayner fotosekil, resm elyazmasi, qezet ve jurnal suretlerini komputerde tekrar istifade edilmesi ni temin edir.
STRIMMER-(uzun lent)-Informasiyanin maqintafon lentine yazan xususi imkanli maqintafondur. Ondan sert maqnitafon diskinde olan  informasiyanin ehtiyyatda saxlanilmasi ucun istifade edirler .Eger heddinden artiq vacib olan informasiya sert maqnit diskindedirse onun strimmerde saxlamaq meslehet gorulur. Strimmerin kasetleri boyuk tutuma malikdirler.\
PLOTTER-Kagiz uzerinde muxtelif certiyojlarin cekilmesini temin edir. Esasen komputerde muhendis meseleleri ni hell etmek ucun istifade edirler.
REQEMLI KAMERA- Komputere tesvirleri daxil etmek ucun istifade olunan xususi quruluslu cihazdir.
39KOMPUTERIN     PROQRAM       TEMINATI
Tertib edilmis proqramlasri deyismekle komputerde muxtelif sahelerde elverisli vasite kimi istifade etmek olar. Komputer bu meqsedler ucun mutleq mueyyen proqramlarla temin olunmalidir. Diger terefdende  tedbiq  olunmasi sahelerinden asili olmayaraq komputerin semereli istifade edilmesi ucun  istifadeci tertib edilmis proqramlar haqqinda etrafli  melumata malik olmalidirlar. Esas meseleleri yerine    yetirmek  ucun computer uygun proqramlarla temin  olunur ki, hemin proqramlar kompleksi ferdi komputeri proqram teminati sistemini temin edir. Is usuluna gore proqram teminatina daxil olan proqramlar  3  katiqoriyaya bolunur,
1.SISTEM PROQRAMLARI-bu proqramlar hemise hazir veziyyetde olub komputerin daxilinde saxlanir ve aparat hissesi ile istifade  olunan proqramlar arasinda elaqe yaradir.
2.QEYRI REZIDENT ADI PROQRAMLAR-bu proqramlar vasitesile istenilen nov  meseleni hell etmek olur. Bu proqramlar isini bitirdikden sonar emeli yaddasi bosaldir ve idareetmni basqa proqramlara oturur.
3.REZIDENT PROQRAMLAR-adi proqramlardan ferqi  olacaq idare etmeni basqa proqramlarla oturdukde emeli yaddasdan silinmir ve hemin proqramlarin icrasi basa catdiqdan sonar idareetmeni  yeniden  oz uzerine gotururler.
Komputerde istifade edilen proqram teminatinin funksianal teyinatina  gore 3 qeupa bolmekolar.
1.Idareetme ve muxtelif komekci funksiyalari yerine yetminati  funksiyalari  yerine yetiren istem proqram teminati .
2.Komputer ucun yeni proqramlarin yaradilmasini temin eden proqramlasdirma  sistemleri.
3.Istifadecinin mueyyen isleri heyata kecirmesini bilavasite temin eden tetbiqi proqramlar.
40.TCP\IP unvanlar
1973cu ilde Bob Con ve Vin Sert muxtelif komputerleri sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydada elagelendiren TCP(transmission control protocol)isleyib hazirladilar.Bu protocol internetde melumatlarin oturulmesi ve istiqametlendirilmesi temin edirdi.Sonralar bu protocol iki protokola bolundu.TCP verilnler axininin idaredilmesi ve paketlerin itirlmesini  neytrallasdirilmasini :IP-ayri-ayri paketlerin  unvanlasdirilmasi ve istiqametlendirilmesi.Hazirda internetin baza protokolu hesab edilir.20ci esrin 80ci illerinde internet avropada,90ci illerin ortalarinda MDB olkelerinde yaradilmisdir.IP internetin baza protokoludur.TCP\IP muxtelif computerlerle elagelendirlir.TCP computer sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydlarla elagelndirlir.Onun esas funksiyasi gonderilen paketleri informasiya siqmentlere bolmek ve onlari suretle ve tehlukesiz oturulmesi temin etmekdir.IP computer unvanini saxlayan gonderilen melumatlari oz unvanina duzgun catmasinin temin eden protokoldur.Her bir komputerin IP unvan sebekede her biri 256dan cox olmayan 4qrup ededden inbaret olur.Reqem qrup bir- birin noqte ile ayrilir.Reqem unvani cox zaman ad,unvan formasinda istifade edilir
41.Domenler.
80ci illerde daha rahat system olan domen adlar sistemi (domen name system DNS)yaradildi.Bu system iyeraksik qurulusa malikdir.Internet ilk defe ABS da yarandigina gore 1ci seviyyeli domenlerin formalasmasinda amerikalilarin tesiri hiss edilecek geder olub.Birinci seviyyeli domenlerden daya cox meshur olanlar asagidakilardir.:
1.        Com-kommersiya teskilatlari
2.       Edu-tehsil muessiseleri
3.       Gov-hakimiyyet qurgulari
4.      Mil-herbi qurumlar
5.       Net-muxtelif sebeke agentleikleri
6.      Int-beynelxalq teskilatlar
7.       Org-geyri kommersiya teskilatlari
Birinci seviyyeli domenlerden sonra ise daha asagi seviyyeli domenler gelir.Ikinci seviyyeli domenler adeten seher ayelet adlari olur.3cu seviyyeli domen ise firma,muessise adlarindan ibaretdir.Birnci seviyyeli teskilat domenleri basqa computer yerini mueyyenlersdiren cografi domenler var.Olke kodlari olkeni bildirmek ucun iki simvoldan istifade edilir.Birinci seviyyeli cografi domenler asagidakilardir.
1.        Az-azerbaycan
2.       Ru-rusiya
3.       De-almaniya
4.      Fr-fransa
5.       Se-isvecre
6.      Uk-boyuk britanya
7.       Tr-turkiye
Internetdeki istenilen domenler tam domen adi ile identifikasiya olur.Buna ise bezen mutleq domen adi deyilir.Domenler birbirnin icinde iyeraksik qurulusa malik olurlar.Bu zaman domenler agaclarin budaqlari host xidmetler ise onun yarpaqlari kimi olur.Domen konkret bir erazide ehate etmir.O muxtelif olke muessise, bank sobesi ola biler.
42.URL unvanlari HTML dili.
Web sayt (webseti web-horumcek toru, site yer )HTTP HTTPS protokolu vasitesile internetde muraciet etmek mumkun olan eyni movzunu web sehifelerinin yigimidir.web saylarinin unvan yigimi umumdunya horumcek torunun yaradir.Web saytlari sehifeleri unvanlari domen unvanlari adinda birlesmis olurlar ve eyni mentiqi struktura malikdirler.Web sayti anlasyisi hosting server provider domen sebeke ve s anlayislarla six baglidir.Internet texnologiyalari inkisaf etdikce bir-srevreden coxlu sayda domen ve web saytlari yerlesdirmek mumkundur.Dunyada ilk web sayti 16 avgust 1991ci ilde Tim Borners terefinden yaradilmisdir.Hemin saytda world wide web  yeni texnologiyasi haqqinda umumi anlayis vererek urc unvanlasdirma ve internet HTML dili haqqinda danisir.Hemin saytda web serverleri ve web browserlerin qurulmasi isi ile bagli informasiya verilirdi.Hemin sayt dunyada ilk internet katalogudur.Beleki tim browserleri diger saytlarda kecidlerin siyahisi gosterilirdi.Tim bornes hesab edirdiki hiber metnlerde istifade etmekle sebekelrde  informasiya mubadilesini cox suretle ve effektiv aparmaq mumkundur.Bu ideyani heyata kecirmek ucun o hele 1980ci ilde Enqrul proqram teminatini yaratdi.1991ci ilde CERN tetbiq olundu.Tim browserli web texnologiyasinin HT atasi hesab olunur.Internetde olan oz aralarinda hiber istinadlarla birlesmis kicik saytdan tutmus boyuk informasiya portalina geder herbi resurs bir nece tematik rublikalari teskil edir.Bir qayda olaraq menzumu qisa anonslarla verilmis butov bolmelerdeki birinci yeri baslangic sehifeye getirlirki bu sehifeye index, html saytin butun baslangic senedlerine bele adin verilmesi meslehetdir.Cunki eks tegdirde her hansi bolmenin baslangic sehifesinin adi gosterilmeden verilen unvana muraciet olunursa  browser sehifesinin ozu yox cari qovluqda saxlanmis fayllarin siyahisinda gosterecek senedlerin uygun bolmnelerine gore poaylanmis tematik rubinalar yigini ve butun sehifeni resurslari arasinda evvelceden lahiyelendirilmis hiperler elagedader saytin metntiqi strukturu adlanir.Fiziki strukturu ise sayt nesr olunmus qovlugun alt direktoriyalarindaki fiziki fayllarin yerlesdirilmesi kimi basa dusulur ola bilerki mentigi ve fiziki strukturlar ust-uste dusmesin cunki,senedin fiziki strukturlarinda fayillar proqramisitin isini asnlasdirmaq meqsedile mueyyen qaydalari yerlesdure biler.
43.Providerler.
Providerler internet xidmetlerini teskil eden teskilatdir.Internete baglanmaq ucun komputerin nece sazlanmasi ve s proqramlarin haqqinda providerden cavab almaq lazimdir.Providerlerin esas paramatrleri asagidakilardir.
1.        Qlobal sebekeye baglanti surety
2.       Dayaniqli ve keyfiyyetli servis
3.       Modem nomresinin sayi serfeli qiymet siyaseti ve s xidmetler.
Provider internete qosulma ile bagli lazim melumat vermeli baglanti ucun lazim olan telefon nomresi bildirmeli ve musteriye parol ve login teqdim etmelidir.Hazirda olkede internet xidmeti gosteren 30 provider vardir.Providerlerin esas xidmeti Delta telekom birge muessisesinin komeyi ile elde edilir.Olkede internet tarfikinin 85%i bu gurgunun uzerinden kecir.Azevrotel providerinde qlobal sebekeye peyk vasitesile elage baglanan kanallar movcuddur.2004cu iledek azerbaycanin internet seqmenti iki noqtede kesismisdir.Azersat ve Azevrotel yani olke providerler arasinda qarsiliqli razilasmaya gore yerli informasiya mubarizesinin qurulmasi ucun iki provider qrupu yaradilmisdir.Providerlerin  ekseriyyeti dialup baglanti birbasa xett hosting ve satndart xidmetler teskil edir.Olke istifadecilirenin 60-70%i dialup baglanti ile sebekeye qosulur.2004cu ilden etibaren Azevrotel ve baki internet yeni abunecilerinin ozlerine mexsus olan adi mis meftil ile yeni qlobal sebekeye qosulma teklif etmeye baslayir.Catel sirketi CDH texnologiyasi ile reqemsal simsiz internet xidmeti teklif edir.Bu xidmetin esas ustunkuyu ondan ibaretdirki Baki ve Abseron erazisinde eyni bir telefon nomresinden internetden hem evden hem is yerinden hem de masinda istifade etmek mumkundur.Azerbaycanda istifade edilen providerler:
1.        Azevrotel
2.       Adanet
3.       Azstarnet
4.      Azerin
5.       Ekstranet
6.      Bakinternet
7.       Azeronline
8.      Intrans
9.      Azernet
44.Ofis proqramlari word senedi ile is Senedin yaradilmasi
Bos senedin evveinde kursor adlanan saquli xett yerlesir. Kursor klaviaturadan daxil edilecek simvolun ekranda movqeyi gosterir. Qeyd etmek lazimdir ki,senedin istenilen hisssinde maus duymesini 2  defe  basmaqla  kursorun movqeyini secmek olar. Ilk addimlar sozlerini daxil et. Sozler arasi boslugun yaradilmasi ucunspacber qlavisini basin. Uzun setrlerin capi zamani entere basmagin ehtiyaci  yoxdu. Novbeti setri kecmek ucun cumlelerin adini yazmaq lazimdir. Yeni muasir texnologiyalar dunyasina qapi acir. Enter  klavisini basmaqla novbeti abzasa kecirik. Metin daxil edlmesi zamani her zaman sehvlere yol verilir worded bu kimi sehvlere delete backspace klavislerinin komeyi ile aradan qaldirmaq olar. Senedin sonra ki istifadecileri ucun mutleq yadda saxlamaq lazimdir. Bunun ucun hemin fayla ad vermek olur sert yumusaq  vey a sebeke diskinde saxlanma lazimdir. Senedin ilkin yadda saxlama zamani onun adini ve  saxlamlacagi zamanini gosterilmesi vacibdir. Fail menyusunu acin.  Acilmis menyuda hansi adla yadda saxlama save as  emirini secin beelikle ekranda hansi adla yadda saxlama save as diaoq penceresi yaranacaq. Harada yadda saxlamali save in sehifesinde oxu basin ve acilmis siyahidan ser diski secin . acilmis qovluq siyahisinda lazimi qovliq adinda mausun sol duymesini 2 defe basin . fayilin adi tile name sahesinde verilenleri qeyd edin ve daxil edin fayilin yadda saxlnmasi prosesi .
45.Senedin acilmasi
Yardimci senedin ekrana cagirmaq ucun standart “standard” aletler lohvesinde acmaq “open” duymesini basin. Ekranda acmaq open dialoq penceresi yaranacaq. Bu pencere aclacaq. Qovluq ve senedi secmeye imkan verir.bunun ucun baxmaq “look in” sahesinde oxu basin. Ve sert diski qeyd edin. Qovluq siyahisinda lazimi qovluqda mausun sol duymesini 2 defe basin . acilan qovluqda istenilen fayili secib uzerinde mausun sol duymesini basi.belelikle wordun kicik sahesinde sened gorunecek. Eger siz fayili mutleq parolla yadda saxlamaq isteyirsinizse ilk novbede hemin hemin fayili ekrana cagirmaq lazimdir. Belelikle wordun kicik sahesinde sened yaranacaq. Indi ise fayil menyusunda hansi adla yadda saxlamaq save as emrini secin acilmis dioloq penceresenide xidmet “tools “ ve sonra  parametirler securite options emrini secin .yaranmis sehifenin fayilin acilmasi ucun parol “ word to open” sahesinde fayili acmaq ucun parolu secin . diqqed edin ki yigilan parol ulduzlar sekilinde gosterilsin . novbeti verilenleri daxi edimesi  parol “password to  modify sahesinde 2-ci parolu daxil edin ve oxu basin. Ekranda parolun tesdiki confram password penceresi yaranacaqdr. Fayilin acilmasi ucun parolu daxil edin . ok basin. 2 parolun tesdiqi ucun pencer acilacaq ve bu pencerede verilenleri daxil edilmesi ucun parolu password to modify tekrar edin ok basin  posesi tamamlamaq ucun yaddas saxlamaq ucun “save “ duymesini basin senedi baglayin . neticede sened her defe acildiqda word parolun daxil edilmesi ucun pencere gorunecek  senedi acmaq ucun siz parolu gostermelisiniz, eks halda sened acilmayacaq.
46.internetin tarixi ve xidmetleri.
Kecen esrin 50 ci illerinde kmputerde istifade ederek informasa oturulmesi ve qebul edilmesi laboratoriya seraitinde eksprment kimi heyata kecirilir. 50 ci iin sonunda ise ABS mudafiye naziri istifade etdiyi computer arasinda elaqe sebekesi yaratmaq meqsedi ile Arpanet adli paylamis sebekeni sifaris verir ve bu sifarisde eses meqsed bir birinde uzaq mesafelerde yerlesen ve muxtelif komputerin arasinda elaqe yaradilmasinin temin edilmesi idi.yaradilmis arfanet sistemi elmi tedqiqatinin aparilmasi meqsedi ile elm xadimlerinin rehberlik etdikleri computer merkezlerinin bir-birinden uzaq mesafelerde yerlesen ,baxmayaraq onlarin arasinda hell edici rol oynayir.aydin olurki,yaradilmis sistem electron poctunun gonderilmesinde ve informasiya mubadilesinde evezsizdir.afarent sistemi gunu-gunden inkisaf edir ve istifadecinin umumi raziligi ile 1983-cu ilde 2 sebekeye afarent ve milnet adli yeni sistemlere bolunur.milnet sistemi tamami ile herbi meqsedler ucun istifade edildiyi halda arfanet tedqiqatin aparil,asinda istirak edir.yaradilmis elaqe sistemleri sonraki illerde daha da genislenmis ve bir-biriyle six elaqeye girirler. Teskil olunmus vahid elaqe sistemini intenet adlandirirlar.
47.World Wide Web
Indiki zamanda internet arasinda esasa yer tutan  Word wide web –umumdunya horumcek toru qloba sebeke olub  butun web severlerini ozunde birlesdirir.
Web kecidlerde saxlanilan senedler web sehifeler adlnir. Muasir dovurde  web sehifeler interet xidmetlerini en cox yayilmis informasiya novu sayilir. Web sehiflerinde informasiya hipe metinlerle yaradilir. Hiper metin mueyyen sayda metin senedlerini istinad edilmekle  birlesdirilmesi texnologiyasidir. Hiper metin ozluyunde  metin senedidi onun terkibi digger senedlerde saxlanilan matriellara muraciyyet etmekle  toplanmis metinler toplusundan ibaretdir .
Hiper metin senedlerine istinad hiper muraciet etmek demekdir. Hiper muraciyyet senedi ise adice metin senedidir. Onlar diger  metin senedlerinde renglerine  ve atlarinda xett cekilmelerine gore ferqlenirler
Xususi  hazirlanmis brauzer proqramlari var bu proqramlar web muhitinde ve internetde axtarisa ve baxisa imkan yaradn hemcinin istifadecinin kompde isleyen xususi proqramlardi. Bu proqramlara brazer deyilir . muxtelif sirketler terefinden yaradilmis bir cox burazer proqramlari movcudur lakin daha cox istifade olunan mixrosfort sirketini internet eksprolel ve yaxud netcahe sirketinin netcahe  komlikarorudur. Brozerlerin komeyi ile istifadeci  web shiferinin birini digerine tekce web kecitlerini ehatesinde deyil  basqa yerlerde kecmekle  web sehiferinde hiper muraciyyetin daxilindekilere baxis kecire biler . demli web sehileri bir-biri ile internet daxilinde ixtiyari sekilde elaqelidirler odur ki informasiyyatin bu sekilde teqdimi ummumdunya horumcek toru adlanir iper metinde informasiyanin teqdim etmek ucun istifade edilen dil  htmm adlanir\
Htmm dili senedlerin formatlasdilirmasi ile baglali onarin metintiqi qurluslarini tesvirini de temin edir .senedlerin formatlasdirilmasi ve tesviri komp xususi proqram  - brauzer vasitesi ile heyata kecer
Burazerlerin asagidaki funk vardir
1.        Senedlerin saxlanilmasi vehemin senedlerin  butub  hemin tekib hisselerini yukleyen web server ile elaqelerin yaradilmasi
2.       Brazer isleyen komp imkanlarini netere alaraq web sehifelerinin formatlasdirilmasi ve tesviri
3.       Web sehifelerini terkibe daxil olan multimediya ve digger obyeklerin tesviri ucun avadanlilarin teqdim edilmese
4.      Web sehifelerine  terkibine daxil olan multimediya ve digger ob pyekerin yeni obyetlerle inslenmesi proqramarini sazlanmasi mexanizimi teskil edilmesi
5.       Web sehiferinde axtrisi avtomatlasdirilmsinin temin edilmesini
6.      Internetin digger xidetlerden istifade etmek imkaninin  istifadeciye verilme se ve s
Hiper senedlerin oturulmesinden otru http  adlanan protocol islenib hazirlanmisdi.
48.Brauzer Internet explorer proqrami.
www-da islemek ucun computer brauzer adli xususi bir peroqram olmalidir. Brauzer adli xususi bir proqram olmalidir. Brauzer tetbiqi proqram olub www ile qarsiliqli elaqede olaraq sebekede muxtelif senedlerin alinmasina, onlara baxis kecirmeye  ve mzmununu redakte etmeye imkan verir.  Brauzer tedbiqinde metn, ve multumediya informasi olan senedlerle islemeye imkn yaradir.  Bundan basqa o, internete daxil olma usulu ve protokollari teyin edir. Bir qayda olaraq www da senedler hipermetin seklinde olurlar. Adi metinlerden  ferqli olaraq  sebekede senedler bir sira emrlere  emirlere malik olurlar. Bu emrler vasitei ile  senedin sturukturu ve digger senedlere istinad gostereilir. Bunun vasitesile  brauzer  konkret computer imkanlarina  uygun olaraq, ekranda tesvir edilen sened uzerinde mueyyen farmatlanma yerine yetirilir. Internet terkibinde muxtelif nov aparat vasitesinden istifade edildiyine gore  web  sehifenin islenmesi ucun universal hipermetn  dili html. Senedin sturukdurunu gostermek ucun istfade edilen emrler toplusu html-ya  daxildi. Html vasitesile sened uygun mentiqi  komplmetlere bolunur.  Serlohve , siyahilar ve s .  senedin konkret fomatlasma atributlari hemin senede baxis zamani istidafade brauzer vasitesile teyin edilir. En genis yayilan brauzerler bunlardir.
1.        Windows ucun Mosaic
2.       Cello proqrami
3.       Linx
4.      Elnet win web
5.       Internet works
6.      Mikrosolt internet explore
7.       Netskop komnikator
Muxtelif intenet explorerin acilmasi  windowsun “”explore” my computer” pencerelerinde ve hettda idare panelinde web sehiferelere baxis kecirmeye imkan verir,web sehifesi bu halda  internede korpafit sebekede  yada sert disked ola biler. Windows   explore paneli web sehifenin seklini alir, bud a isi asanlasdirirve laimi qovsaq vardir. Sebeke vasitesile  mueyyen mallari almaq istedikde kredit t karti ve mal gonderilecek unvani muhavie etmek unvani vardir.
 49.E-poct unvanlar.
Internet istifadecilerinin en cox yararlandiqlari internet xidmetlerinden biride e-poctdur.Bu xidmet novunden istifade etmekle ani bir zamanda butun dunya ile mektublasmaq olar.Mektublasmanin en effektiv rahat yolu e-mail poctdur.Internetre daxil olmazdan once en vacib sey e-poct unvanini oyrenmeyimizdir.Bu unvani ise size internete baglayan provider vermelidir.Adeten e-mail poct providerleri olcuden boyuk fayllari gebul etmir ve gondermirler.Bu hecm cox halda bir nece mgb olur.Lakin son dovrlerde bu sahede regabet hedsiz derecede guclenib.E-mail poct terminini bir istifadecide digerine gonderilen mesajlari ifade edir.E-mail poctda istifade etmeye baslayan her kes ona oyresenden sonra indiyedek onsuz nece yasadigi haqda dusunmeli olur.E-mail unvani formasi onun sahibinin yerlesdiyi cografi mekan haqqinda mueyyen tesevvurler yaradir.E-mail unvani adeten asagidaki formada ola biler.
“sizin adiniz@alt domen 1ci seviyyeli domen (multimediya @.cit.az)
“Sizin adiniz “bolmesine sizing poct serverinde geydiyyatdan kecmis istifadeci adinizidir. Bu sizing esl adiniz olmayada biler.Adeten bir ad ve soyad herflerin konbinasiyasindan ibaret olur,yaxudda legeb goturulur.
@-isaresi “eta” adlanir.  Bezi klassik internetciler buna sabacka deyir.  Es linde bu simvolun ,menseyi haqqinda degig melumat yoxdur.Ilk defe olaraq 1971 ci ilde e-poct gonderen Rey Tom Linson oz istifadeci adini komputerin adindan ayirmaq ucun bu isareden istifade edib.Hemin dovrlerde bu quyruqlu “a”simvolu e-pocta esasen isaresi kimi islemeye baslayir.
Alt domen-unvan sahibinin poctunun yerlesdiyi komputerin adidir.Alt domen hemcinin unvan sahibinin islediyi qurmun adida gostere biler.Bir qayda olaraq metnler gondereceyimiz unvani degiq yazildigina xususi diqqet yetirilmelidir. Yazdigin mektubu lazim gelerse eyni adda birnece hetda yuzlerle unvana gondere bilersiniz.Bu insanlarin electron unvanlarindan ibaret siyahilar qabaqcadan hazirlanir.Eger size maillistedn mektub gelerse demek bu mektubu sizden basqalarida alib ve size gelen mesaja cavab vermek isteyirsinizse diqqetli olun Mesajinizi mektub olan basqa insanlara deyil mehz mektubu gonderene unvanlayin.Kimnse gonderdiyi mektubu onun icazesi olmadan basqa birisine gondermek internetde normal davranis hesab olunmur.Qeyd edekki kimse ve harasa mektub gondermek ucun unvani bilmek lazimdir.E-mail poct mesaji ve esas metn olaraq iki hisseden ibaretdir.
1.        Gonderenin unvani (from)
2.       Alanin unvani (to)
3.       Gonderilme tarixi
4.      Mesajin movzusu(subject)
Mektubu olan her kes sicani mektubun uzerine getirib sag duymesni basaraq ,properties bendini secmekle aldigi mektubun butun parametrlerini oyrene biler.Esas metn hissesinde cox qisa mesaj yazilir.E-mail poct almaq ve gondermek ucun bir cox proqramlar vardir.
50.Internetde informasiya axtarisi
Internetde informasiya axtarisini asanlasdrimaq ucun xususi serverlerden istifade edilir.Bu serverler muxtelif informasiya resurslari arasinda  informasiya axtarisini temin edirler.Menyu bendlerini axtarmaq ucun Veronika axtaris proqramindan istifade edilir.Acar sozelere gore sebeke verilenler bazasinda indexlesdirilmis senedlerin axtarisi Wais proqrami vasitesile heyata kecrilir.Internetin butun www serverlerinde informasiya axtarisi coxda asan mesele deyildir.Bunun ucun asagidaki esas yanasmalardan istifade edilir.
Web -indexlerin yaradilmasi:bu yanasmada avtomatik olaraq informasiyanin yigilmasi baxis ve indexlesdirilmesi xususi axtaris proqramlari vasitesile heyata kecirlir.Bu proqramlara missal olaraq Alta-vista,Hot Bot hemcinin Open Text proqramlarini gostermek olar.Bu cur axtaris sistemlerinin musbet cehetleri onlarin boyuk verilenler bazasina malik olmasi ve sorgularin emalinin yuksek suretli olmasidir.Menfi ceheti ise informasiya emalinin asagi keyfiyyetli olmasidir.
Web- kataloqlarin yaradilmasi:Bu yanasmada kataloqlara malik movzu yonlu informasiya sistemlerinin teskili nezerde tutulur.Daxil olunan verilenlerin analizi ve tesnifati yuksek ixtisasli mutexessiler terefinden yerine yetirilir.Bu cur axtaris sistemlerine Yahoo ve Magellan proqramlarini aid etmek olar.Bu sistemlerin musbet ceheti -informasiyanin boyuk keyfiyyetle cesidlenmesi,menfi ceheti ise-yaradilmasi ucun boyuk zehmet teleb olunmasi ve informasiyanin yenilesmesinin teleb olunmasidir.
Hibrid axtaris sistemleri.Bu sistemlerde indexler ve movzular uzre olan kataloqlardan istifade etmek olar. Bu cur sistemlere Lycos,Excite ve web crawler sistemlerini aid etmek olar.Bu cur sistemlerin musbet ve menfi cehetleri informasiya axtarisi ve saxlanilmasini 1ci ve 2ci prinsiplerinden istifade olunmasi ve heyata kecrilmesi derecesi ile teyin edilir.
Online melumatlar.Bunlar el ile yaradilir ve web kateqoriyalardan fergli olaraq daxili axtaris mexanizmine malik olmurlar.Buna gorede burada informasiyanin musteqil axtarmaq lazimdir.Online melumat proqramlarina asagidakilari aid etmek olar.:Whole Internet Gaxabar.Web server directore. Movzu uzre olan melumat sistemi Big Book qrafiki tesnifati hootvers.
Cd-romda yelesen verilenler bazalari.Internet sebeke resurslari loqal verilenler bazasi seklinde olar.Bu cur melumat sistemlerine Siqalovun “internetin sari sehifeleri rus versiyasi electron kataloqu “ web konpas axtaris sistemine aid etmek olar.Onlari musbet ceheti avtonom rejimde lazimi unvanlari evvelceden axtarmaq imkanina malik olmasi menfi ceheti ise informasiyanin operativ olaraq yenilesdirlimsinin mumkun olmamasidir.Rus dilli axtaris sistmelrine asagidakilar aiddir;Beynelxalq web indexler buraya rusdilli sozleri daxil etmek olar,buna missal olaraq altavista sistemini gostermek olar.axtaris sistemleri:buraya rambler,rus masin axtarisi daxildir.Bundan elave duks sistemide movcuddur.
51.Azerbaycan dilinde informasiya axtarisi.
Artiq guclu axtaris proqramlarinin azerbaycan versiyalarida hazirlanib.Hazirda en guclu en populyar axtaris robotu Google hesab olunur.Bu axtaris masininin azerbaycan versiyasini www.google.az serverinde tapa bilersiniz.Sorgu ucun olduqca rahat mexanizm nezerde tutulub.Axtardiginiz senedin degig tapilmasi ucun azerbaycan dilinde verilmis elave melumatlari nezerden kecirmek tovsiye edilir.Axtris meqsedile hansisa sozu daxil ederken onun hansi srift standartlarinda yazilmasina digget yetirin.Cunki internetde azerbaycan dilinde bir nece srift standartinda yayilmis informasiya var.Mes:eger siz googlede yeni standartda tehsil sozu yazsaniz texminenbir milyonadek sehife tapacaqsiniz. Kohne sriftle tehsil sozu daxil etseniz tapdiginiz iki minedek sehife cox gumanki evvelkilerin icerisinde olmayacaq.Her hansi metni axtararken hemin metnde en cox islenen sozu axtaris masinina daxil etmek lazimdir.Daha ehateli metn ucun bir nece sozun daxil edilmesi teleb olunur.Muxtelif unvanlardan genislendirlimis axtaris usullarindan eyni zamanda istifade etmek yaxsi netice verir.Azerbaycan internetinin ozune mexsus azerbaycan dilli axtaris sistemleri tessufki hele bir o gederde inkisaf etmeyib.Umid edekki zerbaycan internet inkisaf etdikce milli axtaris serverlerimizde guclu axtaris masinlarina cevrilecek.Bir sira hallarda lazimi informasiyani tapmaq ucun url axtaris adlanan metod daha konkret neticeler elde etmeye imkan verir.Bu usulla axtaris zamani acar soz olaraq axtarilan informaasiya ile elageli olan domen ad (unvan )esas goturlur.Esas populyar axtaris sistemlerinde metn uzre oldugu kimi muvafiq domen adlari uzre axtaris imkanlarida nezerde tutulur.Bu usulla axtarisin cetinliyi milli internet resurslarinin domen adlarinin spesifikliyi ile baglidir.Beleki domen adlar bir qayda olaraq inglis el;ifbasinin simvollari ile verildiyinden cox hallarda azerbaycana aid domen adlari bu qrafikaya cevrildikde mueyyen anlasilmazliqlar yaranir.Umumiyyetle bir yazi sistemindeki herflerin basqa yazi sistemi herfleri ile verilmesi butun dillere mexsus bir problemdir ve bu transliterasiya adlanir.Dunyada dillerin  transliterasiyasi ile bagli standartlar olsada  olkemizde bu sahe demek olarki diqqetden tam kenarda qalan bir sahe olub.Ehtiyac varki azerbaycan elifbasinin her bir herfini ve herf birlesmesinin literasi mueyyenlesdirlisin ve genis aiditoriyaya catdirilsin.
52.Model anlayisi.modellerin novleri.
Model obyektin, hadisenin vey a prosesin mueyyen xususiyyetlerini eks etdiren tegdim olunma formasidir.Modelin yharadilmasi prosesi modellesdirme(modelink)adlanir.Modeli yaradilan obyektin ozne ise orjinal ve yaxud prototip deyilir.Insanlarin orjinalin ozu ile deyil onun modeli ile islemesinin bir nece sebebi var.
1.        Obyekt oyrenilen zaman original ozu movcud olmaya biler.basqa sozle o ya kecmisde qalmis yada gelecekde duzeldilecek obyekt ola biler.
2.       Original cox sayli murekkeb xasselere ve diger obyektlerle qarsiliqli elagelere malik ola biler.Obyektin sadelesdirilmis tesviri olan modelde ise yalniz tetqiqatcini maraqlandiran xaseleri saxlamaqla qalanlarini atmaq olar.
3.       Model obyektlerin umumilesmesi ola biler.
4.      Mueyyen sebeblerden orginal obyekt tedqiqatci ucun elcatan olmaya biler
Butun bu hallarda obyektleri, hadiseleri ve prosesleri onlarin modelleri ile evez etmek zerureti yaranir.Modellerden tedris prosesindede genis istifade olunur.Cografiya fenninde yer kuresi haqqinda ilkin tesevvurleri onun modeli olan qlobusdan aliriq.Biologiyada anatomic mulyaj esasinda insanin grulusunu oyrenirik.

Modelin adekvatligi.modelin basilica xassesi onun adekvatligidir.yani modelin originalinin modellesdirilen xususiyyetlerine uygunlugudur.Modelin originala tamamile uygun olmasi vacib deyil.Uygunluq derecesi modellesdirmenin meqsedlerinden asilidir.Usaq oyuncaqlari real obyektlerin modelleridir.eyni bir obyekt ucun muxtelif modeler yaratmaq olar.Bu qoyulan meslenin sertlerinde hansi xususiyyetlerin vacib olmasindan aslidir.
Modellerin qurulmasi:her bir obyektin muxtelif xasseleri olur,model qurarken obyektin tetqiqat ucun en muhum xasseleri secilir.mes (elektirk dovrelerinin modellerinin –elektrik sxemlerini qurarken daha vacib olan dovre elementlerini bir birine qosulma ardicilligidir.       Onlarin birbirne nezeren yerlesmesi ise onemli deyil.Bedii yaradiciligin ozude faktiki olaraq modellesdirme prosesidir.mes:edebiyyatda temsil janri insanlar arasindaki gercek munasibetleri heyvanlar arasindaki munasibetlere cevirir ve eslinde insan munasibetlerinin modelini qurur.Demek olarki istenilen edebi esere real insan heyatinin modeli kimide baxmaq olar. Resm, heykeltarasliq eserleri ves,gercekliyin bedii modelleridir.
Modellerin novleri.modeller muxtelif cur tesnif edilir ve bu tesnifat hansi xasselerin daha vacib olmasindan aslidir.modelleri istifade saheleri uzre tesnf etmek olar.:mes:qlobus yerin tedris modelidir,aerodinamik boruda sinaq ucun hazirlanmis teyyare modeli tecrubi modeldir,proses ve hadiseleri tetqiq etmek ucun elmi texniki modellerden istifade olunur.Bunlardan basqa oyun ve imitasiya modelleride movcuddur.(xususen herbide)Tetqiq olunmasindan asili olaraq modelleri iki boyuk sinife ayirmaq olar.Maddi modeler ve Informasiya modelleri.
Maddi modeler.obyektlerin hendesi,fizki,ve basqa xasselerini maddi olaraq eks etdirir (qlobus,anatomic mulyaj,Kristal qefes modelleri,binalarin maketi)
Informasiya modelleri.obyekt ve prosesleri yalniz informaasiya esasinda tesvir edir.basqa sozle informasiya modeline el ile toxunmaq gozle gormek olmur.Informasiya modellerinin ozlerninde bir nece novleri vardir.bunlar asagidakilardir.
1.        Tesviri informasiya modeli
2.       Formal informasiya modeli ves.

Informasiya modelinin hazirlanmasi.
Original obyektin her hansi bir xaseseni oyrenmek ucun adeten onun diger xasselerini eks etdirmeye ehtiyac qalmir,ona gorede istenilen informasiya modeli real obyekti yalniz qismen evez edir.Bu ise o demekdirki tedqiq olunan obyektin mueyyen cehetlerine diggeti yoneltmek ucun onun bir nece informasiya modeli qurula biler.misal olaraq menzil tikintisi sahesini secib her hansi yasayis evini tikintisini nezerden kecirek.Bele informasiya modelleri meqsedden asli olaraq muxtelif ola biler aydindirki menzilin alicisi memari tikintini maliyelesdiren ve tikintini heyata keciren teskilatin her biri informasiya modelini onlara maqralandiran cehetlere gore vuracaqlar demeli nezerden kecirelen ev ucun maraqlardan asili olaraq bir nece informasiya modeli yaratmaq olar.Istenilen model meqsedden asili olaraq tedqiqat obyektinin (orginalin yaxuid prototipin)en vacib xasselerini eks etdirmelidir.Modelin origanala uygunlugu xarici gorunuse,qurulusa,emmelerine (yani hereketine) gore ola biler.Qoyulmus meqsedden asili olaraq bu elamentler ister ayriliqda,istersede bir yerde goturule biler.Xarici gorunus baximindan uygunluga esasen konstruktiv ve estetik teleblerin odenmesi yolu ile nail olunur.Struktur baximindan uygunluga nail olmaq ucun tedqiqat obyekti sistemli analiz olunur.Neticede original obyektin terkib hisseleri ve onlarin arasindaki elageler mueyyenlesir,bud a tedqiqat obyektinin modelinde oz eksini tapmali olan en vacib cehetleri nezere almaqla onun strukturunu mueyyenlesdirmeye imkan verir.Emeller baximindan uygunluga nail olmaq ucun orginal obyektin hereketi(emelleri)tehlil olunur.Basqa sozle onun dinamik xasseleri oyrenilir ve model yaradilarken bu xasselerin en vacib olanlari nezere alinir.Adekvatliq derecesini mueyyen etmek ucun informasiya modeli xususi rol oynayir.cunki informasiya modeli tekce tedqiqat obyekti olmayib hemde maddi modelin yaradilmasi ucun esasdir.Qeyd olundugu kimi informasiya modeline yalniz tedqiqat baximindan ehemiyyetli olan informasiyalar daxil edilir,demeli obyektin hansisa parametri informasiya modelinde eks olunmaya biler.Adekvatliq-modelin original obyektin tedqiqat baximindan vacib hesab edilen xasselerine uygunluguna deyilir.          

53.Komputer modeli
Modeller maddi ve informasiya kimi iki sinife ayrilir.Informatikanin oyrenme predmeti mehz informasiya modelleridir.Informasiya modellsdirmesinin obyektleri istenilen sey ola biler.Ayrica esyalar (agac,top)fiziki –kimyevi,bioloji prosesler(boruda suyun axmasi,sulfat tursusunun alinmasi,bitkilerin yarpaqlarinda fotosintez)metereoloji hadiseler (yagis,qasirga,)iqtisadi ve social prosesler(herracda sehmlerin qiymetlerinin dinamikasi,ehalinin miqrasiyasi).Muasir informatikanin esas aleti komputerdir.Ona gorede informasiya modellesdirmesi dedikde informatikada muxtelif sahelerde tetbiq olunan computer modellesdirmesi nezerde tutulur.Komputerler alimlere informasiya modelleri ile islemek ucun daha genis imkanlar acid.Mes:metereoloqlar 100 il bundan once de sabahki gunun hava proqnozunu hesablamaq ucun uygun tenlikler yaza bilerdiler,lakin hemin tenliklerin el ile helline iller lazim gelerdi,yalniz komputerlerin komeyi ile hava proqnozunu hesablamaq imkanin yarandi.Komputerde informasiya modellerinin hazirlanmasi ve tedqiq olunmasi prosesini bir nece merheleye bolmek olar.
1.        Tedqiqatin birinci merhelesinde adeten obyektin yaxud prosesin tesviri informasiya modeli qurulur.Bele model aparilan arasdirmanin (modellesdirmenin)meqsedi baximindan obyektin muhum olan xasselerini secdirir ehemiyyetsiz xasseleri ise nezere almir.
2.       Ikinci merhelede formallasdirilmis model qurulur yani tesviri informasiya modeli her hansi formal dilde yazilir.Formallasdirilmis modeled dusturlarin,tenliklerin berabersizliklerin komeyi ile obyektlerin parametrleri arasinda formal munasibetler tesvir olunur.Lakin axtarilan kemiyyetlerin ilkin verilenler vasitesile ifade eden dusturlari tapmaq hemise mumkun olmur.Bele hallarda neticeleri verilmis deqiqlikle almaga imkan veren teqribi usullardan istifade olunur.
3.        Ucuncu merhelede formallasdirilmis informasiya modelini computer modeline cevrilir.Komputer modellerini adeten proqramcilar hazirlayir.Istifadeciler ise hemin modellerin komeyi ile eksprementler aparirlar
4.      Dorduncu merhelede computer eksprementinin aparilmasindan ibaretdir.Eger computer modeli her hansi proqramlasdirma dilinde hazirlanmis proqramdan ibaretdirse onu baslatmaq ve mueyyen neticeler almaq lazimdir.Eger computer modeli electron cedevl kimi tetbiqi proqramlarda tesdiq olunursa bu zama verilenlerin cesidlenmesini vey a axtarisini aparmaq diaqram vey a qrafik qurmaq ve diger emeliyyatlarda aparmaq olar

5.       Besinci merhelede alinmis neticeler tehlil olunur ve tedqiqat modeli tekmillesdirilir.Eger informasiya modelinin tehlili zamani alinmis neticeler real obyektin deqiq olculen uygun parametrlerinden ferglenirse demeli modelin qurulmasini evvelki merhellerinde yalnisliga yaxud geyri degigliye yol verilib.Hazirda interekativ computer modelleri genis yayilib bele modellerden tedqiqatci(istifadeci)prosesin ilkin sertlerini gedisinin parametrlerini deyisen ve modelin hereketindeki deyisiklikleri musahide ede biler. 
İKT-nin mövzuları
1.IKT-nin təhsildə tətbigi
XX əsrdə elmin və texniknanin surətli inkişafi ilə əlagədar olaraq informasiya axininin hər an hədsiz artmasi və yeniləşməsi bu informasiya selinin işləməsi,emal edilməsi və onun tələb olunmasi istiqamətlərə yonəldilməsi insanlarin imkan dairələrindən kənara cixmişdir.Bu missiya keçən əsrin 40 ci illərində yaradilmiş və insan dunyasinin ən mukəmməl məhsulu olan komputer texnikasi vasitəsilə həyata keçirilir.Halhazzirda elm və texnikanin ele bil sahəsi yoxdurki informatika elmi kimi inkişaf etsin.İnformatika elminin inkişafi nəticəsində elm və texnikanin bütün sahələrində yazi mədəniyyətindən sonra bəşəriyyətin ən böyük nəaliyyati hesab olunan internet yarandi.İnsanlar daima yeniləşən informasiya mənbəyi cografi uzaqliqdan asli olmayaraq operativ informasiya mubadiləsi və rahat ünsiyyət vasitəsi əldə etmişdir.İnformatika elminin inkişafi nəticəsində bu gun informasiya və kommunikasiya texnologiyalari cəmiyyətin inkişafina təsir gostərən əsas amillərdən birinə cevrilmişdir.Son zamanlarda İKT-nin surətlə inkişafi proqram təminati bazarainda hər cur proqram məhsullarinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.90-ci illərdən başlayaraq Windows sisteminin meydana gəlməsilə əlagədar alqoritmik dillər sahəsində böyük bir sicrayiş baş verdi.Microsoft firmasinin 3 möcüzəsini geyd edək:
1.windows sisteminin ozudur
2microsoft ofis paneli
31993 cu ildə yaradilmiş Visual Besic dilidirş
H etda proqrama yeni başlayanlar bele Visual Besic-dən istifadə etmişlər.Tez bir zamanda Windovs sistemi ücün effektiv proqram əlagələri yarada bilər.Bu dilin kodu mürəkkəb olsada olduqca şəffafdir.Obyekt yönümlü proqram əhəmiyyətinin lazimi səviyyədə dərk olunmasi onu  tədrisi zamani tələblərin uygun qurulmasi və geniş tətbiq olunmasi ücün bir cox işlər görülməlidir.Bundan başqa biliyin secilməsi prosesi Expert oyunlarindan metod kimi istifadə edilir.Expert oyunlari 3 metodun müəyyən elementlərini özündə birləşdirir.
1.Mütəxəssis hazirliginda və modelləşməsində geniş istifadə edilən işguzar oyunlar.
2.Diaqnostik oyunlar
3.Təlimdə istifadə edilən komputer oyunlari.
İşguzar oyunlarin məqsədi müəyyən qrup iştirakçilarinin hər hansi fəaliyyətini real mənzərəsini nümayiş etdirməkdir.Təlim,istehsalat və elmi texniki tədqiqat xarakterli oyunlar fərgləndirilir.Onlar təlim prosesində (məs;təyyarələrin atom stansiya operatorlarinin,kosmonavtlarin,hərbi qulluqcularin təlimi)daha geniş tətbiq olur.Komputerlərdə yuzlərlə proqram işguzar oyunlarda istifadə olunur.
1.Mövge oyunlari
2.dinamik oyunlar
3.İtifadəcinin süjetə müdaxiləsinin imkan verən dialoq oyunlari.
4.Təlim xarakterli oyunlar vəs.
İKT-nin tətbigi bir cox sahələrdı gərarlarin gıbul edilməsinə imkan yaradir.Qarşiya qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək ucun aşagidaki tədbirlerin həyata kecirmək zərudir.
1.İnformatika üzrə baza təhsilinin normativlərinin hazirlanmasi
2.İformatika fənni üzrə yazilmiş yeni proqram əsasinda yeni dərsliklərin yazilmasi.Azərbaycanin inkişafi butun sahələrdə İKT-nin tətbigi ilə baglidir.Hər bir tələbnənin informasiyalaşdirilmasi yeri və rolu məhz bununla müəyyənləşdirilir.Müasir mütəxəssis informasiyanin işləməsinin komputer üsullarini bilməklə bərabər onlari öz peşəkar fəaliyyətindədə tətbiq etməyi bacarmalidir.
2.İnformasiya anlayişi forma və xassələri.
İnformasiya latin dilində İnformatiyo sozundən götürülərək ifadə,izah etmə,obyekt hadisə,fakt barədə məlumat verilmasini vəs siqnallar yigimindan ibarətdir.İnsanlar bir-birilə dil,yazi texniki və şərti siqnallardan istifadə ederək birbiri ilə informasiya mübadiləsi yaradirlar.İnformasiya haqqinda ozaman danişmaq olarki geyri müəyyənlik müəyyənliyə cevrilir,geyri müəyyənliyin üstündən örtük götrülür müəyyən şəkildə məlumat və ya xəbər yaranir.İnformasiya müəyyən bir kanal vasitəsilə ötürülür,kanal informasiyani ötürən mühütdür.Müasir həyatda informasiya 3aspektdə tətbiq edilir.
1)Praqmatik
2)Semantik
3)Sintaktik
İnformasiyaya praqmatik aspektdə baxdiqda idarə etmə prosesində gərararlarin gəbulu ücün informasiyanin praktiki cəhətdən nə gədər faydali olmasi müəyyən edilir.
İnfomasiya Semantik aspektə tətqiq edildikdə idarə etmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən informasiyanin məzmununu açmaga və işarələr arasinda olan munasibətlərin və ölcü vahidlərinin mənaca öyrənilmasinə imkan yaradir.
İnformasiyaya Sintaktik aspektdə baxilduqda onun məzmunu,mənasi istifadə edilmə xususiyyətində asili olmayaraq sistemdə işarələr arasinda olan munasibətlər kəmiyyətcə muəyyənləşdirilir.
İnformsiyanin aşagidaki növləri var.
1.Riyazi 2.mətn 3.qrafiki 4.səs 5.video informasiyasi və.s
İnformasiyani ölcmək ücün ən minimal informasiya vahidi kimi 1bit götürulür.Praktikada isə daha böyük ölcü vahidlərindən istifadə olunur.
1bit=0və ya 1
1bayt=8bit
1kilobayt=1024bayt
1megabayt=1024 kilobayt
1gegabayt=1024megabayt
Yaranma sahəsinə gorə cansiz təbiətdə yaranan informasiya elementar,heyvanıar və bitkilər aləmində yaranan bioloji,insan cəmiyyətində yarana informasiya isə sosial informasiya adlanir.
Ötürülmə və gəbul olunmasina görə gozə gorunən surətdə ötürülən informasiya -video(visual)informasiya adlanir.
Səslə ötürülən informasiya- audio.
Hislərə toxunmaqla ötürulən informasiya- taktli informasiya adlanir.
İctimai təyinatina gorə insan tərəfindən  yaranan və istifadə olan informasiya kütləvi,xüsusi,şəxsi növlərə bölunur.
İnformasiya prosesina informasiyanin toplanmasi,ötürülməsi,saxlanmasi,emali və istifadəciyə catdrilirmasi aiddir.
İnformaaiyanin toplanmasi .-öyrənilən obyektiin vəzyəti haqqinda məlumatin alinmasi məqsədilə aparilir.
İnformasiyanin ötürülməsi-toplanmiş informasiyanin emal olunmasi ucun oturulməsidir.
İnformasiyanin saxlanilmasi-informasiyanin əvvəl və sonra saxlanilir və bunun ücün informasiya daşiciyilarindan istifadə olunur.
İnformasiyanin axtarilmasi və emali-İnformasiyanin axtarilmasi adi halda insan tərərfindən,avtomatik halda isə komputer tərəfindən aparilir.
3.Texnologiya anlayisi ve kommunikasiya texnologiyasi.
Son illərdə komputer texnologiyasi,informasiya texnologiyasinndan geniş istifadə olur.Texnologiya-Yunan sozu olub:bacariq,oyrenmə,məhsulun hazirlanmasi bacarigi,istehsal prosesinin yerinə yetirilməsi ucun usul və vasitələr  haqqinda biliklər toplusu deməkdir.Bu zaman emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri olur.Texnologiya termini tarixən material istehsali sahəsində yaranmişdir.məs-metallar texnikasi,kimya texnikasi vəs.Bu nöqteyi nəzərdən komputer texnologiyasi baxilan sahədə komputer texnikasinin aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyasi deməkdir.İnformasiya texnologiyasi informasiya ehtiyyatlarindan istifadə olunmasi ,onlarin etibarligini və operativliyini coxaltmaq məqsədilə informasiyanin toplanmasi,oturulməsi,saxlanmasi,emali vəs,istifadəciyə catdirilmasini təmin edən texniki proqram vasitələri toplusudur.İndiki mərhələdə iqtisadi informasiyanin yeni texnologiyalari ETT-nin aparici istiqamətlərindən biri olmaqla cəmiyyətin dinamiki inkişafina bilavasitə təsir gostərən bir amilə cevrilmişdir.Dunyanin inkişaf etmiş olkələrində mutereqqi texnologiyalar və elmi texniki nəaliyyətlər əsasinda ayri-ayri sahələrin idarəetmə obyektlərinin informasiya təminatinin yaradilmasi yeni üsul və vasitələrin tətbiqi mövcud informasiya vasitələrinin genişləndirilməsi  istiqamətindı gorulən işlər gundən-gunə surətlə artmaqdadir.Artiq dunya iqtisadi sisteminin  informaqsiya cəmiyyıətinin formalaşmasi fovcrumuzu yasayir.Hər il dunya miqyasinda yaradilan və istifadı edilən kinformasiya texnologiyalarina bir nece triliyon dollar vəsait xərclənir.Son dovrun statistik hesablamalarinba gorə muəyyən edilmişdirki ABŞ CANADA YAPONİYA həmcinin  inkişaf etmiş gərb olkələrində intelektual muhitlə bagli işlərin və idarəetmə sahəsinə isləyən qulluqcularin hər biri komputer texnologiyasi vasitıarilə təmin olunmuş və yeni infomasiya texnikasi vasitələrindən istifadə edirlər.Azerbaycan respublikasinda vahid informasiya muhitinin yaradilmasi sərbəst surətdə beynəlxalq informasiuya şəbəkələrinə cixisin təmin edilməsi,informasiya vasitələrinin olkənin ən muhum  vəsaitlər siosteminə daxil edlməsi istiamətlrində boyuk işlər gorulmuşdur.İnformasiyanin yaranmasi,yayilmasi vəı istifadə oluinmasi prosesində meydana cixan munasibətlərin tənzimləyən xusui qanun və bir sira normativ sənədlər gəbul edilib.Bu baximdan dovlətin idarə edilmısi və bazar iqtisadiyyatina kecməsi xarici olkələrlə əlagəsinin genişləndiyi və murəkkəbləşdiyi bir səraitdə idarə etmə srukturnun cevik və səmərəli fəaliyyətinə təminat yaradan muasir informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və istifadə edilməsi problemi xususi əhəmiyyət kəsb edir.
4.Cəmiyyətin informasiyalaşdirilmasi və komputerlışməsi.
Hal hazirda cəmiyyəıtin informasiylaşdirilmasi 3 əsas istiqamətdə formalaşır.
1.dovlət strukturlarini idarə edilməsini,informasiyalaşdirilmasi, telekommunikasiya vasitələrinin inkişafi.
2.istehsal sahələrinin o cumlədən rabitə və nəqliyyatin informasiyalaşdirilmasi.
3.ərazi idarəetmə sahələrinin informasiyalaşdirilmasi.
Dunyanin aparici olkələrinin təcrubəsi gostərirki,istehsal texnologiyalari ilə yanasi yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafinda  bazar munasibətlərinin  idarə etməsi movcud infrastruktrunun və startegiyasi ilə murəkkəb əlagələri aparici rol oynayir.Bu vəzyəti yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafi meyllərində birbirilə qarşiliqli əlagədə olan asagidaki istiqamətləri əmələ gətirmişdir.
1.informasiya məhsulu
2.qarşiliqli fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti
3.araliq halqalarin ləgv edilməsi
4.qloballaşma və uygunlaşma
İnformasiya məhsulu yeni informasiya texnologiyalarinin inkisaf meyilləri icərisində əsas yer tutur.İnformasiya və biliklərin gucu ozunun cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda gedən proseslərdə yni tukenməz imkanlarin askara cixarilmasinda gostərir.Artiq yeni informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və tətbigi informasiya məhsullari və xidmətlərinin surətlə inkisaf edəmn biznes sahəsina cevrilmisdir.Yeni informasiya texnologiyasinin ikinci meylıi olan qarsiliqli fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti muxtəlif informasiya novlərini  baslamasi və bitməsi kimi məntiqi elementlərin qarsiliqli fəaliyyətində ozunu biruzə verir.Zaman baximindan istifadə edilən butun fərdi komputerlərin birbirini əvəz etməsi qarsiliqli fəaliyyət gostərməsi qabilliyətini əsas meyarlarini ifadə edir.Yeni informasiya texcnologiyalrinin istifadəsi ucun asanliqla basadusulən formada alinmasini təmin edir.Məhz bu cəhət yeni informasiya texnologiyalarinin 3cu meylini yəni araliq halqalarinin ləgv edilməsini təmin edir.Qloballaşma yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafini aparici meyli hesab edilir.Son zamanlar suni intellektvə informasiya məhsullarinin yaradilmasi sahəsində aparilan fundamntal işlər dinamik səkildə inkisaf etməkdədir.Əvvəllər istehsal siferalari ilə xidmət siferalarini asanliqla muəyyən etmək ve bunlari birbirindən ayirmaq olurdu,lakin son zamanlar yeni informasiya texnologiyalarinin qeyd edilən inkisaf meyillıəri bu sahədəki ənənəvi təsiri dəyişdirirdi.İndi bir sira məhsul və xidmət novlərini birbirindən ayirmaq xeyli murəkkəbləşmişdir uygunlasma prosesi baslica nəticələrindın biri yeni informasiya texnologiyalari sahəsində fəaliyyət gostərən şirkətlərin digər şirkətlərlə birləşməsində ozunu gostərmişdir.Nəticədə mustəgil fəaliyyət gostərən hər hansi bir şirkət artmaqda olan rəqabətə tab gətirə bilmir və nəticədə muflisləşir.
5.Azərbaycan respublikasinda təhsil sisteminin informasiyalasdirilmasi haqqinda dövlət proqrami.Təhsil sistemləşdirilmiş bilik,bacariq və vərdişlərin mənilməısi prosesi və nəticəsi olub muxtəlif tədris muəssələri sistemində verilən təlimdir.İnsanin həyat və əmək fəaliyyətinə hazirlanmasinin xarakterini umumi peşə və ixtisas təhsili muəyyən eedir.Təhsil sistemləri ayri-ayri olkələrdə bir-birindən fərglidir.Təhsil sistemi asagidaki tiplərdən birinə aiddir.
1)Klassik təhsil
2)İnteqrativ təhsil
3)Problemşəkilli təhsil sistemi
Təhsil sistemləri təhsilin tarixi inkisaf prosesi nəticəsində yaranib,beləki təhsil 20ci əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə usta sagird munasibətləri cərcivəsində tələblərin sayinin artmasi ilə dərs kecmə və praktika yolu –klassik təhsil sistemi aparilirdi.Klassik təhsil sistemində fənlər bir-birindən əlagəsiz səkildə kecirilir və dinlətici tərəfindən birləsdirildiyi gəbul olunur.1950ci illərdən tərtib olunan inteqrativ təhsil sisteminə gorı biliklərr birlikdə inteqrasiya olunmus halda alinir.Bu zaman butun dərsləri birlikdə oyrənərkən ortaq qiymət alan tələbə dərsin maraqsiz hissəsini oyrənmədən həmin mövzunu bilmədən məzunda ola bilər.70ci illərdən etibarən təhsil sahəsindən inkisaf biliklərin artmasi ilə tələbələrə butun fənlərin öyrədilməsini mumkun olmadigi öyrədilənlərin bir cox tələbə təırəfindən oyrənilmədiyi və ya qisa bir zamanda unuduldugu fikri muzakirə olunmaga basladi.Bu muzakirələr problemsəkilli təhsil sistemini yaradilmasina sebeb oldu.Sistemin effektivliyi ucun təhsil daha kicik qruplarda və yaxsi hazirlasmis pedaqoqlar terefindən aparilmalidir.Dunyanin muxtəlif olkələrində eyni zamanda təhsil sistemləri paralel olaraq tətbiq olunur.Lakin secilən sistemlərdə təhsil iki metodika ilə yerinə yetirilir.Bunlardan biri tələbələrin prosesə musahidəci və dinləyici olaraq qoşuldugu passiv tədris metodudur.Digər tədris metodu olan aktiv tədristə isə tələbə ozu öyrənmə prosesinə qoşulur,təcrubələrdə istirak edir.Burada pedaqoqun rolu yol gosterməkdən və oyrənməyi oyrətməkdən ibarətdir.Tətbiq olunan təhsil sistemləri bu iki metoda ayri-ayri nisbətdə muraciət edirlər.məs problemşəkilli təhsil sistemində daha cox aktiv tədris istifadə olunursa klassik və inteqrativ  tehsil sistemində daha cox passiv tədrisdən istifadə olunur.Umumiyyətlə hansi təhsil sisteminin deyil secilən sistemin necə tətbiq olunmasi təhsilin keyfiyyətini muəyyən edən əsas faktor kimi  göturulur.Buna gorədə olkəklərdə təhsilin keyfiyyəıti artirilmasi ucun xususi proqram islənib hazirlanir və həyata kecirilir.Tədris prosesinin təşkili və elmi metodik informasiya təıminati ilə bagli aparilmasi nəzərdə tutulur.Bura problemşəkilli təhsil sisteminin tətbiqi habelə tədris prosesinin muasir texnologiyalarin tetbiq olunmasida daxildir.Olkənin ugurlarinda maraqli olan hər bir dovlət milli təhsil strategiyasini nəzərdən kənarda qoymur.Mustəqillik əldə edildiyi gundən butun qurumlari ilə beynəlxalq aləmə inteqrasiya edən Azərbaycanda da təhsilin şəxsiyyətinin atrilmasi ucun muəyyən işlər gorulur.
6.İnformasiya təhlukəsizliyinin təmini.
Kutləvi komputerləşmə ən yeni informasiya texnologiyalarinin tətbigi və inkisafi təhsil biznes-senayə istehsali və elmi tətqiqatlar sahəsində irəliyə dogru  hiss olunan sicrayişa gətirib cixarmişdir.Elmi texniki inqilab  informasiya cəmiyyətinin yaranmasina səbəb olmuşdur.Bu cəmiyyətdə informasiya ən muhum resurs və başlica  amil olmuşdur.21ci əsrdə vətəndaslarin cəmyətinvə dovlətin həyatinda informasiyani,informasiya resurslarini və texnologiyalarinin rolunu artmasi milli təhlukəsizliyin təmin olunmasi sistemində informasiya ön plana cixir.İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi probleminin vacibliyini və aktualligini asagidaki səbəblər şərtləndirir.Muasir komputerlərin hesablama gucunun artmasivə bununla eyni zamanda eyni zamanda onlarin istismarinin sadələşmasi komputerlərin koməyi ilə toplanilan saxlanilan və emalı edilən informasiyanin həcminin kəskin artmasi.Hesablama resurslarina və verilən massivinə girişi olan istifadəcilərin dairəsinin kəskin genişlənməsi.Hətda minimal təhlukəsizlik kəmərlərinə cavab verməyən proqram vasitələrinin yuksək inkisafi:Şəbəkə texnologiyalarinin hər yerdə yayilmasi və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələr halinda birləşməsi.İnformasiya emali sisteminin təhlukəsizliyinin pozulmasina praktik olaraq mane olmayan internet şəbəkələrinin inkisafi.İnformasiya təhlukəsizliyi dedikdə informasiya və ona xidmət edən istifadəciləərə ziyan vurmaga səbəb olan təbii və ya suni xarakterli təsadufi və ya qəsdli təsirlərdən ,informasiyanin və ya ona xidmət edən infrastrukturu muhafizəliyi nəzərdə tutulur.İnformasiyanin muhafizəsi informasiyanin təhlukəsizliyinin təmin olunmasina yonəlmiş tədbirlər kompleksidir.Praktikada bu informasiyanin və ya verilənlərin daxil edilməsi,saxlanilmasi və oturulməsi ucun istifadə edilən resurslarin tamliginin,muxtəlifliyinin təmin edilməsi deməkdir.İnformasiyanin muhafizəsinin məqsədi istehlıakci ucun informasiyanion tamligi əlyetənliyinin və muxtəlifliyin pozulmasi səbəblərindən itkilərin minimal endirilməsi.
7.İnformasiya təhlukəsizliyi anlayişi.
İnformasiya təhlukəsizliyinin yuxarida verilən tərəfindən cixis edərək informasiya təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr bu təhlukələrin mənbəyini onlarin realizə usullarinin və məqsədlərinin,həmcinin təhlukəsziliyini pozan digər hal hərəkətləri muyyən etmək qanuna uygundur.Bu zaman təbii olaraq ziyan vurmaga sebeb ola bilən geyri qanunu hərəkətlətrdən informasiyanin muhafizəsinin tədbirlərinidə nəzərdən kecirmək lazimdir.Praktika gosterirki coxlu sayda olan mene menbə,obyekt və hərəkətlərin anlizi ucun modelləsdirmə metodlarindan istifadə etmək məqsədə uyugundur.İlkin yaxinlasmada informasiya təhlukələırunin konseptual modelinin asagidaki kompinentlerini teskil etmək olar.
1tehlukenin obyektləri
2tehlukələr
3tehlukənin mənbəyi-bədniyyətli tərəfindən tehlukənin məqsədləri
4informasiya mənbələri
5mənfi informasiyanin geyri qanuni əlldə etmə usullari
6 informasiyanin muhafizəsi usullari
7informasiyanin muhavizəci vasitələri.
8.İnformasiyanin təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr
Təhlukə dedikdə sistemə dagilma verilənlərin ustunub acilmasi və ya deyisdirilməsi xidmətdən imtina formasinda ziyan vurulanlara səbəb ola bilən istənilən hal və hadisələr nəzərdə tutulur.Təhlukələri muxtəlif siniflərə ayirmaq olar.Meydana cixma səbəblərinə gorə təhlukələri təbii və sunii xarakterli təhlukələrə ayirirlar.Sunii xarakterli təhlukələr oz novbəszində bilməyərəkdən və qəsdən torədilən təhlukələrə bolunur.Təsir məqsədlərinə gorə təhlukələrin 3 əsas tipi ayir edilir.
1.informasiyanin məxviliyinin pozulmasina yonələn təhlukələr
2.informasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn tıhlukələr.
3.sistemin is qabilliyətini (xidmətdən imtina)pozulmasina yonələön təhlukələr
Məxviliyin pozulmasina yonələn təhlukələr məxvi və ya gizli informasiyanin ustunun acilmasina yonəlib.Belə təhlukələrin reallasmasi halinda informasiya ona icazəsi olmayan şəxslərə məlum olur.Komputer sistemidnə saxlanan və ya rabitə kanali ilə oturulən infomasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn təhlukəlr onun dəyişdirilməsinə və ya tərifinə yonəlibki bunlarda onun keyfiyyıtinin pozulmasina və tam məhvinə səbəb ola bilər.Bu təhlukə informasiyanin oturulməsi sistemləri komputer şəbəkələri və tele kommunikasiya sistemləri ucun aktualdir.İş qabiliyyətinin pozulmasina (xidmətdən imtina)yonələn təhlukələr elə situasiyalarin yaranbmasina yonəlibki bu zaman muəyən qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini  asagi salir yada sistemin muəyyən resurslarina girişi baglayir.
9.İnformasiya təhlukəsizliyinin təmin olunmasi
İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi problemi kompleks yanaşma tələb edir.Onun həlli ucun asagidaki tədbirlər var:
1.qanunvecilik
2. inzibati
3. teskilati
4.proqram texniki tedbirlər.
Qanunvcericilik tədbirləri uyugun qanunlari normativ aktlari standartlari və s əhatə edir.Təsaduflə geyd etmək lazimdirki qanunvericilik bazasi butun olkələrdə praktikanin tədbriləridnən geri qalir.
10.Ziyanverici proqramlar- komputer viruslari
İnformasiyanin qaorunmasi ucun əsas təhlukələrdən biridə komputerə girmiş ziyan verici proqramlardir.Bele ziyan verici proqramlar verilənlərin tamligi ucundə təhlukə yarada bilər.Komputerdə saxlanilan verilənlərə və proqramlara zərər vuran proqramlara ziyan vurucu proqramlar deyilir.Ziyan vurucu proqramlar ən geniş yayilmiş novu komputer viruslaridi.Komputer virusu proqramin sənədi icərisinə yaxudda verilənlər dasiyicisinin muəyyən sahələrinə daxil olan parazit proqram kodudur.Bu kod daxil oldugu komputerdə ozozunu coxalda,muxtəlif icazəsiz və ziyanli işlər gorə bilər.Oz-ozunu coxaltma qabiliyyəti virus proqramlarinin baslica xususiyyətidir.Virusun fəaliyyət senarisi təxminən asagidaki kimidir.
1.Komputerdə yoluxdurulmasi mumkun olan butun proqramlari tapmaq
2.ozunu proqramin əvvəlinə yaxud sonuna yaznmaq
3.əgər virusun hucuma kecəcəyi gun catibsa dagidici islər gormək.
4.əgər həmin tarix catibsa həırhansi xirda zzərər yetirmək mes:kompun sert diskində hər hansi kicik sahəni şifrələmək.
Komputerə ziyan verici proqramlarin girməsini bildirən bir sira əlamətlər vardir.
1.ekarana nəzərdə tutlmamiş məlumatlarin və goruntulərin cixmasi
2.nəzərdə tutulmamiş səs siqnallarinin verilməsi
3.cd dvd disk surəninin ozozunə acilib baglanmasi
4.komputerdə her hansi proqramin ozbasna baslanmasi
5.komputerin tez tez siradan cixmasi və isləməsi
6.fayl və qovluqlarin yoxa cixmasi yaxud dəyişdirilməsi
7.sərt diskə tez-tez muraciət vəs
Virus proqramlarindan biri Troya proqramidir.Troya proqramlari istifadəcidən icazəsiz olaraq informasiyalari toplayir və onlari cinayətkara gondərir.Eləcədə həmin informasiyalari dagidir və yaxud ziyanli məqsədlər ucun dəyisdirilir.Komputerdə virus əlamətləri askarlandiqda asagidakilari etmək lazimdir.
1.komputeri lokal səbəkədən ayirmaq
2.əməliyyat sistemi komputerə dusmus virus nəticəsində diskdən yuklənməsi onda onu CD diskdə yukləməyə calisir.
3.antivirus proqrami basladilir.
11.Antivirus vasitəsilə informasiyanin muhafizəsi
Komputer viruslarindan qorunma 3 səviyyədə teskil oluna bilər.
1.viruslarin komputerə girməsinin qarsini alma
2.virus hucumlarinin qarsisi alinir.
3.virus hucumlarinin tesiri minimuma endirilir.
Yoluxma faktini askarlama viruslarin coxalmasinin qarsini almaq və virus hucumunu qarsisi alinmaq ucun antivirus proqramlarindan istifadə olunur.Viruslara xas olan baytlarin askar edilməsi və viruslar ucun xarakterik hərəkətlərin geydə alinmasi onlarin axtarisinin əsasini təskil edir.Muqayisə ucun zəruri olan verilənləri antivirus proqramini verilənlər bazasinda saxlanilir.Antivirus verilənlər bazsinda daim yeniləmək lazidmir.Fəaliyyətlərindən asili olaraq antivirus proqramlara bir nece sinifə ayrilir.
1.deetektorlar hər hansi məlum virusa yoluxmus fayllari askarlamaga imkan verir
2.doktorlar təkcə yoluxmus fayllari askarlamir,onlari ilkin duruma qaytarmaqga calisir.
3.mufəttislər komputer hucumlari mumkun olan yerlərdəki dəyisikliklərə nəzərat edir.
4.doktor mufəttislər yuxarida gostərilən iki nov proqrami imkanlari ozundə birləsdirir.
5.suzgeclər viruslari coxalma və zərər vurma məqsəsdilə əməliyyat sisteminə etdikləri muraciət tutur.
6.vaksinlər is qabiliyyətləri saxlamaqla proqramlari ele dəyisdirirlərki onlari viruslar ucun yoluxmus gorunsun.belə olduqda viruslar həmin fayllara ilismir.Komputerdə viruslarin axtarisi verilənlər dasiyicisinin yaxud daralmasi yolu ilə yerinə yetrilir.Daranma prosesində operativ dasiciyilarda virusa yoluxmanin elamətlərinin olub olmamasi yoxlanilir.Askarlanmis viruslar mumkun olduqda dəyisdirilmis fayllari ilkin vəziyyəti muəyyənləsdirilir.Bu gun :symantic norton,antivirus,kasperski antivirusu,Dr veb,acafee,Viruscan,panda,titanium antivirusu kimi antivirus proqraminda daha cox taninir.
12.Komputer cinayətkarligi və kriptoqrafiya anlasiyi.Rəqəmli imza.
Fərdi komputerlərin sayinin gorunməmis surət və artmasi internətə sərbəst cixis və yeni kommunikasiya  qurgularinin surətlə inkisafi həm asudə vaxtin kecirilməsi həm də biznesin aparilmasi usullarini deyisdirdi.Eyni zamanda qara niyyətli insanlar ucundə yeni imkanlar acildi.Yəni yeni cinayət usullari meydana cixdi.Bəsəriyyət yeni cinayət novu olan kiber cinayətkarliqla qarsilasdi.Kiber cinayətkarliq dedikdə internet yaxud basqa komputer səbəkələrindən istifadə olunmaqla torədilən cinayətlər basa dusulur.Kiber cinayətkarlarinin əsas hədəfi banklar.bijalar,internet magazalari olur.Cinayətin həyata kecirilməsində komputerlədən yaxud səbəkələrdən asagidaki kimi istifadə olunur:
1.komputer və yaxud səbəkə cinayət aləti ola bilər
2.komputer və ya səbəkə cinayətin hədəfi ola bilər
3.komputer və səbəkə cinayətli məqsədlərə catmaq ucun yaradici vasitə ola bilər.
13.Xakerlər.
Komputerlər yenicə cixan vaxti haker sozu hormətlə cəkilirdi.Əməliyyat sistemini daha yaxsi isləmək ucun haminin unutdugu adminstrator parolunu ləgv edən komputer dahiləri adlandirirdilar.Lakin zaman kecdikcə bu soz menasini itirdi.Hakerlərin bəziləri pis muhafizə olunmus komputerlərə girməyə basladilar və bunun mumkunluyunu subut etdilər.Proqram məhsulunun alicisi eslində həmin proqramin istifadə huqunu  əldə edir.Proqramin ozu isə onun mulkiyyətinə kecmir.Ona gorədə proqram məhsulunun uznun cixarilib yayilmasi qanun pozuntusu hesab olunur.Belə hərəkətlərə komputer piratciligi və yaxud proqram təmin piratciligi deyilir.Haker hucumlarinmin əsas məqsədi informasiyanin məhv edilməısi deil həmdə onlarin icazəsiz ələ kecirilməısidir.Əgər bunun qarsisini texniki vasitələtrlə almaq mumkun olmursa onda sifrələınmə sistemindən istifadə olunur.Şifrələnmə usullari ilə kriptoqrafiya məsgul olur.(gizli yazi )Movcud şifrələnmə usullari iki qrupa ayrilir:gizli acarlar və aciq acarla şifrələınmə.Gizli acar ele acara deyilirki gizli olaraq yazisan iki abonent əvvəlcədən onu bir birnə veririlər.Əsas məqsəd bu acari 3səxsdən gizli saxlamaqdir.
15.Rəqəmli imza
Son zamanlar rəqəmli imza texnologiyasi meydana cixmisdirki buda imzalanmis sənədi ancaq kagiz şəklində catdirmaq zərurətini aradan qaldirmisdir.Rəqəmli imza şəxsi gizli şifrədir və onun acari yanliz onun sahibinə məlumdur.Rəqəmli imza məlumatin həqiqiliyini imza sahibi tərəfindən təsdiq olundugu bildirilir.Rəqəmli sertifikat səlahiyyətli orqan tərəfindən imzalanmis elə məlumatdirki aaciq acarin həqiqətən imza sahibinə aid olmasi təsdiqlənir.Sertifikatlasdirma səlahiyyıt olan orqandan sertifikat almaq ucun istifadəcinin kimliyini bildirən sənədlər olmalidir.
16.Hesablama tarixi və muasir vəziyyəti
İnsan ozunu və ətraf muhiti dərk etməyə basladigi andan hesablamalar aparmaga ehtiyac duymusdur.Ən gədim say aləti abak olmusdur.Abak 4-5 min il bundan əvvəl yaranmis və dəyisikliyə ugrayaraq cotkə adi ilə dovrumuzə gədər gəlib cixmisdir.12ci əsrin əvvəllərində laqoritmik xətkesi yarandi və onun koməyilə toplama vurma bolmə quvvətə yuksəltmə kokalti yerinə yetrmək mumukun oldu.Orta əsrlərdə elmi məsələlər abakin laqoritmik xətkesin imkanlari cərcivısinə sigismadi və ən mukəmməl hesablamalar apara biləcək mexaniki masina ehtiyac duyuldu.ilk sadə mexaniki hesablama masini 1623 cu ildə alman alimi Vilhelm Şikart tərəfindən yaradilmişdir və onun koməyi ilə yalniz toplama cixma əməlləri yerinə yetirilirdi.1641ci ildə fransiz mexaniki B.Paskal 4riyazi əməli yerinə yetirən carxli mexaniki hesablama masini duzəltdi.1694cu ildə gorkəmli riyaziyyat alimi V.Vilhens dahada təkminləsdirilimis 4 hesablama əməli quivvətə yuksəltmə,kokalti əməllərini hesablama mexanizmini duzəltdi.Soraki illərdə hesablama mexanizmlarini duzeldilmasi ilə bir cox ixtiraci alimlər mesgul olmus və bu sahədə oz əməklərini vermişlər.Artiq 20ci əsrin 30-40 ci illərində muxtəlif texnoloji proseslerin avtomatik idarə olunmasi telebi meydana cixir və 1937ci ildə AMERİKA alimi Atanasov lampalar və kondisatorlardan istifadə edərək avtomatik idarə oluna bilən hesablama masinin is prinsipini teklif edir.20ci əsrin ortalarinda muasir hesablama masinlarinin  ilk numayəndəsinin hazirlanmasina baslandi. 1933- cu ilde il ektromexaniki  elementlerin komeyi ile isleyen hesablama masini duzeldildi. 1944-cu ilde amerika fiziki Argenin rehberliyi ile emeliyyatlarin  ardicilliginin avtomatik idare eden  hesablama masini yaradildi ve ona mark adi verildi.1947-ci ilde daha boyuk imkanlara malik mark 2 masini duzeldildi. 1945 ci ilin axirlarinda amerika alimleri ilk elektron reqem hesablama masini duzeltdiler. Bu masinlar mark ve mark 2 masinlarina min defe suretle isleyirler.onlarin menfi cehetleri proramin masina daxil edilmesini prosesini cox vaxt aparmasi idi. Bu prosesi azaltmaq meqsedi ile alimler proqrami yaddasinda saxlaya bilecek hesablama  masinin ixtirasina basladilar. Corc fon Leyni prinsipi esasinda ilk hesablama masini 1949-cu ilde  ingilis alimi moris Uilksin terefinden duzeldildi. Neymon masin is prinsipinden esas idea ondan ibaretdir ki informasiyani tehlil ederek hesablama masinini effektif islenmesi ile yanasi universal olmalidir. Asagidaki qurgulardan ibaret olmalidir.
1.      Riyazi ve metiqi meseleleri yerine yetiren hesab mentiq qurgusu
2.      Proqramin icra olma prosesini teskil eden idaretme qurgusu
3.      Verilenleri ve proqramlari yaddas saxlayan yaddas  qurgusu
Umumiyyetle hesablama masinlarini yaranma tarixini nesillere bolek.
1.1945- 1950ci illerde yaradilmis lanpalar uzerin qurulmus  hesablama masini 1 ci nesillere ayid edilir.
2.1960-ci illerin evvellerinde Kiyev Kibermetika institutunda yaranmis promil ve mil, minskde yaradilmis minsk 2 nesile aid edilir.
3.1960-1968-ci ilde aradilmis masinlar 3 nesile aid edilir.
4.1971-ci ilde boyuk inteqral sxemini yaradilmasi ile 4 nesil
5.Kecen esrin 90 –ci illerinde 5 nesil ehmlerinin yaradildive onlarla paralel isleyen mikriprosessorlardan istifade edilir.
6.6 nesile  indiki komputerler aid edilir.
17. Komputerin arxitekturasi ve sturukturu
Evveller  komputer aparat ve proqram vasiteleri bir- birinden asli olmadan ayri-ayriliqda yaradilib(1 ve 2 nesil).3-cu nesilden baslayaraq komputerin aparat ve proqram  vasiteleri vahid  bir sistem kimi lahiyelendirilmeye basladildi. Bu zaman  esas diqqet  bu vasitelerin qarsiliqli elaqesine yoneldildi. Bununla da prinsip baximindan yeni olan  komputer arixtriurasi anlayisi  meydana geldi. Komputer  arixturasi aparat ve proqram  vasiteleri kompleksini qurulmasi ile bagli bir cox amilleri nezere alan meseleleri ehate edir. Bu amillerden esaslari komputerin  qiymeti  tedbiq sahesi  funksiyanal imkanlar hesab olunur.
         Komputer arixturasinin esas terkib hisselerine :
1.      Hesablama ve mentiqi imkanlar
2.      Aparat vasiteleri
3.      Proqram vasiteleri
Hesablama ve mentiqi imkanlar:
1.      Emirler sistemi
2.      Verilenlerin formatlari
3.      Isleme sureti
Aparat vasiteleri
1.           Komputerin mentiqi sturukturu
2.           Yaddasin teskili
3.           Giris cixisin teskili
4.           Idaretme prinsipleri
Proqram vasiteleri
1.      Emeliyyat  sistemi
2.      Proqramlasdirma dilleri
3.      Tedbiqi proqram teminati
Komputerin arxitekturasi ve sturukturu anlayislarini bir-birinden ferqlendirmek lazimdir. komputer  sturukturu mueyyen seviyyede komputerin  konkret terkibini ve onlar arasindaki elaqeni teyin edir.
Arxitektura ise komputerin tekib hisselerini  hansi qaydalarla  qarsiliqli elaqesini teyin edir. Terkib hisselerin tesviri ise yalniz bu qaydalarin  formalasmasi ucun teleb olunan seviyyede verilir.
Basqa sozle arxitektura komputerin lahiyelendirilmesini,qurulmasinin ve proqram telimatinin umumi problemlerini eks etdirir.
18.Windows Emeliyyat Sistemi
Windows esas xususiyyetleri asagidakilardir.
1.      Tekmillesdirilmis yeni vasite :start duymesi ve taskbar windowsun esas xususiyyetleri start duymesi ile proqraminizi suretle islede biler. Fayillararinizi axtara biler ve bir proqrami digerine kece biler .
2.      Windows explorer fayillarinizi disklerinizi  ve saebeke elaqelerini axtarmaq ve cesitlemek ucun genis imkanlara malik bir vasitedir .
3.      Uzun fayil adlari cesitleme ve axtarma emeliyyatlari daha asandir. Fayillarinizi 256 sinvola qeder uzun adlar vere bilersiniz.
4.      Yaddas daha yaxsi idare edilmesi artiq evvel kimi tez-tez yaddas catismazligi  haqqinda melumatlarla qarsilasmayacaqsiniz windows emeli yaddasdan daha semereli sekilde istifade edilir.
5.      Cd-romda tekmillesdirilmis avtopley xususiyyeti-musiqi cd-lerinizi axtarmaq ucun sadece surucunuze  yerlesdirmeyiniz kifayetdir. Cdplayer avtomatik acilacaq ve Cdnizi oxutmaga baslayacaqdir.
6.      Tekminlledirilmis oyun ve multimediya video ve ses fayillarinin isledilmesindeki mehsuldarliq yaxsilasdirilmis MSDOS oyunlari daha cox tesdiqlenmis ve bu oyunlarda cox istifade edilen video xususiyyetleri tekminlesdirmisdi.
7.      Pluq and play qurgulari ile uygunluluq komputerimize pluq and play xususiyyetini desdekleyen bir kart yerlesdirdikden sonra sadece onu acmaginiz kifayyetdir. Windows onu avtomatik tapib quracaqdir.
8.      32 bitli coxtapsiriqli is : windows 1 den cox proqrami eyni zamanda islemesine  imkan verir.
9.      Yeni masaustu: windowsda proqram idareedicisini yerini proqram manager yerini masaustu ve taskbar tutur. Bunlarin vasitesi ile proqram ve texniki vasitelerin daha suretle tapmaq olar.
10.  Tekmillesdirilmis komputer sebekelerini tesdeklenmesi ve sebekede istifade disklerini muxtelif formada teqdim ede bilerik.
19.start menusu ve start menusunun alt menyulari
Windowsda baslangic son derece asantdir. Maus qurgusunun oxunu ekranin alt sol kuncunde start duymesi uzerine getirinve mausun sol duymesini sixin. Bu menyu uzerindeki piktoqramlardan ibaret alt menyu acilacaqdir. Bu piktoqramlardan saginda ox isaresi olanlar alt menyulara malikdir. Bu alt menyularinda alt menyulari ola biler. Start menyusundan istifade etmekle komputerdeki her seye asanliqla istifade ede bilersiniz. Start menyusu  uzerinde normal halda asagida gosterilmis alt menyular ve emrler gorunur.
1.      Proqrams –proqram qruplarin saxlayan qovluqlara daxil olmaqla muxtelif proqramlarin adlari daxil olan menyunu acir.
2.      Documenst – axirinxi defe istifade etdiyin senedi acir .
3.      Settings windowsun xusiyyetlerini deyisdirmek ucun
4.      Find –Fayil ve qovluqu axtarmaq ucun
5.      Help –her hansi bir windows movzusu haqqinda yadima ehtiyac duyduqda  istifade ede bilersiniz.
6.      Run (icra et) –start menyusunda olmayan her hansi bir proqrami acmaq ucun istifade edilir.
7.      Shut down-komputerinizi baglamadan once bu emri secin.
20. Aktiv ve qeyri- aktiv pencereler
Masaustunde her proqram ayri pencerelerde isleye biler. En ustundeki basliq cubugu rengli olan pencere aktiv pencere adlanir. Aktiv pencere maus qurgusunu oxunun hereketlerine ve klaviatura sixilan duymelerine reksiya veren penceredir.Aktiv olmayan pencereler ise ve masaustune zeminine gonderilir ve uzeri aktiv olan pencere ortule biler. Aktiv olmayan pencereni onun gorunen her hansi hissesinden maus qurgusunun sol duymesinin  sixmaqla aktiv hala getire bilersiniz. Windowsla bir pencereni aktiv olmamasini o proqramin islememesi demek deyildir. Siz aktiv pencerede basqa bir proqrami isleyerken telefon nomresini yigizisi aktiv olmayan pencerede bir telefon noqdesini axtarmaga davam ede bilersiniz.
21.Windowsun  fayl sistemi,is stolu, fayl ve qovluqlar.
Windows 98-in fayl sistemi qovluqlar uzerinde qurulmusdur. Bu qurulusa agacvari qurulusda demek olar. Surucunuzu  bir agacin govdesi kimi tesvir  etseniz  qovluqlari bu govdeye birlesmis budaqlar hesab ede bilersiniz.Hemin qovluqlarin daxilinde budaqa birlesmis nazik budaqlar kimi ve fayllarda budaqlardan yarpaqlar kimi ola biler.qovluqlar kataloq  alt kataloqlar kimdie istifade etmek olar.Bir surucu piktoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesine ikiqat sixmaqla icerisinde qovluqlar ve fayllar olan pencere acilacaqdir.Her hansi bir qovluq uzerinde ikiqat sixtiqda pencere acilacaqdir.Bu penceredede qovluq varsa onu uzerinde ikiqat  sixdiqda da pencere acilacaqdir.Acilmis pencereni sixdiqda pencere acilacaqdir.Acilan pencereni hansi piktoqrama aid oldugunu bilmek ucun basliq cubuguna baxmaq kifayetdir.Surucu piktoqramlarini ve qovluqlarini icerisini gosteren pencereni acdiqdan sonra fayl ve qovluqlar uzerinde asagdaki emeliyyatlar yerine yetirilir.
1.      Proqrami yuklemek ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
2.      Fayli acmaq ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
3.      Senedleri cap etmek
Bir senedi cap etmek ucun onun pitoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesinin sixib saxlayaraq,cap qurgusunun pikroqrami uzerine surukleyib duymesini buraxin.
4.      Fayllari kocurmek ve dasimaq ucun klaviaturada ctrl duymesini sixib saxlayaraq mausun sol duymesini faylin uzerine sixmaq fayl piktoqramini yerine surukleyin.
5.      Piktoqramin menyusunu acmaq 1piktoqramin acmaq ucun piktoqramin uzerinde maus qurgusunun sol duymesini basin.

22Masa ustunde pencereleri nizamlamaq
Masa ustunde bir nece pencereni asiq oldugu zaman butun pencereleri eyni zamanda gormek ucun onlari nizamlaya bilersiniz.Iki pencereni yan –yana yerlesdirmekle her ikisnin icerisini eyni anda gore biler muqayise ede biler veya dasima emeliyyatlarinda istifade ede bilersiniz.pencereleri nizamlamaq ucun iki yol vardir:
1ci yol –her hansi pencereni ayri –ayriliqda nizamlamaqdir.
2ci yol-windowsun pencerelerini avtomatik nizamlamaqdir.
Bir nece aciq pencereniz varsa onlari nizamlamaq ucun task bar uzerinde maus qurgusunun sag duymesini sigin pencereleri nizamlamaq ucun sekilde menyu acilacaqdir bu menyu asagidaki emrlerden ibaretdir.
Cascode (pencereleri ust-uste yerlesdirir)windows altdaki her pencerenin basligini gorulecek sekilde pencereleri ust –uste yerlesdirmek ucundur.
Maximize duymesine sixaraq pencereni butun ekran boyu aca bilersiniz.pencere ile isinizi bitirdikden sonra restore duymesine sixaraq pencereni evvelki vezyetine getre bilersiniz.
Tile windows horizantally-(pencereleri ufuqi yerlesdir.)butun pencereleri alt-alta siralanmis sekilde yerlesdirir.
Tile windows vertically-(pencereleri saquli sekilde yerlesdirir.)pencereleri yan-yana yerlesdirir.
Minimize all windows-(butun pencereleri minimum kicilt)butun pencereleri task bar uzerindeki duymeler seklinde kicildib ve masaustunu bosaldir.
Tile-yan yana yerlesdirir.


23Masaustundeki piktoqramlari nizamlamaq
Masaustunde bos bir sahede maus qurgusunun sixdiqda acilacaq dinamik menyunun arrange icons(piktoqramlari tenzimle)alt menyusundan uygun emr secerek piktoqramlarinizi tenzimleye bilersiniz.Bu alt menyu asagidaki emrlerden ibaretdir.:
1.      By name
2.      By tape
3.      By date
Kriptoqramlariniz sececeyiniz alt emrlere gore siralanacaqdir.eger masustunuzu avtomatik tenzimlemek isteyirsinizse auto arrange emrini secin line up icons ise piktoqramlariniz eyni sirada duze bilersiniz.

24Multimediya
Windows emeliyyat sistemi xususi aparat ve proqram vasitelerinin komeyile yuksek keyfiyyetli ses ve inteqrativ isini temin ede biler.Multimediyanin esas vezifesi ses siqnallarini regem seklinde ve eksine cevirmek ikinci elementi ise videoplatadirki onun vasitesile video ve informasiya regem sekline cevrilir.Ses plataniza muxtelif bakustik sistemler qosulurlar.Ses ve video ile islemek ucun komputerde muxtelif proqramlar var.
Bu proqramlar vasitesile audio kompakt diskleri oxutdurmaq,onlara informasiyani yazma ve ses fayllarini redakte etmek hemcinin video kliplere baxmaq olar.Qeyd etmek lazimdirki multimediya informasiyasi cox boyuk yer tutur.Buna gorede bele informasiya kompakt disklerde yerlesdirilir ve hemin disklerdeki informasiyani oxumaq ucun komputerde CD-ROM disk qurgusu olmalidir.Ilk cd-rom qurgusu 1983cu ilkde yaradilmisdir.lakin 1990cu ilde komputerde tetbiq tapmisdir.Kompakt disklerde informasiyanin oxunmasi ve yazilmasi laze vasitesile yerine yetrilir.Bunun sayesinde standart diskde 700 mg geder verilenleri veya 80 deg audio informasiyani saxlamaqq olar.Kompakt diskin klssik novunun diametri 12 sm olur lakin diametri 8sm olan disklerde vardirki onlarin tutumu 340mg geder olur.Diskde yerlesen informasiyanin bir nece novu olur ve her nov ucun yazi formasi olur spesifikasiyada gosterilmis onlara kitab deyilir.
1.        Qirmizi kitab(1982)audio informasiya ucundur
2.       Narinci kitab(1985)arxiv fayllarin yerlediren adi diskdir
3.       Yasil kitab(1988)multimediya informasiyasini yazma ucun
4.      Ag kitab(1993)video informasiyani dvd ve video informasiyanin saxladilmasi mp4 enenvi olan video disklerini siradan cixarir
Ilk vaxtlarda cd-romun modeli videonu digerinise sesi oxuya bilmirdi.Bunlar hamsi 90ci illerin ortalarinda aradan qaldirildi ve cd-room heqiqetende standart qurguya cevrildi.CD-ROOM qurgularinin tutumu 640-700 mgb olur.Bu cur diskde 74 deg audio yazi ve ya 1 saata geder video yerlesdirmek olar.onlarin ikinci ustunluyu onun ucuz olmasindadir.Istenilen CD-ROOMU xarakterize eden esas parametri onun isleme sureti oldugundan bu kemiyyet diskin adinda da geyd olunur.Disk qurgusunun adinin uzerinde gosterilmis gosterici hegigeten uygun gelirdi disklerin heddinden artiq boyuk suretle firlanmasi deq10000 verilenlerin oxunma suretini pislesdirirdi.Bu zaman daimi bucaq suretliliyin texnologiyasina kecid yarandi.Bu halda lazer suasinin butun yol boyunca disk eyni suretle firlanir.Yalniz verilenlerin oxunma sureti deyisirdi-daxili cigirlarda suret minimum xarici cigirlarda ise maksimum suret olurdu.Bu halda istehsalcilar suret parametri kimi maksimal giymeti gosterdiler-informasiya oxunmasinin bu cur maksimal sureti ise yalniz disk  proqraminin 10-15%istifade olunur.

24.Tarix ve zamanin deyisdirilmesi
Control panel(idaretme paneli)deki date-time piktoqrami uzerinde ikiqat sixin.Sekilde gosterilmis date-time properties dialoq penceresi acilacaqdir.
1.        Month –sahesinden cari ayi secin
2.       Year –sahesinden cari ili secin
3.       Day –sahesinden cari gunu secin
4.      Time- vaxti secin
Sahesini asagidaki ox duymesini veya sahe uzerinde sixaraq cari saati daxil edin.
Time zone- sehifesine kecin dunya xeritsei gorunecekdir.xeritede oldugun yeri secin.uygun parametrleri secerek ok duymesini basin ve onlari tesdiqleyin.

25.Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek.
Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek ucun kontrol paneldeki maus piktoqrami uzerinde ikiqat sixin ve deyisidirin.Maus properties dialoq penceresi acilacaqdir. Bu dialoq penceresinde 4 sehife olduguna diqqet edin.
1.        Buttons –duymeler
2.       Pointers –gostericiler
3.       Motion –hereket
4.      General –umumi

26.Maus qurgusunun duymesinin xususiyyetleri
Solaxay istifadeciler buttons sehifesinden istifade ederek maus qurgusunun duymelerini funksiyalarini configutarion sahesinde left handed parametrlerini secerek deyisdire bilersiniz.Ikiqat sixma suretini (double click speed)sahesindeki slow-fast arasindaki iki duymesini uygun istiqmetde hereket etdirmekle test area (test sahesi)sixaraq yoxluya bilersiniz.

27. Maus qurgusunun gostericisinin xususiyyetleri.

Pointers sehifesini acdiqda windowsda istifade olunan muxtelif maus gostericisi isarelerini goreceksiniz.Maus qurgusunun gostericisi xususiyyetleri olan fayllari acaraq deyisdire bilersiniz.

28.Diaqramlar
Excellede dioqramlarla islemek ucun genis imkanlar vardir. Melumatlari daxil etdikden sonar bu melumatlara uygun muxtelix formali dioqramalar hazirlaya bilersiniz.
            Hem movcud dioqram tiplarin yaxindan tanimaq hemde ne zaman onlarin hansindan istiade edeceyini mueyyenledirmek ucun excelled istifade edilen dioqramtipleri haqqinda genis muellumat almaginiz meqsede uygundur. Excelled asagidaki dioqram tiplarinden istifade edilir .
1)       column- sutun praktikada en cox istifade edilen  dioqram tipidir bunlara bezen histoqram adi da verilir katkoriyalar ufiki qiymetler ise sequli olaraq yerlesdirilir istdiyiniz zaman 3 olculu stun deoqramlarida yarada bilersiniz.
2)      Bar- gundelik heyatimizda coxarsilasdigimiz bir dioqram tipidir melumalar  ufiki cubuqlar kimi gosterilir bununlada eyni bir muellumatlar sirasindaki her bir muellumat  basqa birisi ile qarsilasdira bersiniz
3)      Line (xett0 muelumatlariniz nokteden nokteye deyisme eyrisini gormek ucun bu tip dioqramda istifade edin yaniz burada bir hala diqqet etmeyiniz lazimdir: muellumat noqtelerini birlesdiren xettler qiriq bir eyri emele getirecek ve x oxunda reqem qiymetleri yerine katikorialar gosterildiyi ucun bu muelumatin heqiqi (y=f(x)) deyismesini temil etmeyecekler
4)     Pie (tort) tort sekilli dioqramalr  melumatlar arasindaki elaqeni faizlerle  gostermek ucun istifade edilir . tort sekilli dioqramlr yaniz bir melumt sirasini gostere biler  bu tipin 3 olucuku frmasindan istfade ede bilersiniz
5)      XY scatter –noqteli dioqram bu tip dioqramdan istifade edilmesinde esas meqsed y=F(x)
Sekilde bir elaqeni gostermekdir.burada line tipinde ferqli olaraq  X oxunde yerlesdireceyin  melumatlarinda reqem tipli olmasi lazimdir
6)     Area bu tip dioqramda melumatlar oz olculerinde deyil digger melumatlara qarsilasdira bilersiniz…..
7)      Doughnut bu tip dio. Tort sekilli dioqramlara oxsayirlar ve  eyni meqsed ucun edilir ancaq bu tip dio. Bir nece muelumat sirasini goster bilersiniz her bir melumat sirasi cun muxtelif xalqalardan isifade edilir
8)     Radar  qutub xetti dio  bu tip d melumt sirasin  muqayise etmek ucun istifade edilir 
9)     Surface  topoqrafiyadan melumat oldug kimi  coxlu sayda melumatiniz varsa bu muellumatlarin bolusdurulmesini 3 olculu sekilde ve  xeretilememetiqi cercivesinde gotere bilersiiz
10)   Bubble melumatlari qabarciq seklinde tesvir etmek ucundur 
11)    Stock veya high lowclose       senedlerin baglanma qiymetlerini  izlemeyin en yaxsi yolu bu tip diaqramdan istifade etmekdir.
12)   Cylinder-  melumatlari silenderle vasitesile tesvir ucundur
13)    conys-  melumatla konuslar vasitesi le tesvir ucundur


29.Komputer sebekeleri

MELUMATI XARICI  DASIYICILAR SERT DISK ELASDIK VE S  VE KOMP SEBEKESI VASITESI ILE OTURMEK OLAR 2 VE DAHA COX  KOMPUTER ARDICIL BIRLESMESI KOMP  SEBEKESI  MILYONA GETIRIR  KOMP SEBEKESI  GORMEKCUN XUSUSI APARAT  VE PRAQ VASITELERINDE BIRGE OLUNMAVASITELER DEDEIKDE SEBEKEDE ITIFADE OLANAN FAILLAR  YADDAS QURGULAR MELUMATLAR PERFERIYA QURGULARI VE SA  ELEMETLER NEZERDE  TUTULUR. MUMUMI HALDA KOMPUR TEXNIKI VE PROQRAM VASITELERINDE BIR GE ISTIFADE ETMEK  VE MELMAT MUBADILESI MEQSEDIILE  2 VE YA 1 NECE  KOMP BIRLESMESINE  KOMPUTER SEBEKESI DEYILIR 2 KOMP  SADE SEKILDE BIR BIRINE QOSULARAQ ARALARINDA INFRMASIYA MUBADILESI HEYATA KECIRILMESI BIR BASA BIRLESME ADLANIR  KOMP SEBEKESI BIR BIRINE  BIRLESME NOVUNE GORE  ARDICIL ULDUZ VE QARISIQSEKILI  OLUR ARDICIL BIRLESME OZU 3 HISEYE BOLUNUR  SADE DAREVI VE ARDICIL SIN BIRLESMESI  BUTUN SEBEKE NOVLERI  UMUMI TERKIB HISSELERINE FUNKSIYALARA  VE XUSUSIYYETLEREMALIKDIR  BU TERKIB HISELERI ASGIDAKILARDIR  SERVER –OZ EHTIYYATLARINI SEBEKE ITIFADECILERINE TEQDIM EDEN XUXUSI TEMINATINA MALIK XIDMETI KOMPTERDIR  ISTIFADECI   SEBEKE EHTIYYATLARINDAN  ISTIFADE EDEN KOMPTERLERDIR
MUHUT- KOMP BIRLEDIRME USULLARIDIR  KOMP SEBEKESI FUNK GORE 2 QRUPA BOLUNUR  1 SEVIYYELI SERVER ESASINDA QURULAN
 1 SEVIYYELI SEBEKEDE  BUTUN FERDI KOPLER  EYNI HUQUQA MALIKDIRLER   BIR SEVIYELI SEBEKE ISTIFADE EDILEN KOMPLERIN  ISCIURUPLAR ADLANDIRIRLAR VE BURADA ISTIFADEDECILERIN SAY10 NEFERDEN COX OLMUR
SERVER ESASINDA YARADILAN SEBEKELER  ISTIFADE EDEN FERDI KOMPUTELERDEN BIRI
DIGERINDEN HEM PROQRAMTEMINATIN GORE HEMDE  TEXNIKI CEHETDEN  FERQLENIRLER  SEVER ESASINDA SEBEKEDE MURREKKEB KAVEL BIRLESMESINDEN ISTIDE EDILIR SEBEKENIN IDARE OLUNMASI  INZIBATCI TERFINDE HEYATAKECIRIR  BURADA ISTIFADECERIN SAYI 10 DA COX OLA BILER  KOMPTER SEBEKELERI  YERLESDIYI  SAHEDEN ASLI OARAQ LOKAL VE QLOBAL SEBEKEYE BOLUNUR
LOKAL SEBEKE BIR NECE FERDI KOMPUTERDEN PERIFERIYA QURGULARINDAN IBARETDIR BELE SEBEKEYE COX VAXT LAN DEYIRLER ONLAR BIR -BIRI ILE MEHDUD ERAZIDE KABEL ELAQESI IE BIRLESIRLER  SEBEKENIN KOMEYI ILE FAIL VE PRINTERLERDEN ELEKTRN POCDUNDAN  VE DIGER EHTIYATLARDAN TAMAMI ILE ISTFADE ETMEK MUMKUNDUR  LOKAL SEBEKELERDEN BUTUN ISTIRAKCILAR  VAHID PROTOKOL DESTINDEN  ISTIFADEYE UTUNLIK VERILIR  LOKAL SEBEKELER ERAZI   XUSUSIYYETLERINE GORE YIGCAMLIG ILE  FERQLENIRLER  ODUR KI  LOKAL SEBEKELRDEN ISTIFAD ETMEKLE MUXTELIX YERLERDE ISTIFADE OLUNAN  KOMP BITRLESDIRIRLIR  LOKAL SEBEKELER VE FERDI ISTIDFADECILERI BIRLESDIREN SEBEKE  QLOBAL SEBEKEER VE YA LAN ADLANIR.  QLOBAL SEBEKELER GENIS COGRAFI SEBEKEYE MALIKDIRLER. ONLARIN KOMEY LE AYRI AYRI LOKAL SEBEKELERI VE MUXTELIF PROTOKOLLARI BIRESDIRMEK MUMKUN DUR    BELE SEBEKELERDEN ISTIFADE ETMEK UCUN  PLANLASDIRMA SAHESINDE  TUTARI BILIYE VE TECRUBEYE  MALIK OLMAQ TELEB EDILIR  COX VAXT QARISIQ  SEBEKELERDENDE ISTIFADE EDILIR  BU HALDA BIR SEVIYYELISERVER ESSINDA OLAN SEBEKININ  MUSBET CEHETLERIDEN TAM ISTIFADE EDILMELDIR   LOKAL SEBEKENI QLOBALSEBEKENI BIRLESDIREN   KOMPVE YA KOMP PROQRAM TEMINTI SLUJ A DLANIR  SLUJLAR XUSUSI KOMTERDEN VE YA  KOMP PRAQRAMINDAN IBARET OLA BILER KOMP SEBEKERNI  2 FUNSIYA GORE AYRIRLAR 1  SEBEKENIN APARAT VE PROQRAM  EHTIYYALRINDN BIRGE ISTIFA DE OLUN MASI 2 CI VERILENLERIN EHTIYATLATRINDA BIRGE ISTIFADE  TEMINATINA GORE .
30.MƏLUMATLARIN DAXİL EDİLMESİ FORMUNLAR VE FUNKSİYALAR
MS Excel  proqraminda daxil edilən informsiya 3 katkoriyaya bolunur. Mətn 0 ədəd ve sinfonlarin  konfinasiyasindanda ibaret verilenler. Bu tib verilenlər uzerində hər hansı hesablamalar aparma mumkun deyil.
Bir xanaya 32min 767 qeder mətin sinvonlari daxil etmek olar. Xanada daxil edilmis metnin en coxu  1024 sinvolu gorunur  butun sinvollar ise formula setrinde gormek olar. Qeyd edeki xananin maksimal enine  255 sinvol yerlesir. Ededleri gostermekde istifade olunan  asagidaki sinvollarda ibaret verilenler :  -
+  bu tib verilenler MS excproqrami terefinden hesablama ssubyekti kimi qebul edilir ededler daxil edilerken  regional paramertlerin secilmesinden asli olaraq  .  vergul isaresi  kesr ededleri tam ve kers hissesini  ayrica isaresi kimi qebul edilir .
Ededlerin qarsisinda  plus isaresi ekranda gosterilmir . menfi ededlei daxil ederken onun qarsisinda  menfi isaresi gosterilmelidir E   ve  e sinvollar latin herfi ile  daxil edilmelidir . dustur bir ve bir nece xana da yerlesen  verilenler uzerinde mueyyenn hesablamalar aparmaq ucn daxil edilen isareler her hani dustur = isaresi ile baslayir   dusturlar riyazi emel isareleri ve xususi funksiyalardan   aperatorlardan  istifa etmekle daxil edilir  dusturda istifate edilen xanalarin yanliz  unvani gosterilir  hesablamalar ise  hemin xanalardaki  verilenler uzerinde aparilir dustur daxil edilmis  xanada hesablamalarin neticesi gorununr  dusturun ifadesine ise  formula  sertinde baxmaq olar mes  b 4 xanasinda 2 5 ededin f 4 xanasinda 4 ededi daxil edilmisdir . H 4  xanasinda b4 ve f 4 xanalarin   cemini hesablamaq ucun hemin xana ya asagidaki dustur daxil edilir  enter ddumesi basilar bu zaman h4 xanasinda hesablamanin neticesi yeni 6.5 ededi  bu xanani secdikde ise formula setrinde  “b4 plus f4” ifadesi gorunecek
Dusturu daxil edeldiedi.kde sehve yol verildikde   ekaranda bu barede xeberdarlik edilen dialoq penceresi bezende  dustur daxil edilmis  xanada  value  bu ifade hesablama  aprilmasina mumkunsuzluyune israredi
Xanada daxil edilmis verilenleri  redakte etmek ucun  mausun duymesini hemin xananin uzerinde   2 defe  basmaq vey a  xanani  secib kursoru formula setrinde yerlesdirmek ve yaxud  f 2 duymesini basmaq lazimdir .
Istenilen dusturu  = isaresi ile BASLAYIR  dusturlarda muxtelif  hesblamara aparmaq ucun standart funksiyalardan istifade olunur  “ insert   function “ emrini daxil edin  eyni adli pencerede katekoriya siyahisindan lazim olan katikoriyni secin  mes stastiskasi siyahisindan istediyinin funksiyanin meselen  VERGe secin ve ox  duymesini  ok dumesi ile tesdik edin fuks arqumentlerini  gosterdikden sonra derhal sonra netice alinir.Praktikada  daha cox istifade olunan bezi funksiyalar asgidadir.1.sum-secilmis xanadaki verilenlerin cemini hesablayir.2.avarage-orta  hesablayir.3-min(max)verilenler arasinda minimal-maksimal qiymetin tapilmasinda istifade edilir.4.ABS-ededin mutleq qiymetini hesablayir.5-text-ededi mentige cevrir.6-IF-mentigi funksiya verilmis sertler daxilinde hesablamalar aparir.
31.Minimum ve maksimin funksiyalar
Statistic katikoriyasina daxil olan minimum ve meksimim funksiyalari en cox istifade edilen funksiyalardir. Bu funk. Uygun olaraq her hansi bir saheye daxil olan hucreler icindeki en kicik veya en boyuk qiymeti tapmaq ucun istifade olunur.arqument kimi bir və ya bir necə  sahə ünvanı və ya adı göstərilə bilər. Bu funk. Yaziliş forması aşagidaki kimidir.
1 min (n)və s göstərilmis qiymətləri en kiciyini gösyərir
2 mak()və s göstərilmis qiy en böyüyünü gosterir
 3D8 hücrəsini secin
4 formul cubuğunda =minimm( c3 c7) yazin
5 Enter düyməsini sixin. D8 hucresine c3 c7 sahesindeki en kicik qiymet daxil edilecek.
6 indide e 8 hucresini secin
7 formul cubugunda = mak.( d3 d7) yazin.
8 enter duymesini sixin  e8 hucresine d3 d7 sahesinideki en boyuk qiymeti daxil edilecekdir                 
       32. SETR VE SUTUNLARIN CEMINI HESABLANMASI
ISTENILEN DUSTUR BERABER ISAESI LE BASLAYIR. HER HANIS XANAYA DUSTUR DAXIL ETDIKDE BU DUSTURDA GOSTERILEN XANALARIN KORDINATLARI DUSTURUN OZ XANASINI MOVQEYINE NISBETDE VEILIR.
TUTAQ KI D12 XANASINDA   D3 D4 D5 XANALARINDAKI EDEDLERIN CEMINI GOSTERMEK LAZIMDIR. BUBUN UCUN HEMIN XANAYA ASAGIDAKI DUSTUR DAXILI EDILIR
 RR1 RC GORNUSUNDE REJMINDE  OLACAQ
YENI R12 C 4 XANASINDA HEMIN SUTUNDA  4 SUTUNDA HEMIN SUTUNDA YUXARIDA OLAN 9CI 7 CI 5 CI XANALARIN CEMI HESABLANIR.
EXCELDE CEMI TAPMAQ COX ASANTDIR. BUNUN UCUN STANART ALETLER CUBU UZERINDEKI  AVTAMETIK CEMLE DUYMESI KIFAYETDIR . BU DUYMEDEN 2 FORMADAN ISTIFADE EDE BILERSINIZ.
1) DUYME UZERINDE BIR DEFE SIXARAQ  FORMUL CUBU GU GORNECEQ FORMUN UZERINDE DEYISIKLIK APARA BILERSINIZ.
2)DUYME UZERINDE 2 QAT SIXARAQ CEMLEECEK EDEDIN YERLESDIYI HUCRELERIN AVTOMATIK  SECILMESINI VE HESABLANMASINI TEMIN EDE BILERSINIZ. .
BIR HUCREYE AVTOMATIK CEM VE DUYMESINDEN ISTIFADE EDEREK HESABALANMIS CEMI YAZARKEN EXCEL O HUCRESININ UZERINDEKI ALT ALTA YERLESMIS  BU TUN QIYMETI AVTOMATIK OLARAQ  SECIB CEMLEYIR. EGER HEMIN QIYMETLERIN YERLESDIYI HUCRELER YAN YANA DEYILSE  (MESEN SEKILDE GOSTERILDIYI KIMISIDE ) NE ETMEK LAZIMDIR.
EGER C 8 HUCREINI SECIBATOMATIQ CEMLE DUYMESINI 2 QAT SIXARSINIZSA YANVAR AYININ BAKI AYI ILE ELEQEDAR OLARAQ USTEKI QIYMET CEME DAXIL EDILMEYECEKDIR .BU SEHVI ETMEMEK UCUN YAN VAR AYINA AID BITUN QIYMETLERI SECIB AFTOMATIK CEMLE DUYMESINI  1 DEFE SIXIN EXCEL SECDIYINIZ QIYMEKTLERIN CEMINI HESABALYIB BUNU ALTAKI BOS HUCREYE DAXIL EDECEKSINIZ . BU USULU DIGER AYLAR UCUN DE TETBIQ EDE BILERSINIZ
HUCRE ICERISINDE HEM FORMULUN OZUN HEMDE CEMI TAPILACAQ SAHENN  HUCRELER QIRIQ XETLERLE CERCIVEYE ALINIR BUNDAN BASQA  FORMUL ICERISIND TAPILACAQ SAHENI UNVANIDA SECIVILMISDI . INDI  BU SAHE UNVANI DUZELDE BILERSINIZ BUNUN UCUN A FORMULUN ICERISINDEKI KURSARDAN  ISTIFADE DEREK  YADA SAHE UNVANINI SECILI IKEN MAUS VASITESI ILE C3 C6 SEHFESINI SECMELISINIZ.
33.TELEKOMMUNIKASIYA SEBEKELERI

TELEKOMLIKASI VASITELERI UZAQ MESAFEYE INFORMASIYA OTURULMESI VE QEBULUNU TESKIL EDEN TEXNIKI VASITELERDIR . DUNYADA  OLAN IXTYARI INFORMASINI ELDE EDILMEK UCUN KOMP TELEB OLUNAN INFORMASIYA BAZASINA DAXIL OLMAQ IMKANINA  MALIK OLMALIDIR. BU DA OZ NOBESINDE BUTUN KOMPLERIN NEHEG BIR HESABLAMA SEBEKESI SEKLINDE BIRLESDIRMEYI TELEB EDILAR KECEN ESRIN 60 80 CL ILDEBOYUK UNVERSAL KOMPLER UZAQ MESAFEDE YERLESEN  TERMINAL QURUPLARINA MAL8IKDIRLER  BU TERMINALLAR  BIR NECE ISTIFADECIYE EYNI ZAMANDA  KOMP DE ISLEMEK IMKANI VERIRDI TERMINALLARIN KOMP BIRLESME TEXNOLOGIYASI ILK HESABALAMA SEBEKELERINI YARANMA ESASLARINI QOYDU DAHA SONRALAR QLOBAL SEBEKELER MEYDAA GELDIKI ONLAR  VASITESI ILE DAHA UZAQ MESAFELERDE OLAN KMPLER BIR BIRI ILE BIRLESE  BILERLER QLOBAL SEBEKEYE MISAL OLARAQ  INTERNET SEBEKESINI GOSTERMEK OLAR UZAQ MESFEDE YERLESEN KOMPLERER ARASINDA  INFORMASIYA MUBADILEINI TESKIL ETMEK UCUN SEBEKE UNVANINI VERMEK VE LAZIMI RABITE ELAQESINI QURMAQ LAZIMDIR BU DA MUEYYEN VAXT SERF OLUNMASIN TELEB EDIRSI DIGER KANALLAR ITISMAR UCUN BAHA OLDUGUNDAN VE VE QLOBAL SEBEKEYE YALNIZ MEHDUD SAYDA KLENTLER DAXIL OLABILDIKLERI UCUN INFORMAIYAUBADILESINI ESAS  KANALI KIMI TELEFON XETTINDEN ISTIFADE  EDILIRDI   TELEFON XETTI ILE KOMP ELAQESINI YARATMAQ UCUN LAZIM OLAN  ILK QURGU 70 ILLERIN EVVELERIDE ISTFADE OLUNMUSDU BUNA MADEM QURGUSU DEYILLIR  BU QURGU KOMP GOSULIR VE TEL KANALI VASITESI ILE VERIENLERI OUREK VE QEBUL IMKANINA MALIK OLUR  HAL HAZIRDA MUXTELIF FUNK LERINE YETIREN KULLU MIQDARDA MUXTELIF MODEMLER MOVCUDDUR BUTUN DUNYA SEBEKELRINI EKSER HISSESI MODEMLERIN KOMEYI ILE TESKIL OLUNMUSDUR  SON ZAMANLAR INTEQRASIYA XIDMETLERINE MALIK TELEFON SEBEKESINDENDE ISTIFADE OLNR BUNUN YARADILMASINDA ESAS MEQSED VERILENLERIN OTURULME SURETINE OLAN  MEHDUDIETI ARADAN QALDIRMAQ  VE EYNI ZAMANDA MOVCUD OLAN TELEFON XETTLERI ILE ISLEMEK IMKANINA MALIK OLMAQDIR  BU CUR SEBEKENIN E QOSULMINSIPI  SIQNALARIN REQEMLI EMALISIR  BU SEBEKELER  COX KALLALI OLURLAR .FERDI KOMPLERIM MEYDANA GELMESI QLOBALSEBEKELERE BOYUK TESIR GOSTERERK ONLARIN  KEMIYYET VE KEYFIYYET CEHETCE YAXSILASMASINA SEBEB OLMUSDU  BU ARTIMIN COX HISSESINI ISE ISTIFADECILERDE OLAN KOMPLER VE MADEMLER TESKIL EDITMISLER BUTUN QLOBAL SEBEKELER BIR BIRI ILE ELAQEDARDILAR LAKIN ONLARDAN BEZILERI  ADI RABITE VASITELERI KIMI TELEQRF TELEFAKS ADI POCT XIDMETLERIDE GOSTERE BILER BUNUN UCUN SEBEKENIN XUSUSI QOVSAGIOLUR KI ONLAR ELEKTRON POCDU ILE MEKTUB VE DIGER MATIRIALLARI QEBU EDIR VE SONRA ONLARI FAKSLA LAZIMI TELEFON NOMRELERE GONDERIRLER  BELE SEBEKE ILE HEMCININ ADI MEKTUB VE TELEQRAMARIDA GONDERMEK MUMKUNDUR  BELE HALDA  ELEKTRON POCDU ILE  SEBEKENIN XUSUSI QOVZAGINA METIN GONDRILIR ORADA O AYDINLARILIR ZERFIN DAXILINE QOYULUR VE ADI POCTLA GONDERILIR .

34KOMPUTERIN  ƏSAS HİSSƏLERİ VƏ ONLARİN İS PRİNSİPLƏ
Biz   istifadəci ucun nezerde tutulmusç  nisbeten  ucuz universal mikrokomputer ferdi computer adlanirş Ferdi computer adeten aciq arxeaktura prinsipi  asagidakilardan   ibaretdir.
1.Yalniz komputerin fealiyyet prinsipinin tedbiqi ve onlarin konfiqurasiyasi nizama salinir ve satandartlasdirilir.
2.Daxili genislenme yuvalarinin hesabina computer asanliqla  genislendirilir ve computer sistemnin esas funksiyonal  kompenmetleri ve onlar arasindaki qarsiliqli elaqeni blok sxemde  gormek olar.Komputerin muxtelif qurgularin bir-biri ile birlesdirmek ucun onlar eyni interfeyse malik olmalidir.
Interfeys 2 qurgunun bir-birile qosulma vasitesidir. Umimiyyetle komputerin qurulusu asagidaki kimidir.
1.Esas aparat  hissesini ozunde birlesdiren system bloku. Bloka ana lovhe mikroprosessorlar, mikrosxemler, yaddaslar, sertdisk, elastikdisk disk surucusu, sidiroom ve s. daxildir.
2.Metn vey a qrafik melumati ozunde eks etdiren manitor.
3.Istifadeci terefinden istenilen informasiyanin ferdi komputere teqdim ucun elaqe qurgusu olan klavyatura.
4.Monitoruun uzerinde yerlesen xususi gostericini kursoru ekran boyu istenilen gostericisini kursoru ekran boyu istenilen istiqametde hereket etdiren maus qurgusu.
5.Bunlardan elave ferdi komputerde perferiya qurgulardan perferiya, skayner, reqemli kamera ve s. istifade olunur.
35SISTEM   BLOKU
Ferdi komputerlerde istifade edilen texmini elementlerin esas birlesme qovsagi olub daxilnde komputerin islemesi ucun lazim olan en ehemiyyetli vasiteleri  birlesdirir. Sistem bloku daxilinde yerlesen qurgulari daxili, xaricden qosulan qurgulari ise xarici qurgular adlanir.
36KLAVIATURA
Ferdi computer ile istifadeci arasinda elaqe yaradan qurgu klavyaturadir. Klavyatura bezi hallarda computer ile bir lovhe uzerinde  esker hallarda ise musteqil qurgu kimi qurulur, istifade edilir./
Klavyatura duymelerini dord qrupa bolmek olar.
1.Qrupa daxil olan  duymeler komputerin merkezinde yerlesir.Onlar herf ve bezi basqa  simvollari  komputere daxil etmek ucundur.
2.Qrup funksiyanal  F1 F12 –ye qeder  ve onlar klavyaturanin yuxari hissesinde yerlesir.
3.Qrup duymeler kursorun hereketini istiqametlendirmek ucundur.
4. qrupa kursorun hereketini idare eden duymeler aiddir.
Bu qrup duymeler esasen  2-meqsed ucun istifade edilir.  1-ci hal reqemlerin blokirovka rejimi  vereqemdenelave 4 hesab emelinin isareleri komputere daxil edilir.  2-ci halda blokirovka rejimi oradan goturulur.
37MANITOR
Ferdi komputere daxil edilen ve oradan oxunan informasiyani eks etdirmek ucun manitordan istifade edilir. Manitorlarin idare olunmasi komputerin daxilinde formalasan video siqnallari hesabina bas verir. Indiki zamanda istehsal olunan komputerlerdeerde  monitorlardan genis istifade edilir. Bunun esas sebebi manitirardan alanmis tesviri rengli sekilde muqayise olunmus derecede uygunlugu ve safligidir.
Manitorun esas gostericisi – ekran olcusu, ekranda tesvir olunan noqtelerin sayi,  tesvirin eks olunmasinin  maksimal tezliyi ve ekranin mudafie gostericisidir. Eks olunma tezliyi herslerle olculur  Tezlik artiqca tesvir daha da temiz olur.Muasir manitorda tezlik  75-100 hers arasinda olur. Monitorlar monoxrom 1 rengli ve cox rengli olurlar . Son xamanlar ancaq ferdi komputerden istifaden edilmek ucun xususi texnika ile hazirlasnmis mantorla  istehsal olunur. Bele manitorlarin dioqonalinin olcusu 15 – 13 duyum arasinda deyisir .Manitoru hazirlamaq ucun  maye kristaldan isifade edilir.

38PERIFERIYA QURGULARI VE ONLARIN IS PRINSIPI
Verilenlerin  bloka  daxil edilmesive ya xaric edilmesi, hemcinin blokda uzun muddet saxlanilmasi ucun istifade olunan qurgulara perferiya qurgulari deyilir. Ferdi komputerlerin cevikliyi ve universialligi perferiya qurgularindan bir basa aslidir. Perferiya qurgulari ferdi komputrrin komekci emeliyyatlari yerine yetirmek ucun istifade edilir. Perferiya qurgulari teminatina gore asagidaki kimi qurasdirilir.
1.Verilenleri daxil eden qurgular-skayner, reqemli kamera ve s.
2.Verilenleri xaric eden qurgular-printerler,
3.Verilenleri  mubadile eden qurglar-fak modemler.
4,Verilenleri saxlayan qurgukar-strimmer, toplayicilar, maqnit qurgular.
PRINTER-aliinmis neticeni monitorda uzun muddet saxlamaq ve komputerden  kenara tehlil etmek cetinlik toredirdi. Bu problemlemi cap qurgulari printerler aradan qaldirdi.
Printer cap eden demekdir, printerler bir-birinden cap etme usuluna , sixligina , suretine ve cap rengine gore ferqlenirler. Prunterlerin asagidaki novleri var:
1.Matrisli printerler,2.Axinli printerler, 3. Lazer printerleri, 4.Termoqrafik cap printerleri ve s.
MODEM—Modem computer ve telefon siqnallarini anoloq siqnallarina vey a eksine avtomotik ceviren qurgudur. Hal –hazirda  adi modemler istehsal olunmur. Modem dedikde faks modemi nezerde tutulur.
SKAYNER-Metn ve qrafiki  informasiyanin suretinincixarib ve komputere daxil etmek ucun skayner  qurgusundan istifade edilir.  Skayner fotosekil, resm elyazmasi, qezet ve jurnal suretlerini komputerde tekrar istifade edilmesi ni temin edir.
STRIMMER-(uzun lent)-Informasiyanin maqintafon lentine yazan xususi imkanli maqintafondur. Ondan sert maqnitafon diskinde olan  informasiyanin ehtiyyatda saxlanilmasi ucun istifade edirler .Eger heddinden artiq vacib olan informasiya sert maqnit diskindedirse onun strimmerde saxlamaq meslehet gorulur. Strimmerin kasetleri boyuk tutuma malikdirler.\
PLOTTER-Kagiz uzerinde muxtelif certiyojlarin cekilmesini temin edir. Esasen komputerde muhendis meseleleri ni hell etmek ucun istifade edirler.
REQEMLI KAMERA- Komputere tesvirleri daxil etmek ucun istifade olunan xususi quruluslu cihazdir.
39KOMPUTERIN     PROQRAM       TEMINATI
Tertib edilmis proqramlasri deyismekle komputerde muxtelif sahelerde elverisli vasite kimi istifade etmek olar. Komputer bu meqsedler ucun mutleq mueyyen proqramlarla temin olunmalidir. Diger terefdende  tedbiq  olunmasi sahelerinden asili olmayaraq komputerin semereli istifade edilmesi ucun  istifadeci tertib edilmis proqramlar haqqinda etrafli  melumata malik olmalidirlar. Esas meseleleri yerine    yetirmek  ucun computer uygun proqramlarla temin  olunur ki, hemin proqramlar kompleksi ferdi komputeri proqram teminati sistemini temin edir. Is usuluna gore proqram teminatina daxil olan proqramlar  3  katiqoriyaya bolunur,
1.SISTEM PROQRAMLARI-bu proqramlar hemise hazir veziyyetde olub komputerin daxilinde saxlanir ve aparat hissesi ile istifade  olunan proqramlar arasinda elaqe yaradir.
2.QEYRI REZIDENT ADI PROQRAMLAR-bu proqramlar vasitesile istenilen nov  meseleni hell etmek olur. Bu proqramlar isini bitirdikden sonar emeli yaddasi bosaldir ve idareetmni basqa proqramlara oturur.
3.REZIDENT PROQRAMLAR-adi proqramlardan ferqi  olacaq idare etmeni basqa proqramlarla oturdukde emeli yaddasdan silinmir ve hemin proqramlarin icrasi basa catdiqdan sonar idareetmeni  yeniden  oz uzerine gotururler.
Komputerde istifade edilen proqram teminatinin funksianal teyinatina  gore 3 qeupa bolmekolar.
1.Idareetme ve muxtelif komekci funksiyalari yerine yetminati  funksiyalari  yerine yetiren istem proqram teminati .
2.Komputer ucun yeni proqramlarin yaradilmasini temin eden proqramlasdirma  sistemleri.
3.Istifadecinin mueyyen isleri heyata kecirmesini bilavasite temin eden tetbiqi proqramlar.
40.TCP\IP unvanlar
1973cu ilde Bob Con ve Vin Sert muxtelif komputerleri sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydada elagelendiren TCP(transmission control protocol)isleyib hazirladilar.Bu protocol internetde melumatlarin oturulmesi ve istiqametlendirilmesi temin edirdi.Sonralar bu protocol iki protokola bolundu.TCP verilnler axininin idaredilmesi ve paketlerin itirlmesini  neytrallasdirilmasini :IP-ayri-ayri paketlerin  unvanlasdirilmasi ve istiqametlendirilmesi.Hazirda internetin baza protokolu hesab edilir.20ci esrin 80ci illerinde internet avropada,90ci illerin ortalarinda MDB olkelerinde yaradilmisdir.IP internetin baza protokoludur.TCP\IP muxtelif computerlerle elagelendirlir.TCP computer sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydlarla elagelndirlir.Onun esas funksiyasi gonderilen paketleri informasiya siqmentlere bolmek ve onlari suretle ve tehlukesiz oturulmesi temin etmekdir.IP computer unvanini saxlayan gonderilen melumatlari oz unvanina duzgun catmasinin temin eden protokoldur.Her bir komputerin IP unvan sebekede her biri 256dan cox olmayan 4qrup ededden inbaret olur.Reqem qrup bir- birin noqte ile ayrilir.Reqem unvani cox zaman ad,unvan formasinda istifade edilir
41.Domenler.
80ci illerde daha rahat system olan domen adlar sistemi (domen name system DNS)yaradildi.Bu system iyeraksik qurulusa malikdir.Internet ilk defe ABS da yarandigina gore 1ci seviyyeli domenlerin formalasmasinda amerikalilarin tesiri hiss edilecek geder olub.Birinci seviyyeli domenlerden daya cox meshur olanlar asagidakilardir.:
1.        Com-kommersiya teskilatlari
2.       Edu-tehsil muessiseleri
3.       Gov-hakimiyyet qurgulari
4.      Mil-herbi qurumlar
5.       Net-muxtelif sebeke agentleikleri
6.      Int-beynelxalq teskilatlar
7.       Org-geyri kommersiya teskilatlari
Birinci seviyyeli domenlerden sonra ise daha asagi seviyyeli domenler gelir.Ikinci seviyyeli domenler adeten seher ayelet adlari olur.3cu seviyyeli domen ise firma,muessise adlarindan ibaretdir.Birnci seviyyeli teskilat domenleri basqa computer yerini mueyyenlersdiren cografi domenler var.Olke kodlari olkeni bildirmek ucun iki simvoldan istifade edilir.Birinci seviyyeli cografi domenler asagidakilardir.
1.        Az-azerbaycan
2.       Ru-rusiya
3.       De-almaniya
4.      Fr-fransa
5.       Se-isvecre
6.      Uk-boyuk britanya
7.       Tr-turkiye
Internetdeki istenilen domenler tam domen adi ile identifikasiya olur.Buna ise bezen mutleq domen adi deyilir.Domenler birbirnin icinde iyeraksik qurulusa malik olurlar.Bu zaman domenler agaclarin budaqlari host xidmetler ise onun yarpaqlari kimi olur.Domen konkret bir erazide ehate etmir.O muxtelif olke muessise, bank sobesi ola biler.
42.URL unvanlari HTML dili.
Web sayt (webseti web-horumcek toru, site yer )HTTP HTTPS protokolu vasitesile internetde muraciet etmek mumkun olan eyni movzunu web sehifelerinin yigimidir.web saylarinin unvan yigimi umumdunya horumcek torunun yaradir.Web saytlari sehifeleri unvanlari domen unvanlari adinda birlesmis olurlar ve eyni mentiqi struktura malikdirler.Web sayti anlasyisi hosting server provider domen sebeke ve s anlayislarla six baglidir.Internet texnologiyalari inkisaf etdikce bir-srevreden coxlu sayda domen ve web saytlari yerlesdirmek mumkundur.Dunyada ilk web sayti 16 avgust 1991ci ilde Tim Borners terefinden yaradilmisdir.Hemin saytda world wide web  yeni texnologiyasi haqqinda umumi anlayis vererek urc unvanlasdirma ve internet HTML dili haqqinda danisir.Hemin saytda web serverleri ve web browserlerin qurulmasi isi ile bagli informasiya verilirdi.Hemin sayt dunyada ilk internet katalogudur.Beleki tim browserleri diger saytlarda kecidlerin siyahisi gosterilirdi.Tim bornes hesab edirdiki hiber metnlerde istifade etmekle sebekelrde  informasiya mubadilesini cox suretle ve effektiv aparmaq mumkundur.Bu ideyani heyata kecirmek ucun o hele 1980ci ilde Enqrul proqram teminatini yaratdi.1991ci ilde CERN tetbiq olundu.Tim browserli web texnologiyasinin HT atasi hesab olunur.Internetde olan oz aralarinda hiber istinadlarla birlesmis kicik saytdan tutmus boyuk informasiya portalina geder herbi resurs bir nece tematik rublikalari teskil edir.Bir qayda olaraq menzumu qisa anonslarla verilmis butov bolmelerdeki birinci yeri baslangic sehifeye getirlirki bu sehifeye index, html saytin butun baslangic senedlerine bele adin verilmesi meslehetdir.Cunki eks tegdirde her hansi bolmenin baslangic sehifesinin adi gosterilmeden verilen unvana muraciet olunursa  browser sehifesinin ozu yox cari qovluqda saxlanmis fayllarin siyahisinda gosterecek senedlerin uygun bolmnelerine gore poaylanmis tematik rubinalar yigini ve butun sehifeni resurslari arasinda evvelceden lahiyelendirilmis hiperler elagedader saytin metntiqi strukturu adlanir.Fiziki strukturu ise sayt nesr olunmus qovlugun alt direktoriyalarindaki fiziki fayllarin yerlesdirilmesi kimi basa dusulur ola bilerki mentigi ve fiziki strukturlar ust-uste dusmesin cunki,senedin fiziki strukturlarinda fayillar proqramisitin isini asnlasdirmaq meqsedile mueyyen qaydalari yerlesdure biler.
43.Providerler.
Providerler internet xidmetlerini teskil eden teskilatdir.Internete baglanmaq ucun komputerin nece sazlanmasi ve s proqramlarin haqqinda providerden cavab almaq lazimdir.Providerlerin esas paramatrleri asagidakilardir.
1.        Qlobal sebekeye baglanti surety
2.       Dayaniqli ve keyfiyyetli servis
3.       Modem nomresinin sayi serfeli qiymet siyaseti ve s xidmetler.
Provider internete qosulma ile bagli lazim melumat vermeli baglanti ucun lazim olan telefon nomresi bildirmeli ve musteriye parol ve login teqdim etmelidir.Hazirda olkede internet xidmeti gosteren 30 provider vardir.Providerlerin esas xidmeti Delta telekom birge muessisesinin komeyi ile elde edilir.Olkede internet tarfikinin 85%i bu gurgunun uzerinden kecir.Azevrotel providerinde qlobal sebekeye peyk vasitesile elage baglanan kanallar movcuddur.2004cu iledek azerbaycanin internet seqmenti iki noqtede kesismisdir.Azersat ve Azevrotel yani olke providerler arasinda qarsiliqli razilasmaya gore yerli informasiya mubarizesinin qurulmasi ucun iki provider qrupu yaradilmisdir.Providerlerin  ekseriyyeti dialup baglanti birbasa xett hosting ve satndart xidmetler teskil edir.Olke istifadecilirenin 60-70%i dialup baglanti ile sebekeye qosulur.2004cu ilden etibaren Azevrotel ve baki internet yeni abunecilerinin ozlerine mexsus olan adi mis meftil ile yeni qlobal sebekeye qosulma teklif etmeye baslayir.Catel sirketi CDH texnologiyasi ile reqemsal simsiz internet xidmeti teklif edir.Bu xidmetin esas ustunkuyu ondan ibaretdirki Baki ve Abseron erazisinde eyni bir telefon nomresinden internetden hem evden hem is yerinden hem de masinda istifade etmek mumkundur.Azerbaycanda istifade edilen providerler:
1.        Azevrotel
2.       Adanet
3.       Azstarnet
4.      Azerin
5.       Ekstranet
6.      Bakinternet
7.       Azeronline
8.      Intrans
9.      Azernet
44.Ofis proqramlari word senedi ile is Senedin yaradilmasi
Bos senedin evveinde kursor adlanan saquli xett yerlesir. Kursor klaviaturadan daxil edilecek simvolun ekranda movqeyi gosterir. Qeyd etmek lazimdir ki,senedin istenilen hisssinde maus duymesini 2  defe  basmaqla  kursorun movqeyini secmek olar. Ilk addimlar sozlerini daxil et. Sozler arasi boslugun yaradilmasi ucunspacber qlavisini basin. Uzun setrlerin capi zamani entere basmagin ehtiyaci  yoxdu. Novbeti setri kecmek ucun cumlelerin adini yazmaq lazimdir. Yeni muasir texnologiyalar dunyasina qapi acir. Enter  klavisini basmaqla novbeti abzasa kecirik. Metin daxil edlmesi zamani her zaman sehvlere yol verilir worded bu kimi sehvlere delete backspace klavislerinin komeyi ile aradan qaldirmaq olar. Senedin sonra ki istifadecileri ucun mutleq yadda saxlamaq lazimdir. Bunun ucun hemin fayla ad vermek olur sert yumusaq  vey a sebeke diskinde saxlanma lazimdir. Senedin ilkin yadda saxlama zamani onun adini ve  saxlamlacagi zamanini gosterilmesi vacibdir. Fail menyusunu acin.  Acilmis menyuda hansi adla yadda saxlama save as  emirini secin beelikle ekranda hansi adla yadda saxlama save as diaoq penceresi yaranacaq. Harada yadda saxlamali save in sehifesinde oxu basin ve acilmis siyahidan ser diski secin . acilmis qovluq siyahisinda lazimi qovliq adinda mausun sol duymesini 2 defe basin . fayilin adi tile name sahesinde verilenleri qeyd edin ve daxil edin fayilin yadda saxlnmasi prosesi .
45.Senedin acilmasi
Yardimci senedin ekrana cagirmaq ucun standart “standard” aletler lohvesinde acmaq “open” duymesini basin. Ekranda acmaq open dialoq penceresi yaranacaq. Bu pencere aclacaq. Qovluq ve senedi secmeye imkan verir.bunun ucun baxmaq “look in” sahesinde oxu basin. Ve sert diski qeyd edin. Qovluq siyahisinda lazimi qovluqda mausun sol duymesini 2 defe basin . acilan qovluqda istenilen fayili secib uzerinde mausun sol duymesini basi.belelikle wordun kicik sahesinde sened gorunecek. Eger siz fayili mutleq parolla yadda saxlamaq isteyirsinizse ilk novbede hemin hemin fayili ekrana cagirmaq lazimdir. Belelikle wordun kicik sahesinde sened yaranacaq. Indi ise fayil menyusunda hansi adla yadda saxlamaq save as emrini secin acilmis dioloq penceresenide xidmet “tools “ ve sonra  parametirler securite options emrini secin .yaranmis sehifenin fayilin acilmasi ucun parol “ word to open” sahesinde fayili acmaq ucun parolu secin . diqqed edin ki yigilan parol ulduzlar sekilinde gosterilsin . novbeti verilenleri daxi edimesi  parol “password to  modify sahesinde 2-ci parolu daxil edin ve oxu basin. Ekranda parolun tesdiki confram password penceresi yaranacaqdr. Fayilin acilmasi ucun parolu daxil edin . ok basin. 2 parolun tesdiqi ucun pencer acilacaq ve bu pencerede verilenleri daxil edilmesi ucun parolu password to modify tekrar edin ok basin  posesi tamamlamaq ucun yaddas saxlamaq ucun “save “ duymesini basin senedi baglayin . neticede sened her defe acildiqda word parolun daxil edilmesi ucun pencere gorunecek  senedi acmaq ucun siz parolu gostermelisiniz, eks halda sened acilmayacaq.
46.internetin tarixi ve xidmetleri.
Kecen esrin 50 ci illerinde kmputerde istifade ederek informasa oturulmesi ve qebul edilmesi laboratoriya seraitinde eksprment kimi heyata kecirilir. 50 ci iin sonunda ise ABS mudafiye naziri istifade etdiyi computer arasinda elaqe sebekesi yaratmaq meqsedi ile Arpanet adli paylamis sebekeni sifaris verir ve bu sifarisde eses meqsed bir birinde uzaq mesafelerde yerlesen ve muxtelif komputerin arasinda elaqe yaradilmasinin temin edilmesi idi.yaradilmis arfanet sistemi elmi tedqiqatinin aparilmasi meqsedi ile elm xadimlerinin rehberlik etdikleri computer merkezlerinin bir-birinden uzaq mesafelerde yerlesen ,baxmayaraq onlarin arasinda hell edici rol oynayir.aydin olurki,yaradilmis sistem electron poctunun gonderilmesinde ve informasiya mubadilesinde evezsizdir.afarent sistemi gunu-gunden inkisaf edir ve istifadecinin umumi raziligi ile 1983-cu ilde 2 sebekeye afarent ve milnet adli yeni sistemlere bolunur.milnet sistemi tamami ile herbi meqsedler ucun istifade edildiyi halda arfanet tedqiqatin aparil,asinda istirak edir.yaradilmis elaqe sistemleri sonraki illerde daha da genislenmis ve bir-biriyle six elaqeye girirler. Teskil olunmus vahid elaqe sistemini intenet adlandirirlar.
47.World Wide Web
Indiki zamanda internet arasinda esasa yer tutan  Word wide web –umumdunya horumcek toru qloba sebeke olub  butun web severlerini ozunde birlesdirir.
Web kecidlerde saxlanilan senedler web sehifeler adlnir. Muasir dovurde  web sehifeler interet xidmetlerini en cox yayilmis informasiya novu sayilir. Web sehiflerinde informasiya hipe metinlerle yaradilir. Hiper metin mueyyen sayda metin senedlerini istinad edilmekle  birlesdirilmesi texnologiyasidir. Hiper metin ozluyunde  metin senedidi onun terkibi digger senedlerde saxlanilan matriellara muraciyyet etmekle  toplanmis metinler toplusundan ibaretdir .
Hiper metin senedlerine istinad hiper muraciet etmek demekdir. Hiper muraciyyet senedi ise adice metin senedidir. Onlar diger  metin senedlerinde renglerine  ve atlarinda xett cekilmelerine gore ferqlenirler
Xususi  hazirlanmis brauzer proqramlari var bu proqramlar web muhitinde ve internetde axtarisa ve baxisa imkan yaradn hemcinin istifadecinin kompde isleyen xususi proqramlardi. Bu proqramlara brazer deyilir . muxtelif sirketler terefinden yaradilmis bir cox burazer proqramlari movcudur lakin daha cox istifade olunan mixrosfort sirketini internet eksprolel ve yaxud netcahe sirketinin netcahe  komlikarorudur. Brozerlerin komeyi ile istifadeci  web shiferinin birini digerine tekce web kecitlerini ehatesinde deyil  basqa yerlerde kecmekle  web sehiferinde hiper muraciyyetin daxilindekilere baxis kecire biler . demli web sehileri bir-biri ile internet daxilinde ixtiyari sekilde elaqelidirler odur ki informasiyyatin bu sekilde teqdimi ummumdunya horumcek toru adlanir iper metinde informasiyanin teqdim etmek ucun istifade edilen dil  htmm adlanir\
Htmm dili senedlerin formatlasdilirmasi ile baglali onarin metintiqi qurluslarini tesvirini de temin edir .senedlerin formatlasdirilmasi ve tesviri komp xususi proqram  - brauzer vasitesi ile heyata kecer
Burazerlerin asagidaki funk vardir
1.        Senedlerin saxlanilmasi vehemin senedlerin  butub  hemin tekib hisselerini yukleyen web server ile elaqelerin yaradilmasi
2.       Brazer isleyen komp imkanlarini netere alaraq web sehifelerinin formatlasdirilmasi ve tesviri
3.       Web sehifelerini terkibe daxil olan multimediya ve digger obyeklerin tesviri ucun avadanlilarin teqdim edilmese
4.      Web sehifelerine  terkibine daxil olan multimediya ve digger ob pyekerin yeni obyetlerle inslenmesi proqramarini sazlanmasi mexanizimi teskil edilmesi
5.       Web sehiferinde axtrisi avtomatlasdirilmsinin temin edilmesini
6.      Internetin digger xidetlerden istifade etmek imkaninin  istifadeciye verilme se ve s
Hiper senedlerin oturulmesinden otru http  adlanan protocol islenib hazirlanmisdi.
48.Brauzer Internet explorer proqrami.
www-da islemek ucun computer brauzer adli xususi bir peroqram olmalidir. Brauzer adli xususi bir proqram olmalidir. Brauzer tetbiqi proqram olub www ile qarsiliqli elaqede olaraq sebekede muxtelif senedlerin alinmasina, onlara baxis kecirmeye  ve mzmununu redakte etmeye imkan verir.  Brauzer tedbiqinde metn, ve multumediya informasi olan senedlerle islemeye imkn yaradir.  Bundan basqa o, internete daxil olma usulu ve protokollari teyin edir. Bir qayda olaraq www da senedler hipermetin seklinde olurlar. Adi metinlerden  ferqli olaraq  sebekede senedler bir sira emrlere  emirlere malik olurlar. Bu emrler vasitei ile  senedin sturukturu ve digger senedlere istinad gostereilir. Bunun vasitesile  brauzer  konkret computer imkanlarina  uygun olaraq, ekranda tesvir edilen sened uzerinde mueyyen farmatlanma yerine yetirilir. Internet terkibinde muxtelif nov aparat vasitesinden istifade edildiyine gore  web  sehifenin islenmesi ucun universal hipermetn  dili html. Senedin sturukdurunu gostermek ucun istfade edilen emrler toplusu html-ya  daxildi. Html vasitesile sened uygun mentiqi  komplmetlere bolunur.  Serlohve , siyahilar ve s .  senedin konkret fomatlasma atributlari hemin senede baxis zamani istidafade brauzer vasitesile teyin edilir. En genis yayilan brauzerler bunlardir.
1.        Windows ucun Mosaic
2.       Cello proqrami
3.       Linx
4.      Elnet win web
5.       Internet works
6.      Mikrosolt internet explore
7.       Netskop komnikator
Muxtelif intenet explorerin acilmasi  windowsun “”explore” my computer” pencerelerinde ve hettda idare panelinde web sehiferelere baxis kecirmeye imkan verir,web sehifesi bu halda  internede korpafit sebekede  yada sert disked ola biler. Windows   explore paneli web sehifenin seklini alir, bud a isi asanlasdirirve laimi qovsaq vardir. Sebeke vasitesile  mueyyen mallari almaq istedikde kredit t karti ve mal gonderilecek unvani muhavie etmek unvani vardir.
 49.E-poct unvanlar.
Internet istifadecilerinin en cox yararlandiqlari internet xidmetlerinden biride e-poctdur.Bu xidmet novunden istifade etmekle ani bir zamanda butun dunya ile mektublasmaq olar.Mektublasmanin en effektiv rahat yolu e-mail poctdur.Internetre daxil olmazdan once en vacib sey e-poct unvanini oyrenmeyimizdir.Bu unvani ise size internete baglayan provider vermelidir.Adeten e-mail poct providerleri olcuden boyuk fayllari gebul etmir ve gondermirler.Bu hecm cox halda bir nece mgb olur.Lakin son dovrlerde bu sahede regabet hedsiz derecede guclenib.E-mail poct terminini bir istifadecide digerine gonderilen mesajlari ifade edir.E-mail poctda istifade etmeye baslayan her kes ona oyresenden sonra indiyedek onsuz nece yasadigi haqda dusunmeli olur.E-mail unvani formasi onun sahibinin yerlesdiyi cografi mekan haqqinda mueyyen tesevvurler yaradir.E-mail unvani adeten asagidaki formada ola biler.
“sizin adiniz@alt domen 1ci seviyyeli domen (multimediya @.cit.az)
“Sizin adiniz “bolmesine sizing poct serverinde geydiyyatdan kecmis istifadeci adinizidir. Bu sizing esl adiniz olmayada biler.Adeten bir ad ve soyad herflerin konbinasiyasindan ibaret olur,yaxudda legeb goturulur.
@-isaresi “eta” adlanir.  Bezi klassik internetciler buna sabacka deyir.  Es linde bu simvolun ,menseyi haqqinda degig melumat yoxdur.Ilk defe olaraq 1971 ci ilde e-poct gonderen Rey Tom Linson oz istifadeci adini komputerin adindan ayirmaq ucun bu isareden istifade edib.Hemin dovrlerde bu quyruqlu “a”simvolu e-pocta esasen isaresi kimi islemeye baslayir.
Alt domen-unvan sahibinin poctunun yerlesdiyi komputerin adidir.Alt domen hemcinin unvan sahibinin islediyi qurmun adida gostere biler.Bir qayda olaraq metnler gondereceyimiz unvani degiq yazildigina xususi diqqet yetirilmelidir. Yazdigin mektubu lazim gelerse eyni adda birnece hetda yuzlerle unvana gondere bilersiniz.Bu insanlarin electron unvanlarindan ibaret siyahilar qabaqcadan hazirlanir.Eger size maillistedn mektub gelerse demek bu mektubu sizden basqalarida alib ve size gelen mesaja cavab vermek isteyirsinizse diqqetli olun Mesajinizi mektub olan basqa insanlara deyil mehz mektubu gonderene unvanlayin.Kimnse gonderdiyi mektubu onun icazesi olmadan basqa birisine gondermek internetde normal davranis hesab olunmur.Qeyd edekki kimse ve harasa mektub gondermek ucun unvani bilmek lazimdir.E-mail poct mesaji ve esas metn olaraq iki hisseden ibaretdir.
1.        Gonderenin unvani (from)
2.       Alanin unvani (to)
3.       Gonderilme tarixi
4.      Mesajin movzusu(subject)
Mektubu olan her kes sicani mektubun uzerine getirib sag duymesni basaraq ,properties bendini secmekle aldigi mektubun butun parametrlerini oyrene biler.Esas metn hissesinde cox qisa mesaj yazilir.E-mail poct almaq ve gondermek ucun bir cox proqramlar vardir.
50.Internetde informasiya axtarisi
Internetde informasiya axtarisini asanlasdrimaq ucun xususi serverlerden istifade edilir.Bu serverler muxtelif informasiya resurslari arasinda  informasiya axtarisini temin edirler.Menyu bendlerini axtarmaq ucun Veronika axtaris proqramindan istifade edilir.Acar sozelere gore sebeke verilenler bazasinda indexlesdirilmis senedlerin axtarisi Wais proqrami vasitesile heyata kecrilir.Internetin butun www serverlerinde informasiya axtarisi coxda asan mesele deyildir.Bunun ucun asagidaki esas yanasmalardan istifade edilir.
Web -indexlerin yaradilmasi:bu yanasmada avtomatik olaraq informasiyanin yigilmasi baxis ve indexlesdirilmesi xususi axtaris proqramlari vasitesile heyata kecirlir.Bu proqramlara missal olaraq Alta-vista,Hot Bot hemcinin Open Text proqramlarini gostermek olar.Bu cur axtaris sistemlerinin musbet cehetleri onlarin boyuk verilenler bazasina malik olmasi ve sorgularin emalinin yuksek suretli olmasidir.Menfi ceheti ise informasiya emalinin asagi keyfiyyetli olmasidir.
Web- kataloqlarin yaradilmasi:Bu yanasmada kataloqlara malik movzu yonlu informasiya sistemlerinin teskili nezerde tutulur.Daxil olunan verilenlerin analizi ve tesnifati yuksek ixtisasli mutexessiler terefinden yerine yetirilir.Bu cur axtaris sistemlerine Yahoo ve Magellan proqramlarini aid etmek olar.Bu sistemlerin musbet ceheti -informasiyanin boyuk keyfiyyetle cesidlenmesi,menfi ceheti ise-yaradilmasi ucun boyuk zehmet teleb olunmasi ve informasiyanin yenilesmesinin teleb olunmasidir.
Hibrid axtaris sistemleri.Bu sistemlerde indexler ve movzular uzre olan kataloqlardan istifade etmek olar. Bu cur sistemlere Lycos,Excite ve web crawler sistemlerini aid etmek olar.Bu cur sistemlerin musbet ve menfi cehetleri informasiya axtarisi ve saxlanilmasini 1ci ve 2ci prinsiplerinden istifade olunmasi ve heyata kecrilmesi derecesi ile teyin edilir.
Online melumatlar.Bunlar el ile yaradilir ve web kateqoriyalardan fergli olaraq daxili axtaris mexanizmine malik olmurlar.Buna gorede burada informasiyanin musteqil axtarmaq lazimdir.Online melumat proqramlarina asagidakilari aid etmek olar.:Whole Internet Gaxabar.Web server directore. Movzu uzre olan melumat sistemi Big Book qrafiki tesnifati hootvers.
Cd-romda yelesen verilenler bazalari.Internet sebeke resurslari loqal verilenler bazasi seklinde olar.Bu cur melumat sistemlerine Siqalovun “internetin sari sehifeleri rus versiyasi electron kataloqu “ web konpas axtaris sistemine aid etmek olar.Onlari musbet ceheti avtonom rejimde lazimi unvanlari evvelceden axtarmaq imkanina malik olmasi menfi ceheti ise informasiyanin operativ olaraq yenilesdirlimsinin mumkun olmamasidir.Rus dilli axtaris sistmelrine asagidakilar aiddir;Beynelxalq web indexler buraya rusdilli sozleri daxil etmek olar,buna missal olaraq altavista sistemini gostermek olar.axtaris sistemleri:buraya rambler,rus masin axtarisi daxildir.Bundan elave duks sistemide movcuddur.
51.Azerbaycan dilinde informasiya axtarisi.
Artiq guclu axtaris proqramlarinin azerbaycan versiyalarida hazirlanib.Hazirda en guclu en populyar axtaris robotu Google hesab olunur.Bu axtaris masininin azerbaycan versiyasini www.google.az serverinde tapa bilersiniz.Sorgu ucun olduqca rahat mexanizm nezerde tutulub.Axtardiginiz senedin degig tapilmasi ucun azerbaycan dilinde verilmis elave melumatlari nezerden kecirmek tovsiye edilir.Axtris meqsedile hansisa sozu daxil ederken onun hansi srift standartlarinda yazilmasina digget yetirin.Cunki internetde azerbaycan dilinde bir nece srift standartinda yayilmis informasiya var.Mes:eger siz googlede yeni standartda tehsil sozu yazsaniz texminenbir milyonadek sehife tapacaqsiniz. Kohne sriftle tehsil sozu daxil etseniz tapdiginiz iki minedek sehife cox gumanki evvelkilerin icerisinde olmayacaq.Her hansi metni axtararken hemin metnde en cox islenen sozu axtaris masinina daxil etmek lazimdir.Daha ehateli metn ucun bir nece sozun daxil edilmesi teleb olunur.Muxtelif unvanlardan genislendirlimis axtaris usullarindan eyni zamanda istifade etmek yaxsi netice verir.Azerbaycan internetinin ozune mexsus azerbaycan dilli axtaris sistemleri tessufki hele bir o gederde inkisaf etmeyib.Umid edekki zerbaycan internet inkisaf etdikce milli axtaris serverlerimizde guclu axtaris masinlarina cevrilecek.Bir sira hallarda lazimi informasiyani tapmaq ucun url axtaris adlanan metod daha konkret neticeler elde etmeye imkan verir.Bu usulla axtaris zamani acar soz olaraq axtarilan informaasiya ile elageli olan domen ad (unvan )esas goturlur.Esas populyar axtaris sistemlerinde metn uzre oldugu kimi muvafiq domen adlari uzre axtaris imkanlarida nezerde tutulur.Bu usulla axtarisin cetinliyi milli internet resurslarinin domen adlarinin spesifikliyi ile baglidir.Beleki domen adlar bir qayda olaraq inglis el;ifbasinin simvollari ile verildiyinden cox hallarda azerbaycana aid domen adlari bu qrafikaya cevrildikde mueyyen anlasilmazliqlar yaranir.Umumiyyetle bir yazi sistemindeki herflerin basqa yazi sistemi herfleri ile verilmesi butun dillere mexsus bir problemdir ve bu transliterasiya adlanir.Dunyada dillerin  transliterasiyasi ile bagli standartlar olsada  olkemizde bu sahe demek olarki diqqetden tam kenarda qalan bir sahe olub.Ehtiyac varki azerbaycan elifbasinin her bir herfini ve herf birlesmesinin literasi mueyyenlesdirlisin ve genis aiditoriyaya catdirilsin.
52.Model anlayisi.modellerin novleri.
Model obyektin, hadisenin vey a prosesin mueyyen xususiyyetlerini eks etdiren tegdim olunma formasidir.Modelin yharadilmasi prosesi modellesdirme(modelink)adlanir.Modeli yaradilan obyektin ozne ise orjinal ve yaxud prototip deyilir.Insanlarin orjinalin ozu ile deyil onun modeli ile islemesinin bir nece sebebi var.
1.        Obyekt oyrenilen zaman original ozu movcud olmaya biler.basqa sozle o ya kecmisde qalmis yada gelecekde duzeldilecek obyekt ola biler.
2.       Original cox sayli murekkeb xasselere ve diger obyektlerle qarsiliqli elagelere malik ola biler.Obyektin sadelesdirilmis tesviri olan modelde ise yalniz tetqiqatcini maraqlandiran xaseleri saxlamaqla qalanlarini atmaq olar.
3.       Model obyektlerin umumilesmesi ola biler.
4.      Mueyyen sebeblerden orginal obyekt tedqiqatci ucun elcatan olmaya biler
Butun bu hallarda obyektleri, hadiseleri ve prosesleri onlarin modelleri ile evez etmek zerureti yaranir.Modellerden tedris prosesindede genis istifade olunur.Cografiya fenninde yer kuresi haqqinda ilkin tesevvurleri onun modeli olan qlobusdan aliriq.Biologiyada anatomic mulyaj esasinda insanin grulusunu oyrenirik.

Modelin adekvatligi.modelin basilica xassesi onun adekvatligidir.yani modelin originalinin modellesdirilen xususiyyetlerine uygunlugudur.Modelin originala tamamile uygun olmasi vacib deyil.Uygunluq derecesi modellesdirmenin meqsedlerinden asilidir.Usaq oyuncaqlari real obyektlerin modelleridir.eyni bir obyekt ucun muxtelif modeler yaratmaq olar.Bu qoyulan meslenin sertlerinde hansi xususiyyetlerin vacib olmasindan aslidir.
Modellerin qurulmasi:her bir obyektin muxtelif xasseleri olur,model qurarken obyektin tetqiqat ucun en muhum xasseleri secilir.mes (elektirk dovrelerinin modellerinin –elektrik sxemlerini qurarken daha vacib olan dovre elementlerini bir birine qosulma ardicilligidir.       Onlarin birbirne nezeren yerlesmesi ise onemli deyil.Bedii yaradiciligin ozude faktiki olaraq modellesdirme prosesidir.mes:edebiyyatda temsil janri insanlar arasindaki gercek munasibetleri heyvanlar arasindaki munasibetlere cevirir ve eslinde insan munasibetlerinin modelini qurur.Demek olarki istenilen edebi esere real insan heyatinin modeli kimide baxmaq olar. Resm, heykeltarasliq eserleri ves,gercekliyin bedii modelleridir.
Modellerin novleri.modeller muxtelif cur tesnif edilir ve bu tesnifat hansi xasselerin daha vacib olmasindan aslidir.modelleri istifade saheleri uzre tesnf etmek olar.:mes:qlobus yerin tedris modelidir,aerodinamik boruda sinaq ucun hazirlanmis teyyare modeli tecrubi modeldir,proses ve hadiseleri tetqiq etmek ucun elmi texniki modellerden istifade olunur.Bunlardan basqa oyun ve imitasiya modelleride movcuddur.(xususen herbide)Tetqiq olunmasindan asili olaraq modelleri iki boyuk sinife ayirmaq olar.Maddi modeler ve Informasiya modelleri.
Maddi modeler.obyektlerin hendesi,fizki,ve basqa xasselerini maddi olaraq eks etdirir (qlobus,anatomic mulyaj,Kristal qefes modelleri,binalarin maketi)
Informasiya modelleri.obyekt ve prosesleri yalniz informaasiya esasinda tesvir edir.basqa sozle informasiya modeline el ile toxunmaq gozle gormek olmur.Informasiya modellerinin ozlerninde bir nece novleri vardir.bunlar asagidakilardir.
1.        Tesviri informasiya modeli
2.       Formal informasiya modeli ves.

Informasiya modelinin hazirlanmasi.
Original obyektin her hansi bir xaseseni oyrenmek ucun adeten onun diger xasselerini eks etdirmeye ehtiyac qalmir,ona gorede istenilen informasiya modeli real obyekti yalniz qismen evez edir.Bu ise o demekdirki tedqiq olunan obyektin mueyyen cehetlerine diggeti yoneltmek ucun onun bir nece informasiya modeli qurula biler.misal olaraq menzil tikintisi sahesini secib her hansi yasayis evini tikintisini nezerden kecirek.Bele informasiya modelleri meqsedden asli olaraq muxtelif ola biler aydindirki menzilin alicisi memari tikintini maliyelesdiren ve tikintini heyata keciren teskilatin her biri informasiya modelini onlara maqralandiran cehetlere gore vuracaqlar demeli nezerden kecirelen ev ucun maraqlardan asili olaraq bir nece informasiya modeli yaratmaq olar.Istenilen model meqsedden asili olaraq tedqiqat obyektinin (orginalin yaxuid prototipin)en vacib xasselerini eks etdirmelidir.Modelin origanala uygunlugu xarici gorunuse,qurulusa,emmelerine (yani hereketine) gore ola biler.Qoyulmus meqsedden asili olaraq bu elamentler ister ayriliqda,istersede bir yerde goturule biler.Xarici gorunus baximindan uygunluga esasen konstruktiv ve estetik teleblerin odenmesi yolu ile nail olunur.Struktur baximindan uygunluga nail olmaq ucun tedqiqat obyekti sistemli analiz olunur.Neticede original obyektin terkib hisseleri ve onlarin arasindaki elageler mueyyenlesir,bud a tedqiqat obyektinin modelinde oz eksini tapmali olan en vacib cehetleri nezere almaqla onun strukturunu mueyyenlesdirmeye imkan verir.Emeller baximindan uygunluga nail olmaq ucun orginal obyektin hereketi(emelleri)tehlil olunur.Basqa sozle onun dinamik xasseleri oyrenilir ve model yaradilarken bu xasselerin en vacib olanlari nezere alinir.Adekvatliq derecesini mueyyen etmek ucun informasiya modeli xususi rol oynayir.cunki informasiya modeli tekce tedqiqat obyekti olmayib hemde maddi modelin yaradilmasi ucun esasdir.Qeyd olundugu kimi informasiya modeline yalniz tedqiqat baximindan ehemiyyetli olan informasiyalar daxil edilir,demeli obyektin hansisa parametri informasiya modelinde eks olunmaya biler.Adekvatliq-modelin original obyektin tedqiqat baximindan vacib hesab edilen xasselerine uygunluguna deyilir.          

53.Komputer modeli
Modeller maddi ve informasiya kimi iki sinife ayrilir.Informatikanin oyrenme predmeti mehz informasiya modelleridir.Informasiya modellsdirmesinin obyektleri istenilen sey ola biler.Ayrica esyalar (agac,top)fiziki –kimyevi,bioloji prosesler(boruda suyun axmasi,sulfat tursusunun alinmasi,bitkilerin yarpaqlarinda fotosintez)metereoloji hadiseler (yagis,qasirga,)iqtisadi ve social prosesler(herracda sehmlerin qiymetlerinin dinamikasi,ehalinin miqrasiyasi).Muasir informatikanin esas aleti komputerdir.Ona gorede informasiya modellesdirmesi dedikde informatikada muxtelif sahelerde tetbiq olunan computer modellesdirmesi nezerde tutulur.Komputerler alimlere informasiya modelleri ile islemek ucun daha genis imkanlar acid.Mes:metereoloqlar 100 il bundan once de sabahki gunun hava proqnozunu hesablamaq ucun uygun tenlikler yaza bilerdiler,lakin hemin tenliklerin el ile helline iller lazim gelerdi,yalniz komputerlerin komeyi ile hava proqnozunu hesablamaq imkanin yarandi.Komputerde informasiya modellerinin hazirlanmasi ve tedqiq olunmasi prosesini bir nece merheleye bolmek olar.
1.        Tedqiqatin birinci merhelesinde adeten obyektin yaxud prosesin tesviri informasiya modeli qurulur.Bele model aparilan arasdirmanin (modellesdirmenin)meqsedi baximindan obyektin muhum olan xasselerini secdirir ehemiyyetsiz xasseleri ise nezere almir.
2.       Ikinci merhelede formallasdirilmis model qurulur yani tesviri informasiya modeli her hansi formal dilde yazilir.Formallasdirilmis modeled dusturlarin,tenliklerin berabersizliklerin komeyi ile obyektlerin parametrleri arasinda formal munasibetler tesvir olunur.Lakin axtarilan kemiyyetlerin ilkin verilenler vasitesile ifade eden dusturlari tapmaq hemise mumkun olmur.Bele hallarda neticeleri verilmis deqiqlikle almaga imkan veren teqribi usullardan istifade olunur.
3.        Ucuncu merhelede formallasdirilmis informasiya modelini computer modeline cevrilir.Komputer modellerini adeten proqramcilar hazirlayir.Istifadeciler ise hemin modellerin komeyi ile eksprementler aparirlar
4.      Dorduncu merhelede computer eksprementinin aparilmasindan ibaretdir.Eger computer modeli her hansi proqramlasdirma dilinde hazirlanmis proqramdan ibaretdirse onu baslatmaq ve mueyyen neticeler almaq lazimdir.Eger computer modeli electron cedevl kimi tetbiqi proqramlarda tesdiq olunursa bu zama verilenlerin cesidlenmesini vey a axtarisini aparmaq diaqram vey a qrafik qurmaq ve diger emeliyyatlarda aparmaq olar
5.       Besinci merhelede alinmis neticeler tehlil olunur ve tedqiqat modeli tekmillesdirilir.Eger informasiya modelinin tehlili zamani alinmis neticeler real obyektin deqiq olculen uygun parametrlerinden ferglenirse demeli modelin qurulmasini evvelki merhellerinde yalnisliga yaxud geyri degigliye yol verilib.Hazirda interekativ computer modelleri genis yayilib bele modellerden tedqiqatci(istifadeci)prosesin ilkin sertlerini gedisinin parametrlerini deyisen ve modelin hereketindeki deyisiklikleri musahide ede biler. 
İKT-nin mövzuları
1.IKT-nin təhsildə tətbigi
XX əsrdə elmin və texniknanin surətli inkişafi ilə əlagədar olaraq informasiya axininin hər an hədsiz artmasi və yeniləşməsi bu informasiya selinin işləməsi,emal edilməsi və onun tələb olunmasi istiqamətlərə yonəldilməsi insanlarin imkan dairələrindən kənara cixmişdir.Bu missiya keçən əsrin 40 ci illərində yaradilmiş və insan dunyasinin ən mukəmməl məhsulu olan komputer texnikasi vasitəsilə həyata keçirilir.Halhazzirda elm və texnikanin ele bil sahəsi yoxdurki informatika elmi kimi inkişaf etsin.İnformatika elminin inkişafi nəticəsində elm və texnikanin bütün sahələrində yazi mədəniyyətindən sonra bəşəriyyətin ən böyük nəaliyyati hesab olunan internet yarandi.İnsanlar daima yeniləşən informasiya mənbəyi cografi uzaqliqdan asli olmayaraq operativ informasiya mubadiləsi və rahat ünsiyyət vasitəsi əldə etmişdir.İnformatika elminin inkişafi nəticəsində bu gun informasiya və kommunikasiya texnologiyalari cəmiyyətin inkişafina təsir gostərən əsas amillərdən birinə cevrilmişdir.Son zamanlarda İKT-nin surətlə inkişafi proqram təminati bazarainda hər cur proqram məhsullarinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.90-ci illərdən başlayaraq Windows sisteminin meydana gəlməsilə əlagədar alqoritmik dillər sahəsində böyük bir sicrayiş baş verdi.Microsoft firmasinin 3 möcüzəsini geyd edək:
1.windows sisteminin ozudur
2microsoft ofis paneli
31993 cu ildə yaradilmiş Visual Besic dilidirş
H etda proqrama yeni başlayanlar bele Visual Besic-dən istifadə etmişlər.Tez bir zamanda Windovs sistemi ücün effektiv proqram əlagələri yarada bilər.Bu dilin kodu mürəkkəb olsada olduqca şəffafdir.Obyekt yönümlü proqram əhəmiyyətinin lazimi səviyyədə dərk olunmasi onu  tədrisi zamani tələblərin uygun qurulmasi və geniş tətbiq olunmasi ücün bir cox işlər görülməlidir.Bundan başqa biliyin secilməsi prosesi Expert oyunlarindan metod kimi istifadə edilir.Expert oyunlari 3 metodun müəyyən elementlərini özündə birləşdirir.
1.Mütəxəssis hazirliginda və modelləşməsində geniş istifadə edilən işguzar oyunlar.
2.Diaqnostik oyunlar
3.Təlimdə istifadə edilən komputer oyunlari.
İşguzar oyunlarin məqsədi müəyyən qrup iştirakçilarinin hər hansi fəaliyyətini real mənzərəsini nümayiş etdirməkdir.Təlim,istehsalat və elmi texniki tədqiqat xarakterli oyunlar fərgləndirilir.Onlar təlim prosesində (məs;təyyarələrin atom stansiya operatorlarinin,kosmonavtlarin,hərbi qulluqcularin təlimi)daha geniş tətbiq olur.Komputerlərdə yuzlərlə proqram işguzar oyunlarda istifadə olunur.
1.Mövge oyunlari
2.dinamik oyunlar
3.İtifadəcinin süjetə müdaxiləsinin imkan verən dialoq oyunlari.
4.Təlim xarakterli oyunlar vəs.
İKT-nin tətbigi bir cox sahələrdı gərarlarin gıbul edilməsinə imkan yaradir.Qarşiya qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək ucun aşagidaki tədbirlerin həyata kecirmək zərudir.
1.İnformatika üzrə baza təhsilinin normativlərinin hazirlanmasi
2.İformatika fənni üzrə yazilmiş yeni proqram əsasinda yeni dərsliklərin yazilmasi.Azərbaycanin inkişafi butun sahələrdə İKT-nin tətbigi ilə baglidir.Hər bir tələbnənin informasiyalaşdirilmasi yeri və rolu məhz bununla müəyyənləşdirilir.Müasir mütəxəssis informasiyanin işləməsinin komputer üsullarini bilməklə bərabər onlari öz peşəkar fəaliyyətindədə tətbiq etməyi bacarmalidir.
2.İnformasiya anlayişi forma və xassələri.
İnformasiya latin dilində İnformatiyo sozundən götürülərək ifadə,izah etmə,obyekt hadisə,fakt barədə məlumat verilmasini vəs siqnallar yigimindan ibarətdir.İnsanlar bir-birilə dil,yazi texniki və şərti siqnallardan istifadə ederək birbiri ilə informasiya mübadiləsi yaradirlar.İnformasiya haqqinda ozaman danişmaq olarki geyri müəyyənlik müəyyənliyə cevrilir,geyri müəyyənliyin üstündən örtük götrülür müəyyən şəkildə məlumat və ya xəbər yaranir.İnformasiya müəyyən bir kanal vasitəsilə ötürülür,kanal informasiyani ötürən mühütdür.Müasir həyatda informasiya 3aspektdə tətbiq edilir.
1)Praqmatik
2)Semantik
3)Sintaktik
İnformasiyaya praqmatik aspektdə baxdiqda idarə etmə prosesində gərararlarin gəbulu ücün informasiyanin praktiki cəhətdən nə gədər faydali olmasi müəyyən edilir.
İnfomasiya Semantik aspektə tətqiq edildikdə idarə etmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən informasiyanin məzmununu açmaga və işarələr arasinda olan munasibətlərin və ölcü vahidlərinin mənaca öyrənilmasinə imkan yaradir.
İnformasiyaya Sintaktik aspektdə baxilduqda onun məzmunu,mənasi istifadə edilmə xususiyyətində asili olmayaraq sistemdə işarələr arasinda olan munasibətlər kəmiyyətcə muəyyənləşdirilir.
İnformsiyanin aşagidaki növləri var.
1.Riyazi 2.mətn 3.qrafiki 4.səs 5.video informasiyasi və.s
İnformasiyani ölcmək ücün ən minimal informasiya vahidi kimi 1bit götürulür.Praktikada isə daha böyük ölcü vahidlərindən istifadə olunur.
1bit=0və ya 1
1bayt=8bit
1kilobayt=1024bayt
1megabayt=1024 kilobayt
1gegabayt=1024megabayt
Yaranma sahəsinə gorə cansiz təbiətdə yaranan informasiya elementar,heyvanıar və bitkilər aləmində yaranan bioloji,insan cəmiyyətində yarana informasiya isə sosial informasiya adlanir.
Ötürülmə və gəbul olunmasina görə gozə gorunən surətdə ötürülən informasiya -video(visual)informasiya adlanir.
Səslə ötürülən informasiya- audio.
Hislərə toxunmaqla ötürulən informasiya- taktli informasiya adlanir.
İctimai təyinatina gorə insan tərəfindən  yaranan və istifadə olan informasiya kütləvi,xüsusi,şəxsi növlərə bölunur.
İnformasiya prosesina informasiyanin toplanmasi,ötürülməsi,saxlanmasi,emali və istifadəciyə catdrilirmasi aiddir.
İnformaaiyanin toplanmasi .-öyrənilən obyektiin vəzyəti haqqinda məlumatin alinmasi məqsədilə aparilir.
İnformasiyanin ötürülməsi-toplanmiş informasiyanin emal olunmasi ucun oturulməsidir.
İnformasiyanin saxlanilmasi-informasiyanin əvvəl və sonra saxlanilir və bunun ücün informasiya daşiciyilarindan istifadə olunur.
İnformasiyanin axtarilmasi və emali-İnformasiyanin axtarilmasi adi halda insan tərərfindən,avtomatik halda isə komputer tərəfindən aparilir.
3.Texnologiya anlayisi ve kommunikasiya texnologiyasi.
Son illərdə komputer texnologiyasi,informasiya texnologiyasinndan geniş istifadə olur.Texnologiya-Yunan sozu olub:bacariq,oyrenmə,məhsulun hazirlanmasi bacarigi,istehsal prosesinin yerinə yetirilməsi ucun usul və vasitələr  haqqinda biliklər toplusu deməkdir.Bu zaman emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri olur.Texnologiya termini tarixən material istehsali sahəsində yaranmişdir.məs-metallar texnikasi,kimya texnikasi vəs.Bu nöqteyi nəzərdən komputer texnologiyasi baxilan sahədə komputer texnikasinin aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyasi deməkdir.İnformasiya texnologiyasi informasiya ehtiyyatlarindan istifadə olunmasi ,onlarin etibarligini və operativliyini coxaltmaq məqsədilə informasiyanin toplanmasi,oturulməsi,saxlanmasi,emali vəs,istifadəciyə catdirilmasini təmin edən texniki proqram vasitələri toplusudur.İndiki mərhələdə iqtisadi informasiyanin yeni texnologiyalari ETT-nin aparici istiqamətlərindən biri olmaqla cəmiyyətin dinamiki inkişafina bilavasitə təsir gostərən bir amilə cevrilmişdir.Dunyanin inkişaf etmiş olkələrində mutereqqi texnologiyalar və elmi texniki nəaliyyətlər əsasinda ayri-ayri sahələrin idarəetmə obyektlərinin informasiya təminatinin yaradilmasi yeni üsul və vasitələrin tətbiqi mövcud informasiya vasitələrinin genişləndirilməsi  istiqamətindı gorulən işlər gundən-gunə surətlə artmaqdadir.Artiq dunya iqtisadi sisteminin  informaqsiya cəmiyyıətinin formalaşmasi fovcrumuzu yasayir.Hər il dunya miqyasinda yaradilan və istifadı edilən kinformasiya texnologiyalarina bir nece triliyon dollar vəsait xərclənir.Son dovrun statistik hesablamalarinba gorə muəyyən edilmişdirki ABŞ CANADA YAPONİYA həmcinin  inkişaf etmiş gərb olkələrində intelektual muhitlə bagli işlərin və idarəetmə sahəsinə isləyən qulluqcularin hər biri komputer texnologiyasi vasitıarilə təmin olunmuş və yeni infomasiya texnikasi vasitələrindən istifadə edirlər.Azerbaycan respublikasinda vahid informasiya muhitinin yaradilmasi sərbəst surətdə beynəlxalq informasiuya şəbəkələrinə cixisin təmin edilməsi,informasiya vasitələrinin olkənin ən muhum  vəsaitlər siosteminə daxil edlməsi istiamətlrində boyuk işlər gorulmuşdur.İnformasiyanin yaranmasi,yayilmasi vəı istifadə oluinmasi prosesində meydana cixan munasibətlərin tənzimləyən xusui qanun və bir sira normativ sənədlər gəbul edilib.Bu baximdan dovlətin idarə edilmısi və bazar iqtisadiyyatina kecməsi xarici olkələrlə əlagəsinin genişləndiyi və murəkkəbləşdiyi bir səraitdə idarə etmə srukturnun cevik və səmərəli fəaliyyətinə təminat yaradan muasir informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və istifadə edilməsi problemi xususi əhəmiyyət kəsb edir.
4.Cəmiyyətin informasiyalaşdirilmasi və komputerlışməsi.
Hal hazirda cəmiyyəıtin informasiylaşdirilmasi 3 əsas istiqamətdə formalaşır.
1.dovlət strukturlarini idarə edilməsini,informasiyalaşdirilmasi, telekommunikasiya vasitələrinin inkişafi.
2.istehsal sahələrinin o cumlədən rabitə və nəqliyyatin informasiyalaşdirilmasi.
3.ərazi idarəetmə sahələrinin informasiyalaşdirilmasi.
Dunyanin aparici olkələrinin təcrubəsi gostərirki,istehsal texnologiyalari ilə yanasi yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafinda  bazar munasibətlərinin  idarə etməsi movcud infrastruktrunun və startegiyasi ilə murəkkəb əlagələri aparici rol oynayir.Bu vəzyəti yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafi meyllərində birbirilə qarşiliqli əlagədə olan asagidaki istiqamətləri əmələ gətirmişdir.
1.informasiya məhsulu
2.qarşiliqli fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti
3.araliq halqalarin ləgv edilməsi
4.qloballaşma və uygunlaşma
İnformasiya məhsulu yeni informasiya texnologiyalarinin inkisaf meyilləri icərisində əsas yer tutur.İnformasiya və biliklərin gucu ozunun cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda gedən proseslərdə yni tukenməz imkanlarin askara cixarilmasinda gostərir.Artiq yeni informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və tətbigi informasiya məhsullari və xidmətlərinin surətlə inkisaf edəmn biznes sahəsina cevrilmisdir.Yeni informasiya texnologiyasinin ikinci meylıi olan qarsiliqli fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti muxtəlif informasiya novlərini  baslamasi və bitməsi kimi məntiqi elementlərin qarsiliqli fəaliyyətində ozunu biruzə verir.Zaman baximindan istifadə edilən butun fərdi komputerlərin birbirini əvəz etməsi qarsiliqli fəaliyyət gostərməsi qabilliyətini əsas meyarlarini ifadə edir.Yeni informasiya texcnologiyalrinin istifadəsi ucun asanliqla basadusulən formada alinmasini təmin edir.Məhz bu cəhət yeni informasiya texnologiyalarinin 3cu meylini yəni araliq halqalarinin ləgv edilməsini təmin edir.Qloballaşma yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafini aparici meyli hesab edilir.Son zamanlar suni intellektvə informasiya məhsullarinin yaradilmasi sahəsində aparilan fundamntal işlər dinamik səkildə inkisaf etməkdədir.Əvvəllər istehsal siferalari ilə xidmət siferalarini asanliqla muəyyən etmək ve bunlari birbirindən ayirmaq olurdu,lakin son zamanlar yeni informasiya texnologiyalarinin qeyd edilən inkisaf meyillıəri bu sahədəki ənənəvi təsiri dəyişdirirdi.İndi bir sira məhsul və xidmət novlərini birbirindən ayirmaq xeyli murəkkəbləşmişdir uygunlasma prosesi baslica nəticələrindın biri yeni informasiya texnologiyalari sahəsində fəaliyyət gostərən şirkətlərin digər şirkətlərlə birləşməsində ozunu gostərmişdir.Nəticədə mustəgil fəaliyyət gostərən hər hansi bir şirkət artmaqda olan rəqabətə tab gətirə bilmir və nəticədə muflisləşir.
5.Azərbaycan respublikasinda təhsil sisteminin informasiyalasdirilmasi haqqinda dövlət proqrami.Təhsil sistemləşdirilmiş bilik,bacariq və vərdişlərin mənilməısi prosesi və nəticəsi olub muxtəlif tədris muəssələri sistemində verilən təlimdir.İnsanin həyat və əmək fəaliyyətinə hazirlanmasinin xarakterini umumi peşə və ixtisas təhsili muəyyən eedir.Təhsil sistemləri ayri-ayri olkələrdə bir-birindən fərglidir.Təhsil sistemi asagidaki tiplərdən birinə aiddir.
1)Klassik təhsil
2)İnteqrativ təhsil
3)Problemşəkilli təhsil sistemi
Təhsil sistemləri təhsilin tarixi inkisaf prosesi nəticəsində yaranib,beləki təhsil 20ci əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə usta sagird munasibətləri cərcivəsində tələblərin sayinin artmasi ilə dərs kecmə və praktika yolu –klassik təhsil sistemi aparilirdi.Klassik təhsil sistemində fənlər bir-birindən əlagəsiz səkildə kecirilir və dinlətici tərəfindən birləsdirildiyi gəbul olunur.1950ci illərdən tərtib olunan inteqrativ təhsil sisteminə gorı biliklərr birlikdə inteqrasiya olunmus halda alinir.Bu zaman butun dərsləri birlikdə oyrənərkən ortaq qiymət alan tələbə dərsin maraqsiz hissəsini oyrənmədən həmin mövzunu bilmədən məzunda ola bilər.70ci illərdən etibarən təhsil sahəsindən inkisaf biliklərin artmasi ilə tələbələrə butun fənlərin öyrədilməsini mumkun olmadigi öyrədilənlərin bir cox tələbə təırəfindən oyrənilmədiyi və ya qisa bir zamanda unuduldugu fikri muzakirə olunmaga basladi.Bu muzakirələr problemsəkilli təhsil sistemini yaradilmasina sebeb oldu.Sistemin effektivliyi ucun təhsil daha kicik qruplarda və yaxsi hazirlasmis pedaqoqlar terefindən aparilmalidir.Dunyanin muxtəlif olkələrində eyni zamanda təhsil sistemləri paralel olaraq tətbiq olunur.Lakin secilən sistemlərdə təhsil iki metodika ilə yerinə yetirilir.Bunlardan biri tələbələrin prosesə musahidəci və dinləyici olaraq qoşuldugu passiv tədris metodudur.Digər tədris metodu olan aktiv tədristə isə tələbə ozu öyrənmə prosesinə qoşulur,təcrubələrdə istirak edir.Burada pedaqoqun rolu yol gosterməkdən və oyrənməyi oyrətməkdən ibarətdir.Tətbiq olunan təhsil sistemləri bu iki metoda ayri-ayri nisbətdə muraciət edirlər.məs problemşəkilli təhsil sistemində daha cox aktiv tədris istifadə olunursa klassik və inteqrativ  tehsil sistemində daha cox passiv tədrisdən istifadə olunur.Umumiyyətlə hansi təhsil sisteminin deyil secilən sistemin necə tətbiq olunmasi təhsilin keyfiyyətini muəyyən edən əsas faktor kimi  göturulur.Buna gorədə olkəklərdə təhsilin keyfiyyəıti artirilmasi ucun xususi proqram islənib hazirlanir və həyata kecirilir.Tədris prosesinin təşkili və elmi metodik informasiya təıminati ilə bagli aparilmasi nəzərdə tutulur.Bura problemşəkilli təhsil sisteminin tətbiqi habelə tədris prosesinin muasir texnologiyalarin tetbiq olunmasida daxildir.Olkənin ugurlarinda maraqli olan hər bir dovlət milli təhsil strategiyasini nəzərdən kənarda qoymur.Mustəqillik əldə edildiyi gundən butun qurumlari ilə beynəlxalq aləmə inteqrasiya edən Azərbaycanda da təhsilin şəxsiyyətinin atrilmasi ucun muəyyən işlər gorulur.
6.İnformasiya təhlukəsizliyinin təmini.
Kutləvi komputerləşmə ən yeni informasiya texnologiyalarinin tətbigi və inkisafi təhsil biznes-senayə istehsali və elmi tətqiqatlar sahəsində irəliyə dogru  hiss olunan sicrayişa gətirib cixarmişdir.Elmi texniki inqilab  informasiya cəmiyyətinin yaranmasina səbəb olmuşdur.Bu cəmiyyətdə informasiya ən muhum resurs və başlica  amil olmuşdur.21ci əsrdə vətəndaslarin cəmyətinvə dovlətin həyatinda informasiyani,informasiya resurslarini və texnologiyalarinin rolunu artmasi milli təhlukəsizliyin təmin olunmasi sistemində informasiya ön plana cixir.İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi probleminin vacibliyini və aktualligini asagidaki səbəblər şərtləndirir.Muasir komputerlərin hesablama gucunun artmasivə bununla eyni zamanda eyni zamanda onlarin istismarinin sadələşmasi komputerlərin koməyi ilə toplanilan saxlanilan və emalı edilən informasiyanin həcminin kəskin artmasi.Hesablama resurslarina və verilən massivinə girişi olan istifadəcilərin dairəsinin kəskin genişlənməsi.Hətda minimal təhlukəsizlik kəmərlərinə cavab verməyən proqram vasitələrinin yuksək inkisafi:Şəbəkə texnologiyalarinin hər yerdə yayilmasi və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələr halinda birləşməsi.İnformasiya emali sisteminin təhlukəsizliyinin pozulmasina praktik olaraq mane olmayan internet şəbəkələrinin inkisafi.İnformasiya təhlukəsizliyi dedikdə informasiya və ona xidmət edən istifadəciləərə ziyan vurmaga səbəb olan təbii və ya suni xarakterli təsadufi və ya qəsdli təsirlərdən ,informasiyanin və ya ona xidmət edən infrastrukturu muhafizəliyi nəzərdə tutulur.İnformasiyanin muhafizəsi informasiyanin təhlukəsizliyinin təmin olunmasina yonəlmiş tədbirlər kompleksidir.Praktikada bu informasiyanin və ya verilənlərin daxil edilməsi,saxlanilmasi və oturulməsi ucun istifadə edilən resurslarin tamliginin,muxtəlifliyinin təmin edilməsi deməkdir.İnformasiyanin muhafizəsinin məqsədi istehlıakci ucun informasiyanion tamligi əlyetənliyinin və muxtəlifliyin pozulmasi səbəblərindən itkilərin minimal endirilməsi.
7.İnformasiya təhlukəsizliyi anlayişi.
İnformasiya təhlukəsizliyinin yuxarida verilən tərəfindən cixis edərək informasiya təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr bu təhlukələrin mənbəyini onlarin realizə usullarinin və məqsədlərinin,həmcinin təhlukəsziliyini pozan digər hal hərəkətləri muyyən etmək qanuna uygundur.Bu zaman təbii olaraq ziyan vurmaga sebeb ola bilən geyri qanunu hərəkətlətrdən informasiyanin muhafizəsinin tədbirlərinidə nəzərdən kecirmək lazimdir.Praktika gosterirki coxlu sayda olan mene menbə,obyekt və hərəkətlərin anlizi ucun modelləsdirmə metodlarindan istifadə etmək məqsədə uyugundur.İlkin yaxinlasmada informasiya təhlukələırunin konseptual modelinin asagidaki kompinentlerini teskil etmək olar.
1tehlukenin obyektləri
2tehlukələr
3tehlukənin mənbəyi-bədniyyətli tərəfindən tehlukənin məqsədləri
4informasiya mənbələri
5mənfi informasiyanin geyri qanuni əlldə etmə usullari
6 informasiyanin muhafizəsi usullari
7informasiyanin muhavizəci vasitələri.
8.İnformasiyanin təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr
Təhlukə dedikdə sistemə dagilma verilənlərin ustunub acilmasi və ya deyisdirilməsi xidmətdən imtina formasinda ziyan vurulanlara səbəb ola bilən istənilən hal və hadisələr nəzərdə tutulur.Təhlukələri muxtəlif siniflərə ayirmaq olar.Meydana cixma səbəblərinə gorə təhlukələri təbii və sunii xarakterli təhlukələrə ayirirlar.Sunii xarakterli təhlukələr oz novbəszində bilməyərəkdən və qəsdən torədilən təhlukələrə bolunur.Təsir məqsədlərinə gorə təhlukələrin 3 əsas tipi ayir edilir.
1.informasiyanin məxviliyinin pozulmasina yonələn təhlukələr
2.informasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn tıhlukələr.
3.sistemin is qabilliyətini (xidmətdən imtina)pozulmasina yonələön təhlukələr
Məxviliyin pozulmasina yonələn təhlukələr məxvi və ya gizli informasiyanin ustunun acilmasina yonəlib.Belə təhlukələrin reallasmasi halinda informasiya ona icazəsi olmayan şəxslərə məlum olur.Komputer sistemidnə saxlanan və ya rabitə kanali ilə oturulən infomasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn təhlukəlr onun dəyişdirilməsinə və ya tərifinə yonəlibki bunlarda onun keyfiyyıtinin pozulmasina və tam məhvinə səbəb ola bilər.Bu təhlukə informasiyanin oturulməsi sistemləri komputer şəbəkələri və tele kommunikasiya sistemləri ucun aktualdir.İş qabiliyyətinin pozulmasina (xidmətdən imtina)yonələn təhlukələr elə situasiyalarin yaranbmasina yonəlibki bu zaman muəyən qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini  asagi salir yada sistemin muəyyən resurslarina girişi baglayir.
9.İnformasiya təhlukəsizliyinin təmin olunmasi
İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi problemi kompleks yanaşma tələb edir.Onun həlli ucun asagidaki tədbirlər var:
1.qanunvecilik
2. inzibati
3. teskilati
4.proqram texniki tedbirlər.
Qanunvcericilik tədbirləri uyugun qanunlari normativ aktlari standartlari və s əhatə edir.Təsaduflə geyd etmək lazimdirki qanunvericilik bazasi butun olkələrdə praktikanin tədbriləridnən geri qalir.
10.Ziyanverici proqramlar- komputer viruslari
İnformasiyanin qaorunmasi ucun əsas təhlukələrdən biridə komputerə girmiş ziyan verici proqramlardir.Bele ziyan verici proqramlar verilənlərin tamligi ucundə təhlukə yarada bilər.Komputerdə saxlanilan verilənlərə və proqramlara zərər vuran proqramlara ziyan vurucu proqramlar deyilir.Ziyan vurucu proqramlar ən geniş yayilmiş novu komputer viruslaridi.Komputer virusu proqramin sənədi icərisinə yaxudda verilənlər dasiyicisinin muəyyən sahələrinə daxil olan parazit proqram kodudur.Bu kod daxil oldugu komputerdə ozozunu coxalda,muxtəlif icazəsiz və ziyanli işlər gorə bilər.Oz-ozunu coxaltma qabiliyyəti virus proqramlarinin baslica xususiyyətidir.Virusun fəaliyyət senarisi təxminən asagidaki kimidir.
1.Komputerdə yoluxdurulmasi mumkun olan butun proqramlari tapmaq
2.ozunu proqramin əvvəlinə yaxud sonuna yaznmaq
3.əgər virusun hucuma kecəcəyi gun catibsa dagidici islər gormək.
4.əgər həmin tarix catibsa həırhansi xirda zzərər yetirmək mes:kompun sert diskində hər hansi kicik sahəni şifrələmək.
Komputerə ziyan verici proqramlarin girməsini bildirən bir sira əlamətlər vardir.
1.ekarana nəzərdə tutlmamiş məlumatlarin və goruntulərin cixmasi
2.nəzərdə tutulmamiş səs siqnallarinin verilməsi
3.cd dvd disk surəninin ozozunə acilib baglanmasi
4.komputerdə her hansi proqramin ozbasna baslanmasi
5.komputerin tez tez siradan cixmasi və isləməsi
6.fayl və qovluqlarin yoxa cixmasi yaxud dəyişdirilməsi
7.sərt diskə tez-tez muraciət vəs
Virus proqramlarindan biri Troya proqramidir.Troya proqramlari istifadəcidən icazəsiz olaraq informasiyalari toplayir və onlari cinayətkara gondərir.Eləcədə həmin informasiyalari dagidir və yaxud ziyanli məqsədlər ucun dəyisdirilir.Komputerdə virus əlamətləri askarlandiqda asagidakilari etmək lazimdir.
1.komputeri lokal səbəkədən ayirmaq
2.əməliyyat sistemi komputerə dusmus virus nəticəsində diskdən yuklənməsi onda onu CD diskdə yukləməyə calisir.
3.antivirus proqrami basladilir.
11.Antivirus vasitəsilə informasiyanin muhafizəsi
Komputer viruslarindan qorunma 3 səviyyədə teskil oluna bilər.
1.viruslarin komputerə girməsinin qarsini alma
2.virus hucumlarinin qarsisi alinir.
3.virus hucumlarinin tesiri minimuma endirilir.
Yoluxma faktini askarlama viruslarin coxalmasinin qarsini almaq və virus hucumunu qarsisi alinmaq ucun antivirus proqramlarindan istifadə olunur.Viruslara xas olan baytlarin askar edilməsi və viruslar ucun xarakterik hərəkətlərin geydə alinmasi onlarin axtarisinin əsasini təskil edir.Muqayisə ucun zəruri olan verilənləri antivirus proqramini verilənlər bazasinda saxlanilir.Antivirus verilənlər bazsinda daim yeniləmək lazidmir.Fəaliyyətlərindən asili olaraq antivirus proqramlara bir nece sinifə ayrilir.
1.deetektorlar hər hansi məlum virusa yoluxmus fayllari askarlamaga imkan verir
2.doktorlar təkcə yoluxmus fayllari askarlamir,onlari ilkin duruma qaytarmaqga calisir.
3.mufəttislər komputer hucumlari mumkun olan yerlərdəki dəyisikliklərə nəzərat edir.
4.doktor mufəttislər yuxarida gostərilən iki nov proqrami imkanlari ozundə birləsdirir.
5.suzgeclər viruslari coxalma və zərər vurma məqsəsdilə əməliyyat sisteminə etdikləri muraciət tutur.
6.vaksinlər is qabiliyyətləri saxlamaqla proqramlari ele dəyisdirirlərki onlari viruslar ucun yoluxmus gorunsun.belə olduqda viruslar həmin fayllara ilismir.Komputerdə viruslarin axtarisi verilənlər dasiyicisinin yaxud daralmasi yolu ilə yerinə yetrilir.Daranma prosesində operativ dasiciyilarda virusa yoluxmanin elamətlərinin olub olmamasi yoxlanilir.Askarlanmis viruslar mumkun olduqda dəyisdirilmis fayllari ilkin vəziyyəti muəyyənləsdirilir.Bu gun :symantic norton,antivirus,kasperski antivirusu,Dr veb,acafee,Viruscan,panda,titanium antivirusu kimi antivirus proqraminda daha cox taninir.
12.Komputer cinayətkarligi və kriptoqrafiya anlasiyi.Rəqəmli imza.
Fərdi komputerlərin sayinin gorunməmis surət və artmasi internətə sərbəst cixis və yeni kommunikasiya  qurgularinin surətlə inkisafi həm asudə vaxtin kecirilməsi həm də biznesin aparilmasi usullarini deyisdirdi.Eyni zamanda qara niyyətli insanlar ucundə yeni imkanlar acildi.Yəni yeni cinayət usullari meydana cixdi.Bəsəriyyət yeni cinayət novu olan kiber cinayətkarliqla qarsilasdi.Kiber cinayətkarliq dedikdə internet yaxud basqa komputer səbəkələrindən istifadə olunmaqla torədilən cinayətlər basa dusulur.Kiber cinayətkarlarinin əsas hədəfi banklar.bijalar,internet magazalari olur.Cinayətin həyata kecirilməsində komputerlədən yaxud səbəkələrdən asagidaki kimi istifadə olunur:
1.komputer və yaxud səbəkə cinayət aləti ola bilər
2.komputer və ya səbəkə cinayətin hədəfi ola bilər
3.komputer və səbəkə cinayətli məqsədlərə catmaq ucun yaradici vasitə ola bilər.
13.Xakerlər.
Komputerlər yenicə cixan vaxti haker sozu hormətlə cəkilirdi.Əməliyyat sistemini daha yaxsi isləmək ucun haminin unutdugu adminstrator parolunu ləgv edən komputer dahiləri adlandirirdilar.Lakin zaman kecdikcə bu soz menasini itirdi.Hakerlərin bəziləri pis muhafizə olunmus komputerlərə girməyə basladilar və bunun mumkunluyunu subut etdilər.Proqram məhsulunun alicisi eslində həmin proqramin istifadə huqunu  əldə edir.Proqramin ozu isə onun mulkiyyətinə kecmir.Ona gorədə proqram məhsulunun uznun cixarilib yayilmasi qanun pozuntusu hesab olunur.Belə hərəkətlərə komputer piratciligi və yaxud proqram təmin piratciligi deyilir.Haker hucumlarinmin əsas məqsədi informasiyanin məhv edilməısi deil həmdə onlarin icazəsiz ələ kecirilməısidir.Əgər bunun qarsisini texniki vasitələtrlə almaq mumkun olmursa onda sifrələınmə sistemindən istifadə olunur.Şifrələnmə usullari ilə kriptoqrafiya məsgul olur.(gizli yazi )Movcud şifrələnmə usullari iki qrupa ayrilir:gizli acarlar və aciq acarla şifrələınmə.Gizli acar ele acara deyilirki gizli olaraq yazisan iki abonent əvvəlcədən onu bir birnə veririlər.Əsas məqsəd bu acari 3səxsdən gizli saxlamaqdir.
15.Rəqəmli imza
Son zamanlar rəqəmli imza texnologiyasi meydana cixmisdirki buda imzalanmis sənədi ancaq kagiz şəklində catdirmaq zərurətini aradan qaldirmisdir.Rəqəmli imza şəxsi gizli şifrədir və onun acari yanliz onun sahibinə məlumdur.Rəqəmli imza məlumatin həqiqiliyini imza sahibi tərəfindən təsdiq olundugu bildirilir.Rəqəmli sertifikat səlahiyyətli orqan tərəfindən imzalanmis elə məlumatdirki aaciq acarin həqiqətən imza sahibinə aid olmasi təsdiqlənir.Sertifikatlasdirma səlahiyyıt olan orqandan sertifikat almaq ucun istifadəcinin kimliyini bildirən sənədlər olmalidir.
16.Hesablama tarixi və muasir vəziyyəti
İnsan ozunu və ətraf muhiti dərk etməyə basladigi andan hesablamalar aparmaga ehtiyac duymusdur.Ən gədim say aləti abak olmusdur.Abak 4-5 min il bundan əvvəl yaranmis və dəyisikliyə ugrayaraq cotkə adi ilə dovrumuzə gədər gəlib cixmisdir.12ci əsrin əvvəllərində laqoritmik xətkesi yarandi və onun koməyilə toplama vurma bolmə quvvətə yuksəltmə kokalti yerinə yetrmək mumukun oldu.Orta əsrlərdə elmi məsələlər abakin laqoritmik xətkesin imkanlari cərcivısinə sigismadi və ən mukəmməl hesablamalar apara biləcək mexaniki masina ehtiyac duyuldu.ilk sadə mexaniki hesablama masini 1623 cu ildə alman alimi Vilhelm Şikart tərəfindən yaradilmişdir və onun koməyi ilə yalniz toplama cixma əməlləri yerinə yetirilirdi.1641ci ildə fransiz mexaniki B.Paskal 4riyazi əməli yerinə yetirən carxli mexaniki hesablama masini duzəltdi.1694cu ildə gorkəmli riyaziyyat alimi V.Vilhens dahada təkminləsdirilimis 4 hesablama əməli quivvətə yuksəltmə,kokalti əməllərini hesablama mexanizmini duzəltdi.Soraki illərdə hesablama mexanizmlarini duzeldilmasi ilə bir cox ixtiraci alimlər mesgul olmus və bu sahədə oz əməklərini vermişlər.Artiq 20ci əsrin 30-40 ci illərində muxtəlif texnoloji proseslerin avtomatik idarə olunmasi telebi meydana cixir və 1937ci ildə AMERİKA alimi Atanasov lampalar və kondisatorlardan istifadə edərək avtomatik idarə oluna bilən hesablama masinin is prinsipini teklif edir.20ci əsrin ortalarinda muasir hesablama masinlarinin  ilk numayəndəsinin hazirlanmasina baslandi. 1933- cu ilde il ektromexaniki  elementlerin komeyi ile isleyen hesablama masini duzeldildi. 1944-cu ilde amerika fiziki Argenin rehberliyi ile emeliyyatlarin  ardicilliginin avtomatik idare eden  hesablama masini yaradildi ve ona mark adi verildi.1947-ci ilde daha boyuk imkanlara malik mark 2 masini duzeldildi. 1945 ci ilin axirlarinda amerika alimleri ilk elektron reqem hesablama masini duzeltdiler. Bu masinlar mark ve mark 2 masinlarina min defe suretle isleyirler.onlarin menfi cehetleri proramin masina daxil edilmesini prosesini cox vaxt aparmasi idi. Bu prosesi azaltmaq meqsedi ile alimler proqrami yaddasinda saxlaya bilecek hesablama  masinin ixtirasina basladilar. Corc fon Leyni prinsipi esasinda ilk hesablama masini 1949-cu ilde  ingilis alimi moris Uilksin terefinden duzeldildi. Neymon masin is prinsipinden esas idea ondan ibaretdir ki informasiyani tehlil ederek hesablama masinini effektif islenmesi ile yanasi universal olmalidir. Asagidaki qurgulardan ibaret olmalidir.
1.      Riyazi ve metiqi meseleleri yerine yetiren hesab mentiq qurgusu
2.      Proqramin icra olma prosesini teskil eden idaretme qurgusu
3.      Verilenleri ve proqramlari yaddas saxlayan yaddas  qurgusu
Umumiyyetle hesablama masinlarini yaranma tarixini nesillere bolek.
1.1945- 1950ci illerde yaradilmis lanpalar uzerin qurulmus  hesablama masini 1 ci nesillere ayid edilir.
2.1960-ci illerin evvellerinde Kiyev Kibermetika institutunda yaranmis promil ve mil, minskde yaradilmis minsk 2 nesile aid edilir.
3.1960-1968-ci ilde aradilmis masinlar 3 nesile aid edilir.
4.1971-ci ilde boyuk inteqral sxemini yaradilmasi ile 4 nesil
5.Kecen esrin 90 –ci illerinde 5 nesil ehmlerinin yaradildive onlarla paralel isleyen mikriprosessorlardan istifade edilir.
6.6 nesile  indiki komputerler aid edilir.
17. Komputerin arxitekturasi ve sturukturu
Evveller  komputer aparat ve proqram vasiteleri bir- birinden asli olmadan ayri-ayriliqda yaradilib(1 ve 2 nesil).3-cu nesilden baslayaraq komputerin aparat ve proqram  vasiteleri vahid  bir sistem kimi lahiyelendirilmeye basladildi. Bu zaman  esas diqqet  bu vasitelerin qarsiliqli elaqesine yoneldildi. Bununla da prinsip baximindan yeni olan  komputer arixtriurasi anlayisi  meydana geldi. Komputer  arixturasi aparat ve proqram  vasiteleri kompleksini qurulmasi ile bagli bir cox amilleri nezere alan meseleleri ehate edir. Bu amillerden esaslari komputerin  qiymeti  tedbiq sahesi  funksiyanal imkanlar hesab olunur.
         Komputer arixturasinin esas terkib hisselerine :
1.      Hesablama ve mentiqi imkanlar
2.      Aparat vasiteleri
3.      Proqram vasiteleri
Hesablama ve mentiqi imkanlar:
1.      Emirler sistemi
2.      Verilenlerin formatlari
3.      Isleme sureti
Aparat vasiteleri
1.           Komputerin mentiqi sturukturu
2.           Yaddasin teskili
3.           Giris cixisin teskili
4.           Idaretme prinsipleri
Proqram vasiteleri
1.      Emeliyyat  sistemi
2.      Proqramlasdirma dilleri
3.      Tedbiqi proqram teminati
Komputerin arxitekturasi ve sturukturu anlayislarini bir-birinden ferqlendirmek lazimdir. komputer  sturukturu mueyyen seviyyede komputerin  konkret terkibini ve onlar arasindaki elaqeni teyin edir.
Arxitektura ise komputerin tekib hisselerini  hansi qaydalarla  qarsiliqli elaqesini teyin edir. Terkib hisselerin tesviri ise yalniz bu qaydalarin  formalasmasi ucun teleb olunan seviyyede verilir.
Basqa sozle arxitektura komputerin lahiyelendirilmesini,qurulmasinin ve proqram telimatinin umumi problemlerini eks etdirir.
18.Windows Emeliyyat Sistemi
Windows esas xususiyyetleri asagidakilardir.
1.      Tekmillesdirilmis yeni vasite :start duymesi ve taskbar windowsun esas xususiyyetleri start duymesi ile proqraminizi suretle islede biler. Fayillararinizi axtara biler ve bir proqrami digerine kece biler .
2.      Windows explorer fayillarinizi disklerinizi  ve saebeke elaqelerini axtarmaq ve cesitlemek ucun genis imkanlara malik bir vasitedir .
3.      Uzun fayil adlari cesitleme ve axtarma emeliyyatlari daha asandir. Fayillarinizi 256 sinvola qeder uzun adlar vere bilersiniz.
4.      Yaddas daha yaxsi idare edilmesi artiq evvel kimi tez-tez yaddas catismazligi  haqqinda melumatlarla qarsilasmayacaqsiniz windows emeli yaddasdan daha semereli sekilde istifade edilir.
5.      Cd-romda tekmillesdirilmis avtopley xususiyyeti-musiqi cd-lerinizi axtarmaq ucun sadece surucunuze  yerlesdirmeyiniz kifayetdir. Cdplayer avtomatik acilacaq ve Cdnizi oxutmaga baslayacaqdir.
6.      Tekminlledirilmis oyun ve multimediya video ve ses fayillarinin isledilmesindeki mehsuldarliq yaxsilasdirilmis MSDOS oyunlari daha cox tesdiqlenmis ve bu oyunlarda cox istifade edilen video xususiyyetleri tekminlesdirmisdi.
7.      Pluq and play qurgulari ile uygunluluq komputerimize pluq and play xususiyyetini desdekleyen bir kart yerlesdirdikden sonra sadece onu acmaginiz kifayyetdir. Windows onu avtomatik tapib quracaqdir.
8.      32 bitli coxtapsiriqli is : windows 1 den cox proqrami eyni zamanda islemesine  imkan verir.
9.      Yeni masaustu: windowsda proqram idareedicisini yerini proqram manager yerini masaustu ve taskbar tutur. Bunlarin vasitesi ile proqram ve texniki vasitelerin daha suretle tapmaq olar.
10.  Tekmillesdirilmis komputer sebekelerini tesdeklenmesi ve sebekede istifade disklerini muxtelif formada teqdim ede bilerik.
19.start menusu ve start menusunun alt menyulari
Windowsda baslangic son derece asantdir. Maus qurgusunun oxunu ekranin alt sol kuncunde start duymesi uzerine getirinve mausun sol duymesini sixin. Bu menyu uzerindeki piktoqramlardan ibaret alt menyu acilacaqdir. Bu piktoqramlardan saginda ox isaresi olanlar alt menyulara malikdir. Bu alt menyularinda alt menyulari ola biler. Start menyusundan istifade etmekle komputerdeki her seye asanliqla istifade ede bilersiniz. Start menyusu  uzerinde normal halda asagida gosterilmis alt menyular ve emrler gorunur.
1.      Proqrams –proqram qruplarin saxlayan qovluqlara daxil olmaqla muxtelif proqramlarin adlari daxil olan menyunu acir.
2.      Documenst – axirinxi defe istifade etdiyin senedi acir .
3.      Settings windowsun xusiyyetlerini deyisdirmek ucun
4.      Find –Fayil ve qovluqu axtarmaq ucun
5.      Help –her hansi bir windows movzusu haqqinda yadima ehtiyac duyduqda  istifade ede bilersiniz.
6.      Run (icra et) –start menyusunda olmayan her hansi bir proqrami acmaq ucun istifade edilir.
7.      Shut down-komputerinizi baglamadan once bu emri secin.
20. Aktiv ve qeyri- aktiv pencereler
Masaustunde her proqram ayri pencerelerde isleye biler. En ustundeki basliq cubugu rengli olan pencere aktiv pencere adlanir. Aktiv pencere maus qurgusunu oxunun hereketlerine ve klaviatura sixilan duymelerine reksiya veren penceredir.Aktiv olmayan pencereler ise ve masaustune zeminine gonderilir ve uzeri aktiv olan pencere ortule biler. Aktiv olmayan pencereni onun gorunen her hansi hissesinden maus qurgusunun sol duymesinin  sixmaqla aktiv hala getire bilersiniz. Windowsla bir pencereni aktiv olmamasini o proqramin islememesi demek deyildir. Siz aktiv pencerede basqa bir proqrami isleyerken telefon nomresini yigizisi aktiv olmayan pencerede bir telefon noqdesini axtarmaga davam ede bilersiniz.
21.Windowsun  fayl sistemi,is stolu, fayl ve qovluqlar.
Windows 98-in fayl sistemi qovluqlar uzerinde qurulmusdur. Bu qurulusa agacvari qurulusda demek olar. Surucunuzu  bir agacin govdesi kimi tesvir  etseniz  qovluqlari bu govdeye birlesmis budaqlar hesab ede bilersiniz.Hemin qovluqlarin daxilinde budaqa birlesmis nazik budaqlar kimi ve fayllarda budaqlardan yarpaqlar kimi ola biler.qovluqlar kataloq  alt kataloqlar kimdie istifade etmek olar.Bir surucu piktoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesine ikiqat sixmaqla icerisinde qovluqlar ve fayllar olan pencere acilacaqdir.Her hansi bir qovluq uzerinde ikiqat sixtiqda pencere acilacaqdir.Bu penceredede qovluq varsa onu uzerinde ikiqat  sixdiqda da pencere acilacaqdir.Acilmis pencereni sixdiqda pencere acilacaqdir.Acilan pencereni hansi piktoqrama aid oldugunu bilmek ucun basliq cubuguna baxmaq kifayetdir.Surucu piktoqramlarini ve qovluqlarini icerisini gosteren pencereni acdiqdan sonra fayl ve qovluqlar uzerinde asagdaki emeliyyatlar yerine yetirilir.
1.      Proqrami yuklemek ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
2.      Fayli acmaq ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
3.      Senedleri cap etmek
Bir senedi cap etmek ucun onun pitoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesinin sixib saxlayaraq,cap qurgusunun pikroqrami uzerine surukleyib duymesini buraxin.
4.      Fayllari kocurmek ve dasimaq ucun klaviaturada ctrl duymesini sixib saxlayaraq mausun sol duymesini faylin uzerine sixmaq fayl piktoqramini yerine surukleyin.
5.      Piktoqramin menyusunu acmaq 1piktoqramin acmaq ucun piktoqramin uzerinde maus qurgusunun sol duymesini basin.

22Masa ustunde pencereleri nizamlamaq
Masa ustunde bir nece pencereni asiq oldugu zaman butun pencereleri eyni zamanda gormek ucun onlari nizamlaya bilersiniz.Iki pencereni yan –yana yerlesdirmekle her ikisnin icerisini eyni anda gore biler muqayise ede biler veya dasima emeliyyatlarinda istifade ede bilersiniz.pencereleri nizamlamaq ucun iki yol vardir:
1ci yol –her hansi pencereni ayri –ayriliqda nizamlamaqdir.
2ci yol-windowsun pencerelerini avtomatik nizamlamaqdir.
Bir nece aciq pencereniz varsa onlari nizamlamaq ucun task bar uzerinde maus qurgusunun sag duymesini sigin pencereleri nizamlamaq ucun sekilde menyu acilacaqdir bu menyu asagidaki emrlerden ibaretdir.
Cascode (pencereleri ust-uste yerlesdirir)windows altdaki her pencerenin basligini gorulecek sekilde pencereleri ust –uste yerlesdirmek ucundur.
Maximize duymesine sixaraq pencereni butun ekran boyu aca bilersiniz.pencere ile isinizi bitirdikden sonra restore duymesine sixaraq pencereni evvelki vezyetine getre bilersiniz.
Tile windows horizantally-(pencereleri ufuqi yerlesdir.)butun pencereleri alt-alta siralanmis sekilde yerlesdirir.
Tile windows vertically-(pencereleri saquli sekilde yerlesdirir.)pencereleri yan-yana yerlesdirir.
Minimize all windows-(butun pencereleri minimum kicilt)butun pencereleri task bar uzerindeki duymeler seklinde kicildib ve masaustunu bosaldir.
Tile-yan yana yerlesdirir.


23Masaustundeki piktoqramlari nizamlamaq
Masaustunde bos bir sahede maus qurgusunun sixdiqda acilacaq dinamik menyunun arrange icons(piktoqramlari tenzimle)alt menyusundan uygun emr secerek piktoqramlarinizi tenzimleye bilersiniz.Bu alt menyu asagidaki emrlerden ibaretdir.:
1.      By name
2.      By tape
3.      By date
Kriptoqramlariniz sececeyiniz alt emrlere gore siralanacaqdir.eger masustunuzu avtomatik tenzimlemek isteyirsinizse auto arrange emrini secin line up icons ise piktoqramlariniz eyni sirada duze bilersiniz.

24Multimediya
Windows emeliyyat sistemi xususi aparat ve proqram vasitelerinin komeyile yuksek keyfiyyetli ses ve inteqrativ isini temin ede biler.Multimediyanin esas vezifesi ses siqnallarini regem seklinde ve eksine cevirmek ikinci elementi ise videoplatadirki onun vasitesile video ve informasiya regem sekline cevrilir.Ses plataniza muxtelif bakustik sistemler qosulurlar.Ses ve video ile islemek ucun komputerde muxtelif proqramlar var.
Bu proqramlar vasitesile audio kompakt diskleri oxutdurmaq,onlara informasiyani yazma ve ses fayllarini redakte etmek hemcinin video kliplere baxmaq olar.Qeyd etmek lazimdirki multimediya informasiyasi cox boyuk yer tutur.Buna gorede bele informasiya kompakt disklerde yerlesdirilir ve hemin disklerdeki informasiyani oxumaq ucun komputerde CD-ROM disk qurgusu olmalidir.Ilk cd-rom qurgusu 1983cu ilkde yaradilmisdir.lakin 1990cu ilde komputerde tetbiq tapmisdir.Kompakt disklerde informasiyanin oxunmasi ve yazilmasi laze vasitesile yerine yetrilir.Bunun sayesinde standart diskde 700 mg geder verilenleri veya 80 deg audio informasiyani saxlamaqq olar.Kompakt diskin klssik novunun diametri 12 sm olur lakin diametri 8sm olan disklerde vardirki onlarin tutumu 340mg geder olur.Diskde yerlesen informasiyanin bir nece novu olur ve her nov ucun yazi formasi olur spesifikasiyada gosterilmis onlara kitab deyilir.
1.        Qirmizi kitab(1982)audio informasiya ucundur
2.       Narinci kitab(1985)arxiv fayllarin yerlediren adi diskdir
3.       Yasil kitab(1988)multimediya informasiyasini yazma ucun
4.      Ag kitab(1993)video informasiyani dvd ve video informasiyanin saxladilmasi mp4 enenvi olan video disklerini siradan cixarir
Ilk vaxtlarda cd-romun modeli videonu digerinise sesi oxuya bilmirdi.Bunlar hamsi 90ci illerin ortalarinda aradan qaldirildi ve cd-room heqiqetende standart qurguya cevrildi.CD-ROOM qurgularinin tutumu 640-700 mgb olur.Bu cur diskde 74 deg audio yazi ve ya 1 saata geder video yerlesdirmek olar.onlarin ikinci ustunluyu onun ucuz olmasindadir.Istenilen CD-ROOMU xarakterize eden esas parametri onun isleme sureti oldugundan bu kemiyyet diskin adinda da geyd olunur.Disk qurgusunun adinin uzerinde gosterilmis gosterici hegigeten uygun gelirdi disklerin heddinden artiq boyuk suretle firlanmasi deq10000 verilenlerin oxunma suretini pislesdirirdi.Bu zaman daimi bucaq suretliliyin texnologiyasina kecid yarandi.Bu halda lazer suasinin butun yol boyunca disk eyni suretle firlanir.Yalniz verilenlerin oxunma sureti deyisirdi-daxili cigirlarda suret minimum xarici cigirlarda ise maksimum suret olurdu.Bu halda istehsalcilar suret parametri kimi maksimal giymeti gosterdiler-informasiya oxunmasinin bu cur maksimal sureti ise yalniz disk  proqraminin 10-15%istifade olunur.

24.Tarix ve zamanin deyisdirilmesi
Control panel(idaretme paneli)deki date-time piktoqrami uzerinde ikiqat sixin.Sekilde gosterilmis date-time properties dialoq penceresi acilacaqdir.
1.        Month –sahesinden cari ayi secin
2.       Year –sahesinden cari ili secin
3.       Day –sahesinden cari gunu secin
4.      Time- vaxti secin
Sahesini asagidaki ox duymesini veya sahe uzerinde sixaraq cari saati daxil edin.
Time zone- sehifesine kecin dunya xeritsei gorunecekdir.xeritede oldugun yeri secin.uygun parametrleri secerek ok duymesini basin ve onlari tesdiqleyin.

25.Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek.
Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek ucun kontrol paneldeki maus piktoqrami uzerinde ikiqat sixin ve deyisidirin.Maus properties dialoq penceresi acilacaqdir. Bu dialoq penceresinde 4 sehife olduguna diqqet edin.
1.        Buttons –duymeler
2.       Pointers –gostericiler
3.       Motion –hereket
4.      General –umumi

26.Maus qurgusunun duymesinin xususiyyetleri
Solaxay istifadeciler buttons sehifesinden istifade ederek maus qurgusunun duymelerini funksiyalarini configutarion sahesinde left handed parametrlerini secerek deyisdire bilersiniz.Ikiqat sixma suretini (double click speed)sahesindeki slow-fast arasindaki iki duymesini uygun istiqmetde hereket etdirmekle test area (test sahesi)sixaraq yoxluya bilersiniz.

27. Maus qurgusunun gostericisinin xususiyyetleri.

Pointers sehifesini acdiqda windowsda istifade olunan muxtelif maus gostericisi isarelerini goreceksiniz.Maus qurgusunun gostericisi xususiyyetleri olan fayllari acaraq deyisdire bilersiniz.

28.Diaqramlar
Excellede dioqramlarla islemek ucun genis imkanlar vardir. Melumatlari daxil etdikden sonar bu melumatlara uygun muxtelix formali dioqramalar hazirlaya bilersiniz.
            Hem movcud dioqram tiplarin yaxindan tanimaq hemde ne zaman onlarin hansindan istiade edeceyini mueyyenledirmek ucun excelled istifade edilen dioqramtipleri haqqinda genis muellumat almaginiz meqsede uygundur. Excelled asagidaki dioqram tiplarinden istifade edilir .
1)       column- sutun praktikada en cox istifade edilen  dioqram tipidir bunlara bezen histoqram adi da verilir katkoriyalar ufiki qiymetler ise sequli olaraq yerlesdirilir istdiyiniz zaman 3 olculu stun deoqramlarida yarada bilersiniz.
2)      Bar- gundelik heyatimizda coxarsilasdigimiz bir dioqram tipidir melumalar  ufiki cubuqlar kimi gosterilir bununlada eyni bir muellumatlar sirasindaki her bir muellumat  basqa birisi ile qarsilasdira bersiniz
3)      Line (xett0 muelumatlariniz nokteden nokteye deyisme eyrisini gormek ucun bu tip dioqramda istifade edin yaniz burada bir hala diqqet etmeyiniz lazimdir: muellumat noqtelerini birlesdiren xettler qiriq bir eyri emele getirecek ve x oxunda reqem qiymetleri yerine katikorialar gosterildiyi ucun bu muelumatin heqiqi (y=f(x)) deyismesini temil etmeyecekler
4)     Pie (tort) tort sekilli dioqramalr  melumatlar arasindaki elaqeni faizlerle  gostermek ucun istifade edilir . tort sekilli dioqramlr yaniz bir melumt sirasini gostere biler  bu tipin 3 olucuku frmasindan istfade ede bilersiniz
5)      XY scatter –noqteli dioqram bu tip dioqramdan istifade edilmesinde esas meqsed y=F(x)
Sekilde bir elaqeni gostermekdir.burada line tipinde ferqli olaraq  X oxunde yerlesdireceyin  melumatlarinda reqem tipli olmasi lazimdir
6)     Area bu tip dioqramda melumatlar oz olculerinde deyil digger melumatlara qarsilasdira bilersiniz…..
7)      Doughnut bu tip dio. Tort sekilli dioqramlara oxsayirlar ve  eyni meqsed ucun edilir ancaq bu tip dio. Bir nece muelumat sirasini goster bilersiniz her bir melumat sirasi cun muxtelif xalqalardan isifade edilir
8)     Radar  qutub xetti dio  bu tip d melumt sirasin  muqayise etmek ucun istifade edilir 
9)     Surface  topoqrafiyadan melumat oldug kimi  coxlu sayda melumatiniz varsa bu muellumatlarin bolusdurulmesini 3 olculu sekilde ve  xeretilememetiqi cercivesinde gotere bilersiiz
10)   Bubble melumatlari qabarciq seklinde tesvir etmek ucundur 
11)    Stock veya high lowclose       senedlerin baglanma qiymetlerini  izlemeyin en yaxsi yolu bu tip diaqramdan istifade etmekdir.
12)   Cylinder-  melumatlari silenderle vasitesile tesvir ucundur
13)    conys-  melumatla konuslar vasitesi le tesvir ucundur


29.Komputer sebekeleri

MELUMATI XARICI  DASIYICILAR SERT DISK ELASDIK VE S  VE KOMP SEBEKESI VASITESI ILE OTURMEK OLAR 2 VE DAHA COX  KOMPUTER ARDICIL BIRLESMESI KOMP  SEBEKESI  MILYONA GETIRIR  KOMP SEBEKESI  GORMEKCUN XUSUSI APARAT  VE PRAQ VASITELERINDE BIRGE OLUNMAVASITELER DEDEIKDE SEBEKEDE ITIFADE OLANAN FAILLAR  YADDAS QURGULAR MELUMATLAR PERFERIYA QURGULARI VE SA  ELEMETLER NEZERDE  TUTULUR. MUMUMI HALDA KOMPUR TEXNIKI VE PROQRAM VASITELERINDE BIR GE ISTIFADE ETMEK  VE MELMAT MUBADILESI MEQSEDIILE  2 VE YA 1 NECE  KOMP BIRLESMESINE  KOMPUTER SEBEKESI DEYILIR 2 KOMP  SADE SEKILDE BIR BIRINE QOSULARAQ ARALARINDA INFRMASIYA MUBADILESI HEYATA KECIRILMESI BIR BASA BIRLESME ADLANIR  KOMP SEBEKESI BIR BIRINE  BIRLESME NOVUNE GORE  ARDICIL ULDUZ VE QARISIQSEKILI  OLUR ARDICIL BIRLESME OZU 3 HISEYE BOLUNUR  SADE DAREVI VE ARDICIL SIN BIRLESMESI  BUTUN SEBEKE NOVLERI  UMUMI TERKIB HISSELERINE FUNKSIYALARA  VE XUSUSIYYETLEREMALIKDIR  BU TERKIB HISELERI ASGIDAKILARDIR  SERVER –OZ EHTIYYATLARINI SEBEKE ITIFADECILERINE TEQDIM EDEN XUXUSI TEMINATINA MALIK XIDMETI KOMPTERDIR  ISTIFADECI   SEBEKE EHTIYYATLARINDAN  ISTIFADE EDEN KOMPTERLERDIR
MUHUT- KOMP BIRLEDIRME USULLARIDIR  KOMP SEBEKESI FUNK GORE 2 QRUPA BOLUNUR  1 SEVIYYELI SERVER ESASINDA QURULAN
 1 SEVIYYELI SEBEKEDE  BUTUN FERDI KOPLER  EYNI HUQUQA MALIKDIRLER   BIR SEVIYELI SEBEKE ISTIFADE EDILEN KOMPLERIN  ISCIURUPLAR ADLANDIRIRLAR VE BURADA ISTIFADEDECILERIN SAY10 NEFERDEN COX OLMUR
SERVER ESASINDA YARADILAN SEBEKELER  ISTIFADE EDEN FERDI KOMPUTELERDEN BIRI
DIGERINDEN HEM PROQRAMTEMINATIN GORE HEMDE  TEXNIKI CEHETDEN  FERQLENIRLER  SEVER ESASINDA SEBEKEDE MURREKKEB KAVEL BIRLESMESINDEN ISTIDE EDILIR SEBEKENIN IDARE OLUNMASI  INZIBATCI TERFINDE HEYATAKECIRIR  BURADA ISTIFADECERIN SAYI 10 DA COX OLA BILER  KOMPTER SEBEKELERI  YERLESDIYI  SAHEDEN ASLI OARAQ LOKAL VE QLOBAL SEBEKEYE BOLUNUR
LOKAL SEBEKE BIR NECE FERDI KOMPUTERDEN PERIFERIYA QURGULARINDAN IBARETDIR BELE SEBEKEYE COX VAXT LAN DEYIRLER ONLAR BIR -BIRI ILE MEHDUD ERAZIDE KABEL ELAQESI IE BIRLESIRLER  SEBEKENIN KOMEYI ILE FAIL VE PRINTERLERDEN ELEKTRN POCDUNDAN  VE DIGER EHTIYATLARDAN TAMAMI ILE ISTFADE ETMEK MUMKUNDUR  LOKAL SEBEKELERDEN BUTUN ISTIRAKCILAR  VAHID PROTOKOL DESTINDEN  ISTIFADEYE UTUNLIK VERILIR  LOKAL SEBEKELER ERAZI   XUSUSIYYETLERINE GORE YIGCAMLIG ILE  FERQLENIRLER  ODUR KI  LOKAL SEBEKELRDEN ISTIFAD ETMEKLE MUXTELIX YERLERDE ISTIFADE OLUNAN  KOMP BITRLESDIRIRLIR  LOKAL SEBEKELER VE FERDI ISTIDFADECILERI BIRLESDIREN SEBEKE  QLOBAL SEBEKEER VE YA LAN ADLANIR.  QLOBAL SEBEKELER GENIS COGRAFI SEBEKEYE MALIKDIRLER. ONLARIN KOMEY LE AYRI AYRI LOKAL SEBEKELERI VE MUXTELIF PROTOKOLLARI BIRESDIRMEK MUMKUN DUR    BELE SEBEKELERDEN ISTIFADE ETMEK UCUN  PLANLASDIRMA SAHESINDE  TUTARI BILIYE VE TECRUBEYE  MALIK OLMAQ TELEB EDILIR  COX VAXT QARISIQ  SEBEKELERDENDE ISTIFADE EDILIR  BU HALDA BIR SEVIYYELISERVER ESSINDA OLAN SEBEKININ  MUSBET CEHETLERIDEN TAM ISTIFADE EDILMELDIR   LOKAL SEBEKENI QLOBALSEBEKENI BIRLESDIREN   KOMPVE YA KOMP PROQRAM TEMINTI SLUJ A DLANIR  SLUJLAR XUSUSI KOMTERDEN VE YA  KOMP PRAQRAMINDAN IBARET OLA BILER KOMP SEBEKERNI  2 FUNSIYA GORE AYRIRLAR 1  SEBEKENIN APARAT VE PROQRAM  EHTIYYALRINDN BIRGE ISTIFA DE OLUN MASI 2 CI VERILENLERIN EHTIYATLATRINDA BIRGE ISTIFADE  TEMINATINA GORE .
30.MƏLUMATLARIN DAXİL EDİLMESİ FORMUNLAR VE FUNKSİYALAR
MS Excel  proqraminda daxil edilən informsiya 3 katkoriyaya bolunur. Mətn 0 ədəd ve sinfonlarin  konfinasiyasindanda ibaret verilenler. Bu tib verilenlər uzerində hər hansı hesablamalar aparma mumkun deyil.
Bir xanaya 32min 767 qeder mətin sinvonlari daxil etmek olar. Xanada daxil edilmis metnin en coxu  1024 sinvolu gorunur  butun sinvollar ise formula setrinde gormek olar. Qeyd edeki xananin maksimal enine  255 sinvol yerlesir. Ededleri gostermekde istifade olunan  asagidaki sinvollarda ibaret verilenler :  -
+  bu tib verilenler MS excproqrami terefinden hesablama ssubyekti kimi qebul edilir ededler daxil edilerken  regional paramertlerin secilmesinden asli olaraq  .  vergul isaresi  kesr ededleri tam ve kers hissesini  ayrica isaresi kimi qebul edilir .
Ededlerin qarsisinda  plus isaresi ekranda gosterilmir . menfi ededlei daxil ederken onun qarsisinda  menfi isaresi gosterilmelidir E   ve  e sinvollar latin herfi ile  daxil edilmelidir . dustur bir ve bir nece xana da yerlesen  verilenler uzerinde mueyyenn hesablamalar aparmaq ucn daxil edilen isareler her hani dustur = isaresi ile baslayir   dusturlar riyazi emel isareleri ve xususi funksiyalardan   aperatorlardan  istifa etmekle daxil edilir  dusturda istifate edilen xanalarin yanliz  unvani gosterilir  hesablamalar ise  hemin xanalardaki  verilenler uzerinde aparilir dustur daxil edilmis  xanada hesablamalarin neticesi gorununr  dusturun ifadesine ise  formula  sertinde baxmaq olar mes  b 4 xanasinda 2 5 ededin f 4 xanasinda 4 ededi daxil edilmisdir . H 4  xanasinda b4 ve f 4 xanalarin   cemini hesablamaq ucun hemin xana ya asagidaki dustur daxil edilir  enter ddumesi basilar bu zaman h4 xanasinda hesablamanin neticesi yeni 6.5 ededi  bu xanani secdikde ise formula setrinde  “b4 plus f4” ifadesi gorunecek
Dusturu daxil edeldiedi.kde sehve yol verildikde   ekaranda bu barede xeberdarlik edilen dialoq penceresi bezende  dustur daxil edilmis  xanada  value  bu ifade hesablama  aprilmasina mumkunsuzluyune israredi
Xanada daxil edilmis verilenleri  redakte etmek ucun  mausun duymesini hemin xananin uzerinde   2 defe  basmaq vey a  xanani  secib kursoru formula setrinde yerlesdirmek ve yaxud  f 2 duymesini basmaq lazimdir .
Istenilen dusturu  = isaresi ile BASLAYIR  dusturlarda muxtelif  hesblamara aparmaq ucun standart funksiyalardan istifade olunur  “ insert   function “ emrini daxil edin  eyni adli pencerede katekoriya siyahisindan lazim olan katikoriyni secin  mes stastiskasi siyahisindan istediyinin funksiyanin meselen  VERGe secin ve ox  duymesini  ok dumesi ile tesdik edin fuks arqumentlerini  gosterdikden sonra derhal sonra netice alinir.Praktikada  daha cox istifade olunan bezi funksiyalar asgidadir.1.sum-secilmis xanadaki verilenlerin cemini hesablayir.2.avarage-orta  hesablayir.3-min(max)verilenler arasinda minimal-maksimal qiymetin tapilmasinda istifade edilir.4.ABS-ededin mutleq qiymetini hesablayir.5-text-ededi mentige cevrir.6-IF-mentigi funksiya verilmis sertler daxilinde hesablamalar aparir.
31.Minimum ve maksimin funksiyalar
Statistic katikoriyasina daxil olan minimum ve meksimim funksiyalari en cox istifade edilen funksiyalardir. Bu funk. Uygun olaraq her hansi bir saheye daxil olan hucreler icindeki en kicik veya en boyuk qiymeti tapmaq ucun istifade olunur.arqument kimi bir və ya bir necə  sahə ünvanı və ya adı göstərilə bilər. Bu funk. Yaziliş forması aşagidaki kimidir.
1 min (n)və s göstərilmis qiymətləri en kiciyini gösyərir
2 mak()və s göstərilmis qiy en böyüyünü gosterir
 3D8 hücrəsini secin
4 formul cubuğunda =minimm( c3 c7) yazin
5 Enter düyməsini sixin. D8 hucresine c3 c7 sahesindeki en kicik qiymet daxil edilecek.
6 indide e 8 hucresini secin
7 formul cubugunda = mak.( d3 d7) yazin.
8 enter duymesini sixin  e8 hucresine d3 d7 sahesinideki en boyuk qiymeti daxil edilecekdir                 
       32. SETR VE SUTUNLARIN CEMINI HESABLANMASI
ISTENILEN DUSTUR BERABER ISAESI LE BASLAYIR. HER HANIS XANAYA DUSTUR DAXIL ETDIKDE BU DUSTURDA GOSTERILEN XANALARIN KORDINATLARI DUSTURUN OZ XANASINI MOVQEYINE NISBETDE VEILIR.
TUTAQ KI D12 XANASINDA   D3 D4 D5 XANALARINDAKI EDEDLERIN CEMINI GOSTERMEK LAZIMDIR. BUBUN UCUN HEMIN XANAYA ASAGIDAKI DUSTUR DAXILI EDILIR
 RR1 RC GORNUSUNDE REJMINDE  OLACAQ
YENI R12 C 4 XANASINDA HEMIN SUTUNDA  4 SUTUNDA HEMIN SUTUNDA YUXARIDA OLAN 9CI 7 CI 5 CI XANALARIN CEMI HESABLANIR.
EXCELDE CEMI TAPMAQ COX ASANTDIR. BUNUN UCUN STANART ALETLER CUBU UZERINDEKI  AVTAMETIK CEMLE DUYMESI KIFAYETDIR . BU DUYMEDEN 2 FORMADAN ISTIFADE EDE BILERSINIZ.
1) DUYME UZERINDE BIR DEFE SIXARAQ  FORMUL CUBU GU GORNECEQ FORMUN UZERINDE DEYISIKLIK APARA BILERSINIZ.
2)DUYME UZERINDE 2 QAT SIXARAQ CEMLEECEK EDEDIN YERLESDIYI HUCRELERIN AVTOMATIK  SECILMESINI VE HESABLANMASINI TEMIN EDE BILERSINIZ. .
BIR HUCREYE AVTOMATIK CEM VE DUYMESINDEN ISTIFADE EDEREK HESABALANMIS CEMI YAZARKEN EXCEL O HUCRESININ UZERINDEKI ALT ALTA YERLESMIS  BU TUN QIYMETI AVTOMATIK OLARAQ  SECIB CEMLEYIR. EGER HEMIN QIYMETLERIN YERLESDIYI HUCRELER YAN YANA DEYILSE  (MESEN SEKILDE GOSTERILDIYI KIMISIDE ) NE ETMEK LAZIMDIR.
EGER C 8 HUCREINI SECIBATOMATIQ CEMLE DUYMESINI 2 QAT SIXARSINIZSA YANVAR AYININ BAKI AYI ILE ELEQEDAR OLARAQ USTEKI QIYMET CEME DAXIL EDILMEYECEKDIR .BU SEHVI ETMEMEK UCUN YAN VAR AYINA AID BITUN QIYMETLERI SECIB AFTOMATIK CEMLE DUYMESINI  1 DEFE SIXIN EXCEL SECDIYINIZ QIYMEKTLERIN CEMINI HESABALYIB BUNU ALTAKI BOS HUCREYE DAXIL EDECEKSINIZ . BU USULU DIGER AYLAR UCUN DE TETBIQ EDE BILERSINIZ
HUCRE ICERISINDE HEM FORMULUN OZUN HEMDE CEMI TAPILACAQ SAHENN  HUCRELER QIRIQ XETLERLE CERCIVEYE ALINIR BUNDAN BASQA  FORMUL ICERISIND TAPILACAQ SAHENI UNVANIDA SECIVILMISDI . INDI  BU SAHE UNVANI DUZELDE BILERSINIZ BUNUN UCUN A FORMULUN ICERISINDEKI KURSARDAN  ISTIFADE DEREK  YADA SAHE UNVANINI SECILI IKEN MAUS VASITESI ILE C3 C6 SEHFESINI SECMELISINIZ.
33.TELEKOMMUNIKASIYA SEBEKELERI

TELEKOMLIKASI VASITELERI UZAQ MESAFEYE INFORMASIYA OTURULMESI VE QEBULUNU TESKIL EDEN TEXNIKI VASITELERDIR . DUNYADA  OLAN IXTYARI INFORMASINI ELDE EDILMEK UCUN KOMP TELEB OLUNAN INFORMASIYA BAZASINA DAXIL OLMAQ IMKANINA  MALIK OLMALIDIR. BU DA OZ NOBESINDE BUTUN KOMPLERIN NEHEG BIR HESABLAMA SEBEKESI SEKLINDE BIRLESDIRMEYI TELEB EDILAR KECEN ESRIN 60 80 CL ILDEBOYUK UNVERSAL KOMPLER UZAQ MESAFEDE YERLESEN  TERMINAL QURUPLARINA MAL8IKDIRLER  BU TERMINALLAR  BIR NECE ISTIFADECIYE EYNI ZAMANDA  KOMP DE ISLEMEK IMKANI VERIRDI TERMINALLARIN KOMP BIRLESME TEXNOLOGIYASI ILK HESABALAMA SEBEKELERINI YARANMA ESASLARINI QOYDU DAHA SONRALAR QLOBAL SEBEKELER MEYDAA GELDIKI ONLAR  VASITESI ILE DAHA UZAQ MESAFELERDE OLAN KMPLER BIR BIRI ILE BIRLESE  BILERLER QLOBAL SEBEKEYE MISAL OLARAQ  INTERNET SEBEKESINI GOSTERMEK OLAR UZAQ MESFEDE YERLESEN KOMPLERER ARASINDA  INFORMASIYA MUBADILEINI TESKIL ETMEK UCUN SEBEKE UNVANINI VERMEK VE LAZIMI RABITE ELAQESINI QURMAQ LAZIMDIR BU DA MUEYYEN VAXT SERF OLUNMASIN TELEB EDIRSI DIGER KANALLAR ITISMAR UCUN BAHA OLDUGUNDAN VE VE QLOBAL SEBEKEYE YALNIZ MEHDUD SAYDA KLENTLER DAXIL OLABILDIKLERI UCUN INFORMAIYAUBADILESINI ESAS  KANALI KIMI TELEFON XETTINDEN ISTIFADE  EDILIRDI   TELEFON XETTI ILE KOMP ELAQESINI YARATMAQ UCUN LAZIM OLAN  ILK QURGU 70 ILLERIN EVVELERIDE ISTFADE OLUNMUSDU BUNA MADEM QURGUSU DEYILLIR  BU QURGU KOMP GOSULIR VE TEL KANALI VASITESI ILE VERIENLERI OUREK VE QEBUL IMKANINA MALIK OLUR  HAL HAZIRDA MUXTELIF FUNK LERINE YETIREN KULLU MIQDARDA MUXTELIF MODEMLER MOVCUDDUR BUTUN DUNYA SEBEKELRINI EKSER HISSESI MODEMLERIN KOMEYI ILE TESKIL OLUNMUSDUR  SON ZAMANLAR INTEQRASIYA XIDMETLERINE MALIK TELEFON SEBEKESINDENDE ISTIFADE OLNR BUNUN YARADILMASINDA ESAS MEQSED VERILENLERIN OTURULME SURETINE OLAN  MEHDUDIETI ARADAN QALDIRMAQ  VE EYNI ZAMANDA MOVCUD OLAN TELEFON XETTLERI ILE ISLEMEK IMKANINA MALIK OLMAQDIR  BU CUR SEBEKENIN E QOSULMINSIPI  SIQNALARIN REQEMLI EMALISIR  BU SEBEKELER  COX KALLALI OLURLAR .FERDI KOMPLERIM MEYDANA GELMESI QLOBALSEBEKELERE BOYUK TESIR GOSTERERK ONLARIN  KEMIYYET VE KEYFIYYET CEHETCE YAXSILASMASINA SEBEB OLMUSDU  BU ARTIMIN COX HISSESINI ISE ISTIFADECILERDE OLAN KOMPLER VE MADEMLER TESKIL EDITMISLER BUTUN QLOBAL SEBEKELER BIR BIRI ILE ELAQEDARDILAR LAKIN ONLARDAN BEZILERI  ADI RABITE VASITELERI KIMI TELEQRF TELEFAKS ADI POCT XIDMETLERIDE GOSTERE BILER BUNUN UCUN SEBEKENIN XUSUSI QOVSAGIOLUR KI ONLAR ELEKTRON POCDU ILE MEKTUB VE DIGER MATIRIALLARI QEBU EDIR VE SONRA ONLARI FAKSLA LAZIMI TELEFON NOMRELERE GONDERIRLER  BELE SEBEKE ILE HEMCININ ADI MEKTUB VE TELEQRAMARIDA GONDERMEK MUMKUNDUR  BELE HALDA  ELEKTRON POCDU ILE  SEBEKENIN XUSUSI QOVZAGINA METIN GONDRILIR ORADA O AYDINLARILIR ZERFIN DAXILINE QOYULUR VE ADI POCTLA GONDERILIR .

34KOMPUTERIN  ƏSAS HİSSƏLERİ VƏ ONLARİN İS PRİNSİPLƏ
Biz   istifadəci ucun nezerde tutulmusç  nisbeten  ucuz universal mikrokomputer ferdi computer adlanirş Ferdi computer adeten aciq arxeaktura prinsipi  asagidakilardan   ibaretdir.
1.Yalniz komputerin fealiyyet prinsipinin tedbiqi ve onlarin konfiqurasiyasi nizama salinir ve satandartlasdirilir.
2.Daxili genislenme yuvalarinin hesabina computer asanliqla  genislendirilir ve computer sistemnin esas funksiyonal  kompenmetleri ve onlar arasindaki qarsiliqli elaqeni blok sxemde  gormek olar.Komputerin muxtelif qurgularin bir-biri ile birlesdirmek ucun onlar eyni interfeyse malik olmalidir.
Interfeys 2 qurgunun bir-birile qosulma vasitesidir. Umimiyyetle komputerin qurulusu asagidaki kimidir.
1.Esas aparat  hissesini ozunde birlesdiren system bloku. Bloka ana lovhe mikroprosessorlar, mikrosxemler, yaddaslar, sertdisk, elastikdisk disk surucusu, sidiroom ve s. daxildir.
2.Metn vey a qrafik melumati ozunde eks etdiren manitor.
3.Istifadeci terefinden istenilen informasiyanin ferdi komputere teqdim ucun elaqe qurgusu olan klavyatura.
4.Monitoruun uzerinde yerlesen xususi gostericini kursoru ekran boyu istenilen gostericisini kursoru ekran boyu istenilen istiqametde hereket etdiren maus qurgusu.
5.Bunlardan elave ferdi komputerde perferiya qurgulardan perferiya, skayner, reqemli kamera ve s. istifade olunur.
35SISTEM   BLOKU
Ferdi komputerlerde istifade edilen texmini elementlerin esas birlesme qovsagi olub daxilnde komputerin islemesi ucun lazim olan en ehemiyyetli vasiteleri  birlesdirir. Sistem bloku daxilinde yerlesen qurgulari daxili, xaricden qosulan qurgulari ise xarici qurgular adlanir.
36KLAVIATURA
Ferdi computer ile istifadeci arasinda elaqe yaradan qurgu klavyaturadir. Klavyatura bezi hallarda computer ile bir lovhe uzerinde  esker hallarda ise musteqil qurgu kimi qurulur, istifade edilir./
Klavyatura duymelerini dord qrupa bolmek olar.
1.Qrupa daxil olan  duymeler komputerin merkezinde yerlesir.Onlar herf ve bezi basqa  simvollari  komputere daxil etmek ucundur.
2.Qrup funksiyanal  F1 F12 –ye qeder  ve onlar klavyaturanin yuxari hissesinde yerlesir.
3.Qrup duymeler kursorun hereketini istiqametlendirmek ucundur.
4. qrupa kursorun hereketini idare eden duymeler aiddir.
Bu qrup duymeler esasen  2-meqsed ucun istifade edilir.  1-ci hal reqemlerin blokirovka rejimi  vereqemdenelave 4 hesab emelinin isareleri komputere daxil edilir.  2-ci halda blokirovka rejimi oradan goturulur.
37MANITOR
Ferdi komputere daxil edilen ve oradan oxunan informasiyani eks etdirmek ucun manitordan istifade edilir. Manitorlarin idare olunmasi komputerin daxilinde formalasan video siqnallari hesabina bas verir. Indiki zamanda istehsal olunan komputerlerdeerde  monitorlardan genis istifade edilir. Bunun esas sebebi manitirardan alanmis tesviri rengli sekilde muqayise olunmus derecede uygunlugu ve safligidir.
Manitorun esas gostericisi – ekran olcusu, ekranda tesvir olunan noqtelerin sayi,  tesvirin eks olunmasinin  maksimal tezliyi ve ekranin mudafie gostericisidir. Eks olunma tezliyi herslerle olculur  Tezlik artiqca tesvir daha da temiz olur.Muasir manitorda tezlik  75-100 hers arasinda olur. Monitorlar monoxrom 1 rengli ve cox rengli olurlar . Son xamanlar ancaq ferdi komputerden istifaden edilmek ucun xususi texnika ile hazirlasnmis mantorla  istehsal olunur. Bele manitorlarin dioqonalinin olcusu 15 – 13 duyum arasinda deyisir .Manitoru hazirlamaq ucun  maye kristaldan isifade edilir.

38PERIFERIYA QURGULARI VE ONLARIN IS PRINSIPI
Verilenlerin  bloka  daxil edilmesive ya xaric edilmesi, hemcinin blokda uzun muddet saxlanilmasi ucun istifade olunan qurgulara perferiya qurgulari deyilir. Ferdi komputerlerin cevikliyi ve universialligi perferiya qurgularindan bir basa aslidir. Perferiya qurgulari ferdi komputrrin komekci emeliyyatlari yerine yetirmek ucun istifade edilir. Perferiya qurgulari teminatina gore asagidaki kimi qurasdirilir.
1.Verilenleri daxil eden qurgular-skayner, reqemli kamera ve s.
2.Verilenleri xaric eden qurgular-printerler,
3.Verilenleri  mubadile eden qurglar-fak modemler.
4,Verilenleri saxlayan qurgukar-strimmer, toplayicilar, maqnit qurgular.
PRINTER-aliinmis neticeni monitorda uzun muddet saxlamaq ve komputerden  kenara tehlil etmek cetinlik toredirdi. Bu problemlemi cap qurgulari printerler aradan qaldirdi.
Printer cap eden demekdir, printerler bir-birinden cap etme usuluna , sixligina , suretine ve cap rengine gore ferqlenirler. Prunterlerin asagidaki novleri var:
1.Matrisli printerler,2.Axinli printerler, 3. Lazer printerleri, 4.Termoqrafik cap printerleri ve s.
MODEM—Modem computer ve telefon siqnallarini anoloq siqnallarina vey a eksine avtomotik ceviren qurgudur. Hal –hazirda  adi modemler istehsal olunmur. Modem dedikde faks modemi nezerde tutulur.
SKAYNER-Metn ve qrafiki  informasiyanin suretinincixarib ve komputere daxil etmek ucun skayner  qurgusundan istifade edilir.  Skayner fotosekil, resm elyazmasi, qezet ve jurnal suretlerini komputerde tekrar istifade edilmesi ni temin edir.
STRIMMER-(uzun lent)-Informasiyanin maqintafon lentine yazan xususi imkanli maqintafondur. Ondan sert maqnitafon diskinde olan  informasiyanin ehtiyyatda saxlanilmasi ucun istifade edirler .Eger heddinden artiq vacib olan informasiya sert maqnit diskindedirse onun strimmerde saxlamaq meslehet gorulur. Strimmerin kasetleri boyuk tutuma malikdirler.\
PLOTTER-Kagiz uzerinde muxtelif certiyojlarin cekilmesini temin edir. Esasen komputerde muhendis meseleleri ni hell etmek ucun istifade edirler.
REQEMLI KAMERA- Komputere tesvirleri daxil etmek ucun istifade olunan xususi quruluslu cihazdir.
39KOMPUTERIN     PROQRAM       TEMINATI
Tertib edilmis proqramlasri deyismekle komputerde muxtelif sahelerde elverisli vasite kimi istifade etmek olar. Komputer bu meqsedler ucun mutleq mueyyen proqramlarla temin olunmalidir. Diger terefdende  tedbiq  olunmasi sahelerinden asili olmayaraq komputerin semereli istifade edilmesi ucun  istifadeci tertib edilmis proqramlar haqqinda etrafli  melumata malik olmalidirlar. Esas meseleleri yerine    yetirmek  ucun computer uygun proqramlarla temin  olunur ki, hemin proqramlar kompleksi ferdi komputeri proqram teminati sistemini temin edir. Is usuluna gore proqram teminatina daxil olan proqramlar  3  katiqoriyaya bolunur,
1.SISTEM PROQRAMLARI-bu proqramlar hemise hazir veziyyetde olub komputerin daxilinde saxlanir ve aparat hissesi ile istifade  olunan proqramlar arasinda elaqe yaradir.
2.QEYRI REZIDENT ADI PROQRAMLAR-bu proqramlar vasitesile istenilen nov  meseleni hell etmek olur. Bu proqramlar isini bitirdikden sonar emeli yaddasi bosaldir ve idareetmni basqa proqramlara oturur.
3.REZIDENT PROQRAMLAR-adi proqramlardan ferqi  olacaq idare etmeni basqa proqramlarla oturdukde emeli yaddasdan silinmir ve hemin proqramlarin icrasi basa catdiqdan sonar idareetmeni  yeniden  oz uzerine gotururler.
Komputerde istifade edilen proqram teminatinin funksianal teyinatina  gore 3 qeupa bolmekolar.
1.Idareetme ve muxtelif komekci funksiyalari yerine yetminati  funksiyalari  yerine yetiren istem proqram teminati .
2.Komputer ucun yeni proqramlarin yaradilmasini temin eden proqramlasdirma  sistemleri.
3.Istifadecinin mueyyen isleri heyata kecirmesini bilavasite temin eden tetbiqi proqramlar.
40.TCP\IP unvanlar
1973cu ilde Bob Con ve Vin Sert muxtelif komputerleri sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydada elagelendiren TCP(transmission control protocol)isleyib hazirladilar.Bu protocol internetde melumatlarin oturulmesi ve istiqametlendirilmesi temin edirdi.Sonralar bu protocol iki protokola bolundu.TCP verilnler axininin idaredilmesi ve paketlerin itirlmesini  neytrallasdirilmasini :IP-ayri-ayri paketlerin  unvanlasdirilmasi ve istiqametlendirilmesi.Hazirda internetin baza protokolu hesab edilir.20ci esrin 80ci illerinde internet avropada,90ci illerin ortalarinda MDB olkelerinde yaradilmisdir.IP internetin baza protokoludur.TCP\IP muxtelif computerlerle elagelendirlir.TCP computer sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydlarla elagelndirlir.Onun esas funksiyasi gonderilen paketleri informasiya siqmentlere bolmek ve onlari suretle ve tehlukesiz oturulmesi temin etmekdir.IP computer unvanini saxlayan gonderilen melumatlari oz unvanina duzgun catmasinin temin eden protokoldur.Her bir komputerin IP unvan sebekede her biri 256dan cox olmayan 4qrup ededden inbaret olur.Reqem qrup bir- birin noqte ile ayrilir.Reqem unvani cox zaman ad,unvan formasinda istifade edilir
41.Domenler.
80ci illerde daha rahat system olan domen adlar sistemi (domen name system DNS)yaradildi.Bu system iyeraksik qurulusa malikdir.Internet ilk defe ABS da yarandigina gore 1ci seviyyeli domenlerin formalasmasinda amerikalilarin tesiri hiss edilecek geder olub.Birinci seviyyeli domenlerden daya cox meshur olanlar asagidakilardir.:
1.        Com-kommersiya teskilatlari
2.       Edu-tehsil muessiseleri
3.       Gov-hakimiyyet qurgulari
4.      Mil-herbi qurumlar
5.       Net-muxtelif sebeke agentleikleri
6.      Int-beynelxalq teskilatlar
7.       Org-geyri kommersiya teskilatlari
Birinci seviyyeli domenlerden sonra ise daha asagi seviyyeli domenler gelir.Ikinci seviyyeli domenler adeten seher ayelet adlari olur.3cu seviyyeli domen ise firma,muessise adlarindan ibaretdir.Birnci seviyyeli teskilat domenleri basqa computer yerini mueyyenlersdiren cografi domenler var.Olke kodlari olkeni bildirmek ucun iki simvoldan istifade edilir.Birinci seviyyeli cografi domenler asagidakilardir.
1.        Az-azerbaycan
2.       Ru-rusiya
3.       De-almaniya
4.      Fr-fransa
5.       Se-isvecre
6.      Uk-boyuk britanya
7.       Tr-turkiye
Internetdeki istenilen domenler tam domen adi ile identifikasiya olur.Buna ise bezen mutleq domen adi deyilir.Domenler birbirnin icinde iyeraksik qurulusa malik olurlar.Bu zaman domenler agaclarin budaqlari host xidmetler ise onun yarpaqlari kimi olur.Domen konkret bir erazide ehate etmir.O muxtelif olke muessise, bank sobesi ola biler.
42.URL unvanlari HTML dili.
Web sayt (webseti web-horumcek toru, site yer )HTTP HTTPS protokolu vasitesile internetde muraciet etmek mumkun olan eyni movzunu web sehifelerinin yigimidir.web saylarinin unvan yigimi umumdunya horumcek torunun yaradir.Web saytlari sehifeleri unvanlari domen unvanlari adinda birlesmis olurlar ve eyni mentiqi struktura malikdirler.Web sayti anlasyisi hosting server provider domen sebeke ve s anlayislarla six baglidir.Internet texnologiyalari inkisaf etdikce bir-srevreden coxlu sayda domen ve web saytlari yerlesdirmek mumkundur.Dunyada ilk web sayti 16 avgust 1991ci ilde Tim Borners terefinden yaradilmisdir.Hemin saytda world wide web  yeni texnologiyasi haqqinda umumi anlayis vererek urc unvanlasdirma ve internet HTML dili haqqinda danisir.Hemin saytda web serverleri ve web browserlerin qurulmasi isi ile bagli informasiya verilirdi.Hemin sayt dunyada ilk internet katalogudur.Beleki tim browserleri diger saytlarda kecidlerin siyahisi gosterilirdi.Tim bornes hesab edirdiki hiber metnlerde istifade etmekle sebekelrde  informasiya mubadilesini cox suretle ve effektiv aparmaq mumkundur.Bu ideyani heyata kecirmek ucun o hele 1980ci ilde Enqrul proqram teminatini yaratdi.1991ci ilde CERN tetbiq olundu.Tim browserli web texnologiyasinin HT atasi hesab olunur.Internetde olan oz aralarinda hiber istinadlarla birlesmis kicik saytdan tutmus boyuk informasiya portalina geder herbi resurs bir nece tematik rublikalari teskil edir.Bir qayda olaraq menzumu qisa anonslarla verilmis butov bolmelerdeki birinci yeri baslangic sehifeye getirlirki bu sehifeye index, html saytin butun baslangic senedlerine bele adin verilmesi meslehetdir.Cunki eks tegdirde her hansi bolmenin baslangic sehifesinin adi gosterilmeden verilen unvana muraciet olunursa  browser sehifesinin ozu yox cari qovluqda saxlanmis fayllarin siyahisinda gosterecek senedlerin uygun bolmnelerine gore poaylanmis tematik rubinalar yigini ve butun sehifeni resurslari arasinda evvelceden lahiyelendirilmis hiperler elagedader saytin metntiqi strukturu adlanir.Fiziki strukturu ise sayt nesr olunmus qovlugun alt direktoriyalarindaki fiziki fayllarin yerlesdirilmesi kimi basa dusulur ola bilerki mentigi ve fiziki strukturlar ust-uste dusmesin cunki,senedin fiziki strukturlarinda fayillar proqramisitin isini asnlasdirmaq meqsedile mueyyen qaydalari yerlesdure biler.
43.Providerler.
Providerler internet xidmetlerini teskil eden teskilatdir.Internete baglanmaq ucun komputerin nece sazlanmasi ve s proqramlarin haqqinda providerden cavab almaq lazimdir.Providerlerin esas paramatrleri asagidakilardir.
1.        Qlobal sebekeye baglanti surety
2.       Dayaniqli ve keyfiyyetli servis
3.       Modem nomresinin sayi serfeli qiymet siyaseti ve s xidmetler.
Provider internete qosulma ile bagli lazim melumat vermeli baglanti ucun lazim olan telefon nomresi bildirmeli ve musteriye parol ve login teqdim etmelidir.Hazirda olkede internet xidmeti gosteren 30 provider vardir.Providerlerin esas xidmeti Delta telekom birge muessisesinin komeyi ile elde edilir.Olkede internet tarfikinin 85%i bu gurgunun uzerinden kecir.Azevrotel providerinde qlobal sebekeye peyk vasitesile elage baglanan kanallar movcuddur.2004cu iledek azerbaycanin internet seqmenti iki noqtede kesismisdir.Azersat ve Azevrotel yani olke providerler arasinda qarsiliqli razilasmaya gore yerli informasiya mubarizesinin qurulmasi ucun iki provider qrupu yaradilmisdir.Providerlerin  ekseriyyeti dialup baglanti birbasa xett hosting ve satndart xidmetler teskil edir.Olke istifadecilirenin 60-70%i dialup baglanti ile sebekeye qosulur.2004cu ilden etibaren Azevrotel ve baki internet yeni abunecilerinin ozlerine mexsus olan adi mis meftil ile yeni qlobal sebekeye qosulma teklif etmeye baslayir.Catel sirketi CDH texnologiyasi ile reqemsal simsiz internet xidmeti teklif edir.Bu xidmetin esas ustunkuyu ondan ibaretdirki Baki ve Abseron erazisinde eyni bir telefon nomresinden internetden hem evden hem is yerinden hem de masinda istifade etmek mumkundur.Azerbaycanda istifade edilen providerler:
1.        Azevrotel
2.       Adanet
3.       Azstarnet
4.      Azerin
5.       Ekstranet
6.      Bakinternet
7.       Azeronline
8.      Intrans
9.      Azernet
44.Ofis proqramlari word senedi ile is Senedin yaradilmasi
Bos senedin evveinde kursor adlanan saquli xett yerlesir. Kursor klaviaturadan daxil edilecek simvolun ekranda movqeyi gosterir. Qeyd etmek lazimdir ki,senedin istenilen hisssinde maus duymesini 2  defe  basmaqla  kursorun movqeyini secmek olar. Ilk addimlar sozlerini daxil et. Sozler arasi boslugun yaradilmasi ucunspacber qlavisini basin. Uzun setrlerin capi zamani entere basmagin ehtiyaci  yoxdu. Novbeti setri kecmek ucun cumlelerin adini yazmaq lazimdir. Yeni muasir texnologiyalar dunyasina qapi acir. Enter  klavisini basmaqla novbeti abzasa kecirik. Metin daxil edlmesi zamani her zaman sehvlere yol verilir worded bu kimi sehvlere delete backspace klavislerinin komeyi ile aradan qaldirmaq olar. Senedin sonra ki istifadecileri ucun mutleq yadda saxlamaq lazimdir. Bunun ucun hemin fayla ad vermek olur sert yumusaq  vey a sebeke diskinde saxlanma lazimdir. Senedin ilkin yadda saxlama zamani onun adini ve  saxlamlacagi zamanini gosterilmesi vacibdir. Fail menyusunu acin.  Acilmis menyuda hansi adla yadda saxlama save as  emirini secin beelikle ekranda hansi adla yadda saxlama save as diaoq penceresi yaranacaq. Harada yadda saxlamali save in sehifesinde oxu basin ve acilmis siyahidan ser diski secin . acilmis qovluq siyahisinda lazimi qovliq adinda mausun sol duymesini 2 defe basin . fayilin adi tile name sahesinde verilenleri qeyd edin ve daxil edin fayilin yadda saxlnmasi prosesi .
45.Senedin acilmasi
Yardimci senedin ekrana cagirmaq ucun standart “standard” aletler lohvesinde acmaq “open” duymesini basin. Ekranda acmaq open dialoq penceresi yaranacaq. Bu pencere aclacaq. Qovluq ve senedi secmeye imkan verir.bunun ucun baxmaq “look in” sahesinde oxu basin. Ve sert diski qeyd edin. Qovluq siyahisinda lazimi qovluqda mausun sol duymesini 2 defe basin . acilan qovluqda istenilen fayili secib uzerinde mausun sol duymesini basi.belelikle wordun kicik sahesinde sened gorunecek. Eger siz fayili mutleq parolla yadda saxlamaq isteyirsinizse ilk novbede hemin hemin fayili ekrana cagirmaq lazimdir. Belelikle wordun kicik sahesinde sened yaranacaq. Indi ise fayil menyusunda hansi adla yadda saxlamaq save as emrini secin acilmis dioloq penceresenide xidmet “tools “ ve sonra  parametirler securite options emrini secin .yaranmis sehifenin fayilin acilmasi ucun parol “ word to open” sahesinde fayili acmaq ucun parolu secin . diqqed edin ki yigilan parol ulduzlar sekilinde gosterilsin . novbeti verilenleri daxi edimesi  parol “password to  modify sahesinde 2-ci parolu daxil edin ve oxu basin. Ekranda parolun tesdiki confram password penceresi yaranacaqdr. Fayilin acilmasi ucun parolu daxil edin . ok basin. 2 parolun tesdiqi ucun pencer acilacaq ve bu pencerede verilenleri daxil edilmesi ucun parolu password to modify tekrar edin ok basin  posesi tamamlamaq ucun yaddas saxlamaq ucun “save “ duymesini basin senedi baglayin . neticede sened her defe acildiqda word parolun daxil edilmesi ucun pencere gorunecek  senedi acmaq ucun siz parolu gostermelisiniz, eks halda sened acilmayacaq.
46.internetin tarixi ve xidmetleri.
Kecen esrin 50 ci illerinde kmputerde istifade ederek informasa oturulmesi ve qebul edilmesi laboratoriya seraitinde eksprment kimi heyata kecirilir. 50 ci iin sonunda ise ABS mudafiye naziri istifade etdiyi computer arasinda elaqe sebekesi yaratmaq meqsedi ile Arpanet adli paylamis sebekeni sifaris verir ve bu sifarisde eses meqsed bir birinde uzaq mesafelerde yerlesen ve muxtelif komputerin arasinda elaqe yaradilmasinin temin edilmesi idi.yaradilmis arfanet sistemi elmi tedqiqatinin aparilmasi meqsedi ile elm xadimlerinin rehberlik etdikleri computer merkezlerinin bir-birinden uzaq mesafelerde yerlesen ,baxmayaraq onlarin arasinda hell edici rol oynayir.aydin olurki,yaradilmis sistem electron poctunun gonderilmesinde ve informasiya mubadilesinde evezsizdir.afarent sistemi gunu-gunden inkisaf edir ve istifadecinin umumi raziligi ile 1983-cu ilde 2 sebekeye afarent ve milnet adli yeni sistemlere bolunur.milnet sistemi tamami ile herbi meqsedler ucun istifade edildiyi halda arfanet tedqiqatin aparil,asinda istirak edir.yaradilmis elaqe sistemleri sonraki illerde daha da genislenmis ve bir-biriyle six elaqeye girirler. Teskil olunmus vahid elaqe sistemini intenet adlandirirlar.
47.World Wide Web
Indiki zamanda internet arasinda esasa yer tutan  Word wide web –umumdunya horumcek toru qloba sebeke olub  butun web severlerini ozunde birlesdirir.
Web kecidlerde saxlanilan senedler web sehifeler adlnir. Muasir dovurde  web sehifeler interet xidmetlerini en cox yayilmis informasiya novu sayilir. Web sehiflerinde informasiya hipe metinlerle yaradilir. Hiper metin mueyyen sayda metin senedlerini istinad edilmekle  birlesdirilmesi texnologiyasidir. Hiper metin ozluyunde  metin senedidi onun terkibi digger senedlerde saxlanilan matriellara muraciyyet etmekle  toplanmis metinler toplusundan ibaretdir .
Hiper metin senedlerine istinad hiper muraciet etmek demekdir. Hiper muraciyyet senedi ise adice metin senedidir. Onlar diger  metin senedlerinde renglerine  ve atlarinda xett cekilmelerine gore ferqlenirler
Xususi  hazirlanmis brauzer proqramlari var bu proqramlar web muhitinde ve internetde axtarisa ve baxisa imkan yaradn hemcinin istifadecinin kompde isleyen xususi proqramlardi. Bu proqramlara brazer deyilir . muxtelif sirketler terefinden yaradilmis bir cox burazer proqramlari movcudur lakin daha cox istifade olunan mixrosfort sirketini internet eksprolel ve yaxud netcahe sirketinin netcahe  komlikarorudur. Brozerlerin komeyi ile istifadeci  web shiferinin birini digerine tekce web kecitlerini ehatesinde deyil  basqa yerlerde kecmekle  web sehiferinde hiper muraciyyetin daxilindekilere baxis kecire biler . demli web sehileri bir-biri ile internet daxilinde ixtiyari sekilde elaqelidirler odur ki informasiyyatin bu sekilde teqdimi ummumdunya horumcek toru adlanir iper metinde informasiyanin teqdim etmek ucun istifade edilen dil  htmm adlanir\
Htmm dili senedlerin formatlasdilirmasi ile baglali onarin metintiqi qurluslarini tesvirini de temin edir .senedlerin formatlasdirilmasi ve tesviri komp xususi proqram  - brauzer vasitesi ile heyata kecer
Burazerlerin asagidaki funk vardir
1.        Senedlerin saxlanilmasi vehemin senedlerin  butub  hemin tekib hisselerini yukleyen web server ile elaqelerin yaradilmasi
2.       Brazer isleyen komp imkanlarini netere alaraq web sehifelerinin formatlasdirilmasi ve tesviri
3.       Web sehifelerini terkibe daxil olan multimediya ve digger obyeklerin tesviri ucun avadanlilarin teqdim edilmese
4.      Web sehifelerine  terkibine daxil olan multimediya ve digger ob pyekerin yeni obyetlerle inslenmesi proqramarini sazlanmasi mexanizimi teskil edilmesi
5.       Web sehiferinde axtrisi avtomatlasdirilmsinin temin edilmesini
6.      Internetin digger xidetlerden istifade etmek imkaninin  istifadeciye verilme se ve s
Hiper senedlerin oturulmesinden otru http  adlanan protocol islenib hazirlanmisdi.
48.Brauzer Internet explorer proqrami.
www-da islemek ucun computer brauzer adli xususi bir peroqram olmalidir. Brauzer adli xususi bir proqram olmalidir. Brauzer tetbiqi proqram olub www ile qarsiliqli elaqede olaraq sebekede muxtelif senedlerin alinmasina, onlara baxis kecirmeye  ve mzmununu redakte etmeye imkan verir.  Brauzer tedbiqinde metn, ve multumediya informasi olan senedlerle islemeye imkn yaradir.  Bundan basqa o, internete daxil olma usulu ve protokollari teyin edir. Bir qayda olaraq www da senedler hipermetin seklinde olurlar. Adi metinlerden  ferqli olaraq  sebekede senedler bir sira emrlere  emirlere malik olurlar. Bu emrler vasitei ile  senedin sturukturu ve digger senedlere istinad gostereilir. Bunun vasitesile  brauzer  konkret computer imkanlarina  uygun olaraq, ekranda tesvir edilen sened uzerinde mueyyen farmatlanma yerine yetirilir. Internet terkibinde muxtelif nov aparat vasitesinden istifade edildiyine gore  web  sehifenin islenmesi ucun universal hipermetn  dili html. Senedin sturukdurunu gostermek ucun istfade edilen emrler toplusu html-ya  daxildi. Html vasitesile sened uygun mentiqi  komplmetlere bolunur.  Serlohve , siyahilar ve s .  senedin konkret fomatlasma atributlari hemin senede baxis zamani istidafade brauzer vasitesile teyin edilir. En genis yayilan brauzerler bunlardir.
1.        Windows ucun Mosaic
2.       Cello proqrami
3.       Linx
4.      Elnet win web
5.       Internet works
6.      Mikrosolt internet explore
7.       Netskop komnikator
Muxtelif intenet explorerin acilmasi  windowsun “”explore” my computer” pencerelerinde ve hettda idare panelinde web sehiferelere baxis kecirmeye imkan verir,web sehifesi bu halda  internede korpafit sebekede  yada sert disked ola biler. Windows   explore paneli web sehifenin seklini alir, bud a isi asanlasdirirve laimi qovsaq vardir. Sebeke vasitesile  mueyyen mallari almaq istedikde kredit t karti ve mal gonderilecek unvani muhavie etmek unvani vardir.
 49.E-poct unvanlar.
Internet istifadecilerinin en cox yararlandiqlari internet xidmetlerinden biride e-poctdur.Bu xidmet novunden istifade etmekle ani bir zamanda butun dunya ile mektublasmaq olar.Mektublasmanin en effektiv rahat yolu e-mail poctdur.Internetre daxil olmazdan once en vacib sey e-poct unvanini oyrenmeyimizdir.Bu unvani ise size internete baglayan provider vermelidir.Adeten e-mail poct providerleri olcuden boyuk fayllari gebul etmir ve gondermirler.Bu hecm cox halda bir nece mgb olur.Lakin son dovrlerde bu sahede regabet hedsiz derecede guclenib.E-mail poct terminini bir istifadecide digerine gonderilen mesajlari ifade edir.E-mail poctda istifade etmeye baslayan her kes ona oyresenden sonra indiyedek onsuz nece yasadigi haqda dusunmeli olur.E-mail unvani formasi onun sahibinin yerlesdiyi cografi mekan haqqinda mueyyen tesevvurler yaradir.E-mail unvani adeten asagidaki formada ola biler.
“sizin adiniz@alt domen 1ci seviyyeli domen (multimediya @.cit.az)
“Sizin adiniz “bolmesine sizing poct serverinde geydiyyatdan kecmis istifadeci adinizidir. Bu sizing esl adiniz olmayada biler.Adeten bir ad ve soyad herflerin konbinasiyasindan ibaret olur,yaxudda legeb goturulur.
@-isaresi “eta” adlanir.  Bezi klassik internetciler buna sabacka deyir.  Es linde bu simvolun ,menseyi haqqinda degig melumat yoxdur.Ilk defe olaraq 1971 ci ilde e-poct gonderen Rey Tom Linson oz istifadeci adini komputerin adindan ayirmaq ucun bu isareden istifade edib.Hemin dovrlerde bu quyruqlu “a”simvolu e-pocta esasen isaresi kimi islemeye baslayir.
Alt domen-unvan sahibinin poctunun yerlesdiyi komputerin adidir.Alt domen hemcinin unvan sahibinin islediyi qurmun adida gostere biler.Bir qayda olaraq metnler gondereceyimiz unvani degiq yazildigina xususi diqqet yetirilmelidir. Yazdigin mektubu lazim gelerse eyni adda birnece hetda yuzlerle unvana gondere bilersiniz.Bu insanlarin electron unvanlarindan ibaret siyahilar qabaqcadan hazirlanir.Eger size maillistedn mektub gelerse demek bu mektubu sizden basqalarida alib ve size gelen mesaja cavab vermek isteyirsinizse diqqetli olun Mesajinizi mektub olan basqa insanlara deyil mehz mektubu gonderene unvanlayin.Kimnse gonderdiyi mektubu onun icazesi olmadan basqa birisine gondermek internetde normal davranis hesab olunmur.Qeyd edekki kimse ve harasa mektub gondermek ucun unvani bilmek lazimdir.E-mail poct mesaji ve esas metn olaraq iki hisseden ibaretdir.
1.        Gonderenin unvani (from)
2.       Alanin unvani (to)
3.       Gonderilme tarixi
4.      Mesajin movzusu(subject)
Mektubu olan her kes sicani mektubun uzerine getirib sag duymesni basaraq ,properties bendini secmekle aldigi mektubun butun parametrlerini oyrene biler.Esas metn hissesinde cox qisa mesaj yazilir.E-mail poct almaq ve gondermek ucun bir cox proqramlar vardir.
50.Internetde informasiya axtarisi
Internetde informasiya axtarisini asanlasdrimaq ucun xususi serverlerden istifade edilir.Bu serverler muxtelif informasiya resurslari arasinda  informasiya axtarisini temin edirler.Menyu bendlerini axtarmaq ucun Veronika axtaris proqramindan istifade edilir.Acar sozelere gore sebeke verilenler bazasinda indexlesdirilmis senedlerin axtarisi Wais proqrami vasitesile heyata kecrilir.Internetin butun www serverlerinde informasiya axtarisi coxda asan mesele deyildir.Bunun ucun asagidaki esas yanasmalardan istifade edilir.
Web -indexlerin yaradilmasi:bu yanasmada avtomatik olaraq informasiyanin yigilmasi baxis ve indexlesdirilmesi xususi axtaris proqramlari vasitesile heyata kecirlir.Bu proqramlara missal olaraq Alta-vista,Hot Bot hemcinin Open Text proqramlarini gostermek olar.Bu cur axtaris sistemlerinin musbet cehetleri onlarin boyuk verilenler bazasina malik olmasi ve sorgularin emalinin yuksek suretli olmasidir.Menfi ceheti ise informasiya emalinin asagi keyfiyyetli olmasidir.
Web- kataloqlarin yaradilmasi:Bu yanasmada kataloqlara malik movzu yonlu informasiya sistemlerinin teskili nezerde tutulur.Daxil olunan verilenlerin analizi ve tesnifati yuksek ixtisasli mutexessiler terefinden yerine yetirilir.Bu cur axtaris sistemlerine Yahoo ve Magellan proqramlarini aid etmek olar.Bu sistemlerin musbet ceheti -informasiyanin boyuk keyfiyyetle cesidlenmesi,menfi ceheti ise-yaradilmasi ucun boyuk zehmet teleb olunmasi ve informasiyanin yenilesmesinin teleb olunmasidir.
Hibrid axtaris sistemleri.Bu sistemlerde indexler ve movzular uzre olan kataloqlardan istifade etmek olar. Bu cur sistemlere Lycos,Excite ve web crawler sistemlerini aid etmek olar.Bu cur sistemlerin musbet ve menfi cehetleri informasiya axtarisi ve saxlanilmasini 1ci ve 2ci prinsiplerinden istifade olunmasi ve heyata kecrilmesi derecesi ile teyin edilir.
Online melumatlar.Bunlar el ile yaradilir ve web kateqoriyalardan fergli olaraq daxili axtaris mexanizmine malik olmurlar.Buna gorede burada informasiyanin musteqil axtarmaq lazimdir.Online melumat proqramlarina asagidakilari aid etmek olar.:Whole Internet Gaxabar.Web server directore. Movzu uzre olan melumat sistemi Big Book qrafiki tesnifati hootvers.
Cd-romda yelesen verilenler bazalari.Internet sebeke resurslari loqal verilenler bazasi seklinde olar.Bu cur melumat sistemlerine Siqalovun “internetin sari sehifeleri rus versiyasi electron kataloqu “ web konpas axtaris sistemine aid etmek olar.Onlari musbet ceheti avtonom rejimde lazimi unvanlari evvelceden axtarmaq imkanina malik olmasi menfi ceheti ise informasiyanin operativ olaraq yenilesdirlimsinin mumkun olmamasidir.Rus dilli axtaris sistmelrine asagidakilar aiddir;Beynelxalq web indexler buraya rusdilli sozleri daxil etmek olar,buna missal olaraq altavista sistemini gostermek olar.axtaris sistemleri:buraya rambler,rus masin axtarisi daxildir.Bundan elave duks sistemide movcuddur.
51.Azerbaycan dilinde informasiya axtarisi.
Artiq guclu axtaris proqramlarinin azerbaycan versiyalarida hazirlanib.Hazirda en guclu en populyar axtaris robotu Google hesab olunur.Bu axtaris masininin azerbaycan versiyasini www.google.az serverinde tapa bilersiniz.Sorgu ucun olduqca rahat mexanizm nezerde tutulub.Axtardiginiz senedin degig tapilmasi ucun azerbaycan dilinde verilmis elave melumatlari nezerden kecirmek tovsiye edilir.Axtris meqsedile hansisa sozu daxil ederken onun hansi srift standartlarinda yazilmasina digget yetirin.Cunki internetde azerbaycan dilinde bir nece srift standartinda yayilmis informasiya var.Mes:eger siz googlede yeni standartda tehsil sozu yazsaniz texminenbir milyonadek sehife tapacaqsiniz. Kohne sriftle tehsil sozu daxil etseniz tapdiginiz iki minedek sehife cox gumanki evvelkilerin icerisinde olmayacaq.Her hansi metni axtararken hemin metnde en cox islenen sozu axtaris masinina daxil etmek lazimdir.Daha ehateli metn ucun bir nece sozun daxil edilmesi teleb olunur.Muxtelif unvanlardan genislendirlimis axtaris usullarindan eyni zamanda istifade etmek yaxsi netice verir.Azerbaycan internetinin ozune mexsus azerbaycan dilli axtaris sistemleri tessufki hele bir o gederde inkisaf etmeyib.Umid edekki zerbaycan internet inkisaf etdikce milli axtaris serverlerimizde guclu axtaris masinlarina cevrilecek.Bir sira hallarda lazimi informasiyani tapmaq ucun url axtaris adlanan metod daha konkret neticeler elde etmeye imkan verir.Bu usulla axtaris zamani acar soz olaraq axtarilan informaasiya ile elageli olan domen ad (unvan )esas goturlur.Esas populyar axtaris sistemlerinde metn uzre oldugu kimi muvafiq domen adlari uzre axtaris imkanlarida nezerde tutulur.Bu usulla axtarisin cetinliyi milli internet resurslarinin domen adlarinin spesifikliyi ile baglidir.Beleki domen adlar bir qayda olaraq inglis el;ifbasinin simvollari ile verildiyinden cox hallarda azerbaycana aid domen adlari bu qrafikaya cevrildikde mueyyen anlasilmazliqlar yaranir.Umumiyyetle bir yazi sistemindeki herflerin basqa yazi sistemi herfleri ile verilmesi butun dillere mexsus bir problemdir ve bu transliterasiya adlanir.Dunyada dillerin  transliterasiyasi ile bagli standartlar olsada  olkemizde bu sahe demek olarki diqqetden tam kenarda qalan bir sahe olub.Ehtiyac varki azerbaycan elifbasinin her bir herfini ve herf birlesmesinin literasi mueyyenlesdirlisin ve genis aiditoriyaya catdirilsin.
52.Model anlayisi.modellerin novleri.
Model obyektin, hadisenin vey a prosesin mueyyen xususiyyetlerini eks etdiren tegdim olunma formasidir.Modelin yharadilmasi prosesi modellesdirme(modelink)adlanir.Modeli yaradilan obyektin ozne ise orjinal ve yaxud prototip deyilir.Insanlarin orjinalin ozu ile deyil onun modeli ile islemesinin bir nece sebebi var.
1.        Obyekt oyrenilen zaman original ozu movcud olmaya biler.basqa sozle o ya kecmisde qalmis yada gelecekde duzeldilecek obyekt ola biler.
2.       Original cox sayli murekkeb xasselere ve diger obyektlerle qarsiliqli elagelere malik ola biler.Obyektin sadelesdirilmis tesviri olan modelde ise yalniz tetqiqatcini maraqlandiran xaseleri saxlamaqla qalanlarini atmaq olar.
3.       Model obyektlerin umumilesmesi ola biler.
4.      Mueyyen sebeblerden orginal obyekt tedqiqatci ucun elcatan olmaya biler
Butun bu hallarda obyektleri, hadiseleri ve prosesleri onlarin modelleri ile evez etmek zerureti yaranir.Modellerden tedris prosesindede genis istifade olunur.Cografiya fenninde yer kuresi haqqinda ilkin tesevvurleri onun modeli olan qlobusdan aliriq.Biologiyada anatomic mulyaj esasinda insanin grulusunu oyrenirik.

Modelin adekvatligi.modelin basilica xassesi onun adekvatligidir.yani modelin originalinin modellesdirilen xususiyyetlerine uygunlugudur.Modelin originala tamamile uygun olmasi vacib deyil.Uygunluq derecesi modellesdirmenin meqsedlerinden asilidir.Usaq oyuncaqlari real obyektlerin modelleridir.eyni bir obyekt ucun muxtelif modeler yaratmaq olar.Bu qoyulan meslenin sertlerinde hansi xususiyyetlerin vacib olmasindan aslidir.
Modellerin qurulmasi:her bir obyektin muxtelif xasseleri olur,model qurarken obyektin tetqiqat ucun en muhum xasseleri secilir.mes (elektirk dovrelerinin modellerinin –elektrik sxemlerini qurarken daha vacib olan dovre elementlerini bir birine qosulma ardicilligidir.       Onlarin birbirne nezeren yerlesmesi ise onemli deyil.Bedii yaradiciligin ozude faktiki olaraq modellesdirme prosesidir.mes:edebiyyatda temsil janri insanlar arasindaki gercek munasibetleri heyvanlar arasindaki munasibetlere cevirir ve eslinde insan munasibetlerinin modelini qurur.Demek olarki istenilen edebi esere real insan heyatinin modeli kimide baxmaq olar. Resm, heykeltarasliq eserleri ves,gercekliyin bedii modelleridir.
Modellerin novleri.modeller muxtelif cur tesnif edilir ve bu tesnifat hansi xasselerin daha vacib olmasindan aslidir.modelleri istifade saheleri uzre tesnf etmek olar.:mes:qlobus yerin tedris modelidir,aerodinamik boruda sinaq ucun hazirlanmis teyyare modeli tecrubi modeldir,proses ve hadiseleri tetqiq etmek ucun elmi texniki modellerden istifade olunur.Bunlardan basqa oyun ve imitasiya modelleride movcuddur.(xususen herbide)Tetqiq olunmasindan asili olaraq modelleri iki boyuk sinife ayirmaq olar.Maddi modeler ve Informasiya modelleri.
Maddi modeler.obyektlerin hendesi,fizki,ve basqa xasselerini maddi olaraq eks etdirir (qlobus,anatomic mulyaj,Kristal qefes modelleri,binalarin maketi)
Informasiya modelleri.obyekt ve prosesleri yalniz informaasiya esasinda tesvir edir.basqa sozle informasiya modeline el ile toxunmaq gozle gormek olmur.Informasiya modellerinin ozlerninde bir nece novleri vardir.bunlar asagidakilardir.
1.        Tesviri informasiya modeli
2.       Formal informasiya modeli ves.

Informasiya modelinin hazirlanmasi.
Original obyektin her hansi bir xaseseni oyrenmek ucun adeten onun diger xasselerini eks etdirmeye ehtiyac qalmir,ona gorede istenilen informasiya modeli real obyekti yalniz qismen evez edir.Bu ise o demekdirki tedqiq olunan obyektin mueyyen cehetlerine diggeti yoneltmek ucun onun bir nece informasiya modeli qurula biler.misal olaraq menzil tikintisi sahesini secib her hansi yasayis evini tikintisini nezerden kecirek.Bele informasiya modelleri meqsedden asli olaraq muxtelif ola biler aydindirki menzilin alicisi memari tikintini maliyelesdiren ve tikintini heyata keciren teskilatin her biri informasiya modelini onlara maqralandiran cehetlere gore vuracaqlar demeli nezerden kecirelen ev ucun maraqlardan asili olaraq bir nece informasiya modeli yaratmaq olar.Istenilen model meqsedden asili olaraq tedqiqat obyektinin (orginalin yaxuid prototipin)en vacib xasselerini eks etdirmelidir.Modelin origanala uygunlugu xarici gorunuse,qurulusa,emmelerine (yani hereketine) gore ola biler.Qoyulmus meqsedden asili olaraq bu elamentler ister ayriliqda,istersede bir yerde goturule biler.Xarici gorunus baximindan uygunluga esasen konstruktiv ve estetik teleblerin odenmesi yolu ile nail olunur.Struktur baximindan uygunluga nail olmaq ucun tedqiqat obyekti sistemli analiz olunur.Neticede original obyektin terkib hisseleri ve onlarin arasindaki elageler mueyyenlesir,bud a tedqiqat obyektinin modelinde oz eksini tapmali olan en vacib cehetleri nezere almaqla onun strukturunu mueyyenlesdirmeye imkan verir.Emeller baximindan uygunluga nail olmaq ucun orginal obyektin hereketi(emelleri)tehlil olunur.Basqa sozle onun dinamik xasseleri oyrenilir ve model yaradilarken bu xasselerin en vacib olanlari nezere alinir.Adekvatliq derecesini mueyyen etmek ucun informasiya modeli xususi rol oynayir.cunki informasiya modeli tekce tedqiqat obyekti olmayib hemde maddi modelin yaradilmasi ucun esasdir.Qeyd olundugu kimi informasiya modeline yalniz tedqiqat baximindan ehemiyyetli olan informasiyalar daxil edilir,demeli obyektin hansisa parametri informasiya modelinde eks olunmaya biler.Adekvatliq-modelin original obyektin tedqiqat baximindan vacib hesab edilen xasselerine uygunluguna deyilir.          

53.Komputer modeli
Modeller maddi ve informasiya kimi iki sinife ayrilir.Informatikanin oyrenme predmeti mehz informasiya modelleridir.Informasiya modellsdirmesinin obyektleri istenilen sey ola biler.Ayrica esyalar (agac,top)fiziki –kimyevi,bioloji prosesler(boruda suyun axmasi,sulfat tursusunun alinmasi,bitkilerin yarpaqlarinda fotosintez)metereoloji hadiseler (yagis,qasirga,)iqtisadi ve social prosesler(herracda sehmlerin qiymetlerinin dinamikasi,ehalinin miqrasiyasi).Muasir informatikanin esas aleti komputerdir.Ona gorede informasiya modellesdirmesi dedikde informatikada muxtelif sahelerde tetbiq olunan computer modellesdirmesi nezerde tutulur.Komputerler alimlere informasiya modelleri ile islemek ucun daha genis imkanlar acid.Mes:metereoloqlar 100 il bundan once de sabahki gunun hava proqnozunu hesablamaq ucun uygun tenlikler yaza bilerdiler,lakin hemin tenliklerin el ile helline iller lazim gelerdi,yalniz komputerlerin komeyi ile hava proqnozunu hesablama 
İKT-nin mövzuları
1.IKT-nin təhsildə tətbigi
XX əsrdə elmin və texniknanin surətli inkişafi ilə əlagədar olaraq informasiya axininin hər an hədsiz artmasi və yeniləşməsi bu informasiya selinin işləməsi,emal edilməsi və onun tələb olunmasi istiqamətlərə yonəldilməsi insanlarin imkan dairələrindən kənara cixmişdir.Bu missiya keçən əsrin 40 ci illərində yaradilmiş və insan dunyasinin ən mukəmməl məhsulu olan komputer texnikasi vasitəsilə həyata keçirilir.Halhazzirda elm və texnikanin ele bil sahəsi yoxdurki informatika elmi kimi inkişaf etsin.İnformatika elminin inkişafi nəticəsində elm və texnikanin bütün sahələrində yazi mədəniyyətindən sonra bəşəriyyətin ən böyük nəaliyyati hesab olunan internet yarandi.İnsanlar daima yeniləşən informasiya mənbəyi cografi uzaqliqdan asli olmayaraq operativ informasiya mubadiləsi və rahat ünsiyyət vasitəsi əldə etmişdir.İnformatika elminin inkişafi nəticəsində bu gun informasiya və kommunikasiya texnologiyalari cəmiyyətin inkişafina təsir gostərən əsas amillərdən birinə cevrilmişdir.Son zamanlarda İKT-nin surətlə inkişafi proqram təminati bazarainda hər cur proqram məhsullarinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.90-ci illərdən başlayaraq Windows sisteminin meydana gəlməsilə əlagədar alqoritmik dillər sahəsində böyük bir sicrayiş baş verdi.Microsoft firmasinin 3 möcüzəsini geyd edək:
1.windows sisteminin ozudur
2microsoft ofis paneli
31993 cu ildə yaradilmiş Visual Besic dilidirş
H etda proqrama yeni başlayanlar bele Visual Besic-dən istifadə etmişlər.Tez bir zamanda Windovs sistemi ücün effektiv proqram əlagələri yarada bilər.Bu dilin kodu mürəkkəb olsada olduqca şəffafdir.Obyekt yönümlü proqram əhəmiyyətinin lazimi səviyyədə dərk olunmasi onu  tədrisi zamani tələblərin uygun qurulmasi və geniş tətbiq olunmasi ücün bir cox işlər görülməlidir.Bundan başqa biliyin secilməsi prosesi Expert oyunlarindan metod kimi istifadə edilir.Expert oyunlari 3 metodun müəyyən elementlərini özündə birləşdirir.
1.Mütəxəssis hazirliginda və modelləşməsində geniş istifadə edilən işguzar oyunlar.
2.Diaqnostik oyunlar
3.Təlimdə istifadə edilən komputer oyunlari.
İşguzar oyunlarin məqsədi müəyyən qrup iştirakçilarinin hər hansi fəaliyyətini real mənzərəsini nümayiş etdirməkdir.Təlim,istehsalat və elmi texniki tədqiqat xarakterli oyunlar fərgləndirilir.Onlar təlim prosesində (məs;təyyarələrin atom stansiya operatorlarinin,kosmonavtlarin,hərbi qulluqcularin təlimi)daha geniş tətbiq olur.Komputerlərdə yuzlərlə proqram işguzar oyunlarda istifadə olunur.
1.Mövge oyunlari
2.dinamik oyunlar
3.İtifadəcinin süjetə müdaxiləsinin imkan verən dialoq oyunlari.
4.Təlim xarakterli oyunlar vəs.
İKT-nin tətbigi bir cox sahələrdı gərarlarin gıbul edilməsinə imkan yaradir.Qarşiya qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək ucun aşagidaki tədbirlerin həyata kecirmək zərudir.
1.İnformatika üzrə baza təhsilinin normativlərinin hazirlanmasi
2.İformatika fənni üzrə yazilmiş yeni proqram əsasinda yeni dərsliklərin yazilmasi.Azərbaycanin inkişafi butun sahələrdə İKT-nin tətbigi ilə baglidir.Hər bir tələbnənin informasiyalaşdirilmasi yeri və rolu məhz bununla müəyyənləşdirilir.Müasir mütəxəssis informasiyanin işləməsinin komputer üsullarini bilməklə bərabər onlari öz peşəkar fəaliyyətindədə tətbiq etməyi bacarmalidir.
2.İnformasiya anlayişi forma və xassələri.
İnformasiya latin dilində İnformatiyo sozundən götürülərək ifadə,izah etmə,obyekt hadisə,fakt barədə məlumat verilmasini vəs siqnallar yigimindan ibarətdir.İnsanlar bir-birilə dil,yazi texniki və şərti siqnallardan istifadə ederək birbiri ilə informasiya mübadiləsi yaradirlar.İnformasiya haqqinda ozaman danişmaq olarki geyri müəyyənlik müəyyənliyə cevrilir,geyri müəyyənliyin üstündən örtük götrülür müəyyən şəkildə məlumat və ya xəbər yaranir.İnformasiya müəyyən bir kanal vasitəsilə ötürülür,kanal informasiyani ötürən mühütdür.Müasir həyatda informasiya 3aspektdə tətbiq edilir.
1)Praqmatik
2)Semantik
3)Sintaktik
İnformasiyaya praqmatik aspektdə baxdiqda idarə etmə prosesində gərararlarin gəbulu ücün informasiyanin praktiki cəhətdən nə gədər faydali olmasi müəyyən edilir.
İnfomasiya Semantik aspektə tətqiq edildikdə idarə etmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən informasiyanin məzmununu açmaga və işarələr arasinda olan munasibətlərin və ölcü vahidlərinin mənaca öyrənilmasinə imkan yaradir.
İnformasiyaya Sintaktik aspektdə baxilduqda onun məzmunu,mənasi istifadə edilmə xususiyyətində asili olmayaraq sistemdə işarələr arasinda olan munasibətlər kəmiyyətcə muəyyənləşdirilir.
İnformsiyanin aşagidaki növləri var.
1.Riyazi 2.mətn 3.qrafiki 4.səs 5.video informasiyasi və.s
İnformasiyani ölcmək ücün ən minimal informasiya vahidi kimi 1bit götürulür.Praktikada isə daha böyük ölcü vahidlərindən istifadə olunur.
1bit=0və ya 1
1bayt=8bit
1kilobayt=1024bayt
1megabayt=1024 kilobayt
1gegabayt=1024megabayt
Yaranma sahəsinə gorə cansiz təbiətdə yaranan informasiya elementar,heyvanıar və bitkilər aləmində yaranan bioloji,insan cəmiyyətində yarana informasiya isə sosial informasiya adlanir.
Ötürülmə və gəbul olunmasina görə gozə gorunən surətdə ötürülən informasiya -video(visual)informasiya adlanir.
Səslə ötürülən informasiya- audio.
Hislərə toxunmaqla ötürulən informasiya- taktli informasiya adlanir.
İctimai təyinatina gorə insan tərəfindən  yaranan və istifadə olan informasiya kütləvi,xüsusi,şəxsi növlərə bölunur.
İnformasiya prosesina informasiyanin toplanmasi,ötürülməsi,saxlanmasi,emali və istifadəciyə catdrilirmasi aiddir.
İnformaaiyanin toplanmasi .-öyrənilən obyektiin vəzyəti haqqinda məlumatin alinmasi məqsədilə aparilir.
İnformasiyanin ötürülməsi-toplanmiş informasiyanin emal olunmasi ucun oturulməsidir.
İnformasiyanin saxlanilmasi-informasiyanin əvvəl və sonra saxlanilir və bunun ücün informasiya daşiciyilarindan istifadə olunur.
İnformasiyanin axtarilmasi və emali-İnformasiyanin axtarilmasi adi halda insan tərərfindən,avtomatik halda isə komputer tərəfindən aparilir.
3.Texnologiya anlayisi ve kommunikasiya texnologiyasi.
Son illərdə komputer texnologiyasi,informasiya texnologiyasinndan geniş istifadə olur.Texnologiya-Yunan sozu olub:bacariq,oyrenmə,məhsulun hazirlanmasi bacarigi,istehsal prosesinin yerinə yetirilməsi ucun usul və vasitələr  haqqinda biliklər toplusu deməkdir.Bu zaman emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri olur.Texnologiya termini tarixən material istehsali sahəsində yaranmişdir.məs-metallar texnikasi,kimya texnikasi vəs.Bu nöqteyi nəzərdən komputer texnologiyasi baxilan sahədə komputer texnikasinin aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyasi deməkdir.İnformasiya texnologiyasi informasiya ehtiyyatlarindan istifadə olunmasi ,onlarin etibarligini və operativliyini coxaltmaq məqsədilə informasiyanin toplanmasi,oturulməsi,saxlanmasi,emali vəs,istifadəciyə catdirilmasini təmin edən texniki proqram vasitələri toplusudur.İndiki mərhələdə iqtisadi informasiyanin yeni texnologiyalari ETT-nin aparici istiqamətlərindən biri olmaqla cəmiyyətin dinamiki inkişafina bilavasitə təsir gostərən bir amilə cevrilmişdir.Dunyanin inkişaf etmiş olkələrində mutereqqi texnologiyalar və elmi texniki nəaliyyətlər əsasinda ayri-ayri sahələrin idarəetmə obyektlərinin informasiya təminatinin yaradilmasi yeni üsul və vasitələrin tətbiqi mövcud informasiya vasitələrinin genişləndirilməsi  istiqamətindı gorulən işlər gundən-gunə surətlə artmaqdadir.Artiq dunya iqtisadi sisteminin  informaqsiya cəmiyyıətinin formalaşmasi fovcrumuzu yasayir.Hər il dunya miqyasinda yaradilan və istifadı edilən kinformasiya texnologiyalarina bir nece triliyon dollar vəsait xərclənir.Son dovrun statistik hesablamalarinba gorə muəyyən edilmişdirki ABŞ CANADA YAPONİYA həmcinin  inkişaf etmiş gərb olkələrində intelektual muhitlə bagli işlərin və idarəetmə sahəsinə isləyən qulluqcularin hər biri komputer texnologiyasi vasitıarilə təmin olunmuş və yeni infomasiya texnikasi vasitələrindən istifadə edirlər.Azerbaycan respublikasinda vahid informasiya muhitinin yaradilmasi sərbəst surətdə beynəlxalq informasiuya şəbəkələrinə cixisin təmin edilməsi,informasiya vasitələrinin olkənin ən muhum  vəsaitlər siosteminə daxil edlməsi istiamətlrində boyuk işlər gorulmuşdur.İnformasiyanin yaranmasi,yayilmasi vəı istifadə oluinmasi prosesində meydana cixan munasibətlərin tənzimləyən xusui qanun və bir sira normativ sənədlər gəbul edilib.Bu baximdan dovlətin idarə edilmısi və bazar iqtisadiyyatina kecməsi xarici olkələrlə əlagəsinin genişləndiyi və murəkkəbləşdiyi bir səraitdə idarə etmə srukturnun cevik və səmərəli fəaliyyətinə təminat yaradan muasir informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və istifadə edilməsi problemi xususi əhəmiyyət kəsb edir.
4.Cəmiyyətin informasiyalaşdirilmasi və komputerlışməsi.
Hal hazirda cəmiyyəıtin informasiylaşdirilmasi 3 əsas istiqamətdə formalaşır.
1.dovlət strukturlarini idarə edilməsini,informasiyalaşdirilmasi, telekommunikasiya vasitələrinin inkişafi.
2.istehsal sahələrinin o cumlədən rabitə və nəqliyyatin informasiyalaşdirilmasi.
3.ərazi idarəetmə sahələrinin informasiyalaşdirilmasi.
Dunyanin aparici olkələrinin təcrubəsi gostərirki,istehsal texnologiyalari ilə yanasi yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafinda  bazar munasibətlərinin  idarə etməsi movcud infrastruktrunun və startegiyasi ilə murəkkəb əlagələri aparici rol oynayir.Bu vəzyəti yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafi meyllərində birbirilə qarşiliqli əlagədə olan asagidaki istiqamətləri əmələ gətirmişdir.
1.informasiya məhsulu
2.qarşiliqli fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti
3.araliq halqalarin ləgv edilməsi
4.qloballaşma və uygunlaşma
İnformasiya məhsulu yeni informasiya texnologiyalarinin inkisaf meyilləri icərisində əsas yer tutur.İnformasiya və biliklərin gucu ozunun cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda gedən proseslərdə yni tukenməz imkanlarin askara cixarilmasinda gostərir.Artiq yeni informasiya texnologiyalarinin yaradilmasi və tətbigi informasiya məhsullari və xidmətlərinin surətlə inkisaf edəmn biznes sahəsina cevrilmisdir.Yeni informasiya texnologiyasinin ikinci meylıi olan qarsiliqli fəaliyyət gostərmə qabiliyyəti muxtəlif informasiya novlərini  baslamasi və bitməsi kimi məntiqi elementlərin qarsiliqli fəaliyyətində ozunu biruzə verir.Zaman baximindan istifadə edilən butun fərdi komputerlərin birbirini əvəz etməsi qarsiliqli fəaliyyət gostərməsi qabilliyətini əsas meyarlarini ifadə edir.Yeni informasiya texcnologiyalrinin istifadəsi ucun asanliqla basadusulən formada alinmasini təmin edir.Məhz bu cəhət yeni informasiya texnologiyalarinin 3cu meylini yəni araliq halqalarinin ləgv edilməsini təmin edir.Qloballaşma yeni informasiya texnologiyalarinin inkisafini aparici meyli hesab edilir.Son zamanlar suni intellektvə informasiya məhsullarinin yaradilmasi sahəsində aparilan fundamntal işlər dinamik səkildə inkisaf etməkdədir.Əvvəllər istehsal siferalari ilə xidmət siferalarini asanliqla muəyyən etmək ve bunlari birbirindən ayirmaq olurdu,lakin son zamanlar yeni informasiya texnologiyalarinin qeyd edilən inkisaf meyillıəri bu sahədəki ənənəvi təsiri dəyişdirirdi.İndi bir sira məhsul və xidmət novlərini birbirindən ayirmaq xeyli murəkkəbləşmişdir uygunlasma prosesi baslica nəticələrindın biri yeni informasiya texnologiyalari sahəsində fəaliyyət gostərən şirkətlərin digər şirkətlərlə birləşməsində ozunu gostərmişdir.Nəticədə mustəgil fəaliyyət gostərən hər hansi bir şirkət artmaqda olan rəqabətə tab gətirə bilmir və nəticədə muflisləşir.
5.Azərbaycan respublikasinda təhsil sisteminin informasiyalasdirilmasi haqqinda dövlət proqrami.Təhsil sistemləşdirilmiş bilik,bacariq və vərdişlərin mənilməısi prosesi və nəticəsi olub muxtəlif tədris muəssələri sistemində verilən təlimdir.İnsanin həyat və əmək fəaliyyətinə hazirlanmasinin xarakterini umumi peşə və ixtisas təhsili muəyyən eedir.Təhsil sistemləri ayri-ayri olkələrdə bir-birindən fərglidir.Təhsil sistemi asagidaki tiplərdən birinə aiddir.
1)Klassik təhsil
2)İnteqrativ təhsil
3)Problemşəkilli təhsil sistemi
Təhsil sistemləri təhsilin tarixi inkisaf prosesi nəticəsində yaranib,beləki təhsil 20ci əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə usta sagird munasibətləri cərcivəsində tələblərin sayinin artmasi ilə dərs kecmə və praktika yolu –klassik təhsil sistemi aparilirdi.Klassik təhsil sistemində fənlər bir-birindən əlagəsiz səkildə kecirilir və dinlətici tərəfindən birləsdirildiyi gəbul olunur.1950ci illərdən tərtib olunan inteqrativ təhsil sisteminə gorı biliklərr birlikdə inteqrasiya olunmus halda alinir.Bu zaman butun dərsləri birlikdə oyrənərkən ortaq qiymət alan tələbə dərsin maraqsiz hissəsini oyrənmədən həmin mövzunu bilmədən məzunda ola bilər.70ci illərdən etibarən təhsil sahəsindən inkisaf biliklərin artmasi ilə tələbələrə butun fənlərin öyrədilməsini mumkun olmadigi öyrədilənlərin bir cox tələbə təırəfindən oyrənilmədiyi və ya qisa bir zamanda unuduldugu fikri muzakirə olunmaga basladi.Bu muzakirələr problemsəkilli təhsil sistemini yaradilmasina sebeb oldu.Sistemin effektivliyi ucun təhsil daha kicik qruplarda və yaxsi hazirlasmis pedaqoqlar terefindən aparilmalidir.Dunyanin muxtəlif olkələrində eyni zamanda təhsil sistemləri paralel olaraq tətbiq olunur.Lakin secilən sistemlərdə təhsil iki metodika ilə yerinə yetirilir.Bunlardan biri tələbələrin prosesə musahidəci və dinləyici olaraq qoşuldugu passiv tədris metodudur.Digər tədris metodu olan aktiv tədristə isə tələbə ozu öyrənmə prosesinə qoşulur,təcrubələrdə istirak edir.Burada pedaqoqun rolu yol gosterməkdən və oyrənməyi oyrətməkdən ibarətdir.Tətbiq olunan təhsil sistemləri bu iki metoda ayri-ayri nisbətdə muraciət edirlər.məs problemşəkilli təhsil sistemində daha cox aktiv tədris istifadə olunursa klassik və inteqrativ  tehsil sistemində daha cox passiv tədrisdən istifadə olunur.Umumiyyətlə hansi təhsil sisteminin deyil secilən sistemin necə tətbiq olunmasi təhsilin keyfiyyətini muəyyən edən əsas faktor kimi  göturulur.Buna gorədə olkəklərdə təhsilin keyfiyyəıti artirilmasi ucun xususi proqram islənib hazirlanir və həyata kecirilir.Tədris prosesinin təşkili və elmi metodik informasiya təıminati ilə bagli aparilmasi nəzərdə tutulur.Bura problemşəkilli təhsil sisteminin tətbiqi habelə tədris prosesinin muasir texnologiyalarin tetbiq olunmasida daxildir.Olkənin ugurlarinda maraqli olan hər bir dovlət milli təhsil strategiyasini nəzərdən kənarda qoymur.Mustəqillik əldə edildiyi gundən butun qurumlari ilə beynəlxalq aləmə inteqrasiya edən Azərbaycanda da təhsilin şəxsiyyətinin atrilmasi ucun muəyyən işlər gorulur.
6.İnformasiya təhlukəsizliyinin təmini.
Kutləvi komputerləşmə ən yeni informasiya texnologiyalarinin tətbigi və inkisafi təhsil biznes-senayə istehsali və elmi tətqiqatlar sahəsində irəliyə dogru  hiss olunan sicrayişa gətirib cixarmişdir.Elmi texniki inqilab  informasiya cəmiyyətinin yaranmasina səbəb olmuşdur.Bu cəmiyyətdə informasiya ən muhum resurs və başlica  amil olmuşdur.21ci əsrdə vətəndaslarin cəmyətinvə dovlətin həyatinda informasiyani,informasiya resurslarini və texnologiyalarinin rolunu artmasi milli təhlukəsizliyin təmin olunmasi sistemində informasiya ön plana cixir.İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi probleminin vacibliyini və aktualligini asagidaki səbəblər şərtləndirir.Muasir komputerlərin hesablama gucunun artmasivə bununla eyni zamanda eyni zamanda onlarin istismarinin sadələşmasi komputerlərin koməyi ilə toplanilan saxlanilan və emalı edilən informasiyanin həcminin kəskin artmasi.Hesablama resurslarina və verilən massivinə girişi olan istifadəcilərin dairəsinin kəskin genişlənməsi.Hətda minimal təhlukəsizlik kəmərlərinə cavab verməyən proqram vasitələrinin yuksək inkisafi:Şəbəkə texnologiyalarinin hər yerdə yayilmasi və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələr halinda birləşməsi.İnformasiya emali sisteminin təhlukəsizliyinin pozulmasina praktik olaraq mane olmayan internet şəbəkələrinin inkisafi.İnformasiya təhlukəsizliyi dedikdə informasiya və ona xidmət edən istifadəciləərə ziyan vurmaga səbəb olan təbii və ya suni xarakterli təsadufi və ya qəsdli təsirlərdən ,informasiyanin və ya ona xidmət edən infrastrukturu muhafizəliyi nəzərdə tutulur.İnformasiyanin muhafizəsi informasiyanin təhlukəsizliyinin təmin olunmasina yonəlmiş tədbirlər kompleksidir.Praktikada bu informasiyanin və ya verilənlərin daxil edilməsi,saxlanilmasi və oturulməsi ucun istifadə edilən resurslarin tamliginin,muxtəlifliyinin təmin edilməsi deməkdir.İnformasiyanin muhafizəsinin məqsədi istehlıakci ucun informasiyanion tamligi əlyetənliyinin və muxtəlifliyin pozulmasi səbəblərindən itkilərin minimal endirilməsi.
7.İnformasiya təhlukəsizliyi anlayişi.
İnformasiya təhlukəsizliyinin yuxarida verilən tərəfindən cixis edərək informasiya təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr bu təhlukələrin mənbəyini onlarin realizə usullarinin və məqsədlərinin,həmcinin təhlukəsziliyini pozan digər hal hərəkətləri muyyən etmək qanuna uygundur.Bu zaman təbii olaraq ziyan vurmaga sebeb ola bilən geyri qanunu hərəkətlətrdən informasiyanin muhafizəsinin tədbirlərinidə nəzərdən kecirmək lazimdir.Praktika gosterirki coxlu sayda olan mene menbə,obyekt və hərəkətlərin anlizi ucun modelləsdirmə metodlarindan istifadə etmək məqsədə uyugundur.İlkin yaxinlasmada informasiya təhlukələırunin konseptual modelinin asagidaki kompinentlerini teskil etmək olar.
1tehlukenin obyektləri
2tehlukələr
3tehlukənin mənbəyi-bədniyyətli tərəfindən tehlukənin məqsədləri
4informasiya mənbələri
5mənfi informasiyanin geyri qanuni əlldə etmə usullari
6 informasiyanin muhafizəsi usullari
7informasiyanin muhavizəci vasitələri.
8.İnformasiyanin təhlukələrinə qarsi yonələn təhlukələr
Təhlukə dedikdə sistemə dagilma verilənlərin ustunub acilmasi və ya deyisdirilməsi xidmətdən imtina formasinda ziyan vurulanlara səbəb ola bilən istənilən hal və hadisələr nəzərdə tutulur.Təhlukələri muxtəlif siniflərə ayirmaq olar.Meydana cixma səbəblərinə gorə təhlukələri təbii və sunii xarakterli təhlukələrə ayirirlar.Sunii xarakterli təhlukələr oz novbəszində bilməyərəkdən və qəsdən torədilən təhlukələrə bolunur.Təsir məqsədlərinə gorə təhlukələrin 3 əsas tipi ayir edilir.
1.informasiyanin məxviliyinin pozulmasina yonələn təhlukələr
2.informasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn tıhlukələr.
3.sistemin is qabilliyətini (xidmətdən imtina)pozulmasina yonələön təhlukələr
Məxviliyin pozulmasina yonələn təhlukələr məxvi və ya gizli informasiyanin ustunun acilmasina yonəlib.Belə təhlukələrin reallasmasi halinda informasiya ona icazəsi olmayan şəxslərə məlum olur.Komputer sistemidnə saxlanan və ya rabitə kanali ilə oturulən infomasiyanin tamliginin pozulmasina yonələn təhlukəlr onun dəyişdirilməsinə və ya tərifinə yonəlibki bunlarda onun keyfiyyıtinin pozulmasina və tam məhvinə səbəb ola bilər.Bu təhlukə informasiyanin oturulməsi sistemləri komputer şəbəkələri və tele kommunikasiya sistemləri ucun aktualdir.İş qabiliyyətinin pozulmasina (xidmətdən imtina)yonələn təhlukələr elə situasiyalarin yaranbmasina yonəlibki bu zaman muəyən qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini  asagi salir yada sistemin muəyyən resurslarina girişi baglayir.
9.İnformasiya təhlukəsizliyinin təmin olunmasi
İnformasiya tehlukəsizliyinin təmin olunmasi problemi kompleks yanaşma tələb edir.Onun həlli ucun asagidaki tədbirlər var:
1.qanunvecilik
2. inzibati
3. teskilati
4.proqram texniki tedbirlər.
Qanunvcericilik tədbirləri uyugun qanunlari normativ aktlari standartlari və s əhatə edir.Təsaduflə geyd etmək lazimdirki qanunvericilik bazasi butun olkələrdə praktikanin tədbriləridnən geri qalir.
10.Ziyanverici proqramlar- komputer viruslari
İnformasiyanin qaorunmasi ucun əsas təhlukələrdən biridə komputerə girmiş ziyan verici proqramlardir.Bele ziyan verici proqramlar verilənlərin tamligi ucundə təhlukə yarada bilər.Komputerdə saxlanilan verilənlərə və proqramlara zərər vuran proqramlara ziyan vurucu proqramlar deyilir.Ziyan vurucu proqramlar ən geniş yayilmiş novu komputer viruslaridi.Komputer virusu proqramin sənədi icərisinə yaxudda verilənlər dasiyicisinin muəyyən sahələrinə daxil olan parazit proqram kodudur.Bu kod daxil oldugu komputerdə ozozunu coxalda,muxtəlif icazəsiz və ziyanli işlər gorə bilər.Oz-ozunu coxaltma qabiliyyəti virus proqramlarinin baslica xususiyyətidir.Virusun fəaliyyət senarisi təxminən asagidaki kimidir.
1.Komputerdə yoluxdurulmasi mumkun olan butun proqramlari tapmaq
2.ozunu proqramin əvvəlinə yaxud sonuna yaznmaq
3.əgər virusun hucuma kecəcəyi gun catibsa dagidici islər gormək.
4.əgər həmin tarix catibsa həırhansi xirda zzərər yetirmək mes:kompun sert diskində hər hansi kicik sahəni şifrələmək.
Komputerə ziyan verici proqramlarin girməsini bildirən bir sira əlamətlər vardir.
1.ekarana nəzərdə tutlmamiş məlumatlarin və goruntulərin cixmasi
2.nəzərdə tutulmamiş səs siqnallarinin verilməsi
3.cd dvd disk surəninin ozozunə acilib baglanmasi
4.komputerdə her hansi proqramin ozbasna baslanmasi
5.komputerin tez tez siradan cixmasi və isləməsi
6.fayl və qovluqlarin yoxa cixmasi yaxud dəyişdirilməsi
7.sərt diskə tez-tez muraciət vəs
Virus proqramlarindan biri Troya proqramidir.Troya proqramlari istifadəcidən icazəsiz olaraq informasiyalari toplayir və onlari cinayətkara gondərir.Eləcədə həmin informasiyalari dagidir və yaxud ziyanli məqsədlər ucun dəyisdirilir.Komputerdə virus əlamətləri askarlandiqda asagidakilari etmək lazimdir.
1.komputeri lokal səbəkədən ayirmaq
2.əməliyyat sistemi komputerə dusmus virus nəticəsində diskdən yuklənməsi onda onu CD diskdə yukləməyə calisir.
3.antivirus proqrami basladilir.
11.Antivirus vasitəsilə informasiyanin muhafizəsi
Komputer viruslarindan qorunma 3 səviyyədə teskil oluna bilər.
1.viruslarin komputerə girməsinin qarsini alma
2.virus hucumlarinin qarsisi alinir.
3.virus hucumlarinin tesiri minimuma endirilir.
Yoluxma faktini askarlama viruslarin coxalmasinin qarsini almaq və virus hucumunu qarsisi alinmaq ucun antivirus proqramlarindan istifadə olunur.Viruslara xas olan baytlarin askar edilməsi və viruslar ucun xarakterik hərəkətlərin geydə alinmasi onlarin axtarisinin əsasini təskil edir.Muqayisə ucun zəruri olan verilənləri antivirus proqramini verilənlər bazasinda saxlanilir.Antivirus verilənlər bazsinda daim yeniləmək lazidmir.Fəaliyyətlərindən asili olaraq antivirus proqramlara bir nece sinifə ayrilir.
1.deetektorlar hər hansi məlum virusa yoluxmus fayllari askarlamaga imkan verir
2.doktorlar təkcə yoluxmus fayllari askarlamir,onlari ilkin duruma qaytarmaqga calisir.
3.mufəttislər komputer hucumlari mumkun olan yerlərdəki dəyisikliklərə nəzərat edir.
4.doktor mufəttislər yuxarida gostərilən iki nov proqrami imkanlari ozundə birləsdirir.
5.suzgeclər viruslari coxalma və zərər vurma məqsəsdilə əməliyyat sisteminə etdikləri muraciət tutur.
6.vaksinlər is qabiliyyətləri saxlamaqla proqramlari ele dəyisdirirlərki onlari viruslar ucun yoluxmus gorunsun.belə olduqda viruslar həmin fayllara ilismir.Komputerdə viruslarin axtarisi verilənlər dasiyicisinin yaxud daralmasi yolu ilə yerinə yetrilir.Daranma prosesində operativ dasiciyilarda virusa yoluxmanin elamətlərinin olub olmamasi yoxlanilir.Askarlanmis viruslar mumkun olduqda dəyisdirilmis fayllari ilkin vəziyyəti muəyyənləsdirilir.Bu gun :symantic norton,antivirus,kasperski antivirusu,Dr veb,acafee,Viruscan,panda,titanium antivirusu kimi antivirus proqraminda daha cox taninir.
12.Komputer cinayətkarligi və kriptoqrafiya anlasiyi.Rəqəmli imza.
Fərdi komputerlərin sayinin gorunməmis surət və artmasi internətə sərbəst cixis və yeni kommunikasiya  qurgularinin surətlə inkisafi həm asudə vaxtin kecirilməsi həm də biznesin aparilmasi usullarini deyisdirdi.Eyni zamanda qara niyyətli insanlar ucundə yeni imkanlar acildi.Yəni yeni cinayət usullari meydana cixdi.Bəsəriyyət yeni cinayət novu olan kiber cinayətkarliqla qarsilasdi.Kiber cinayətkarliq dedikdə internet yaxud basqa komputer səbəkələrindən istifadə olunmaqla torədilən cinayətlər basa dusulur.Kiber cinayətkarlarinin əsas hədəfi banklar.bijalar,internet magazalari olur.Cinayətin həyata kecirilməsində komputerlədən yaxud səbəkələrdən asagidaki kimi istifadə olunur:
1.komputer və yaxud səbəkə cinayət aləti ola bilər
2.komputer və ya səbəkə cinayətin hədəfi ola bilər
3.komputer və səbəkə cinayətli məqsədlərə catmaq ucun yaradici vasitə ola bilər.
13.Xakerlər.
Komputerlər yenicə cixan vaxti haker sozu hormətlə cəkilirdi.Əməliyyat sistemini daha yaxsi isləmək ucun haminin unutdugu adminstrator parolunu ləgv edən komputer dahiləri adlandirirdilar.Lakin zaman kecdikcə bu soz menasini itirdi.Hakerlərin bəziləri pis muhafizə olunmus komputerlərə girməyə basladilar və bunun mumkunluyunu subut etdilər.Proqram məhsulunun alicisi eslində həmin proqramin istifadə huqunu  əldə edir.Proqramin ozu isə onun mulkiyyətinə kecmir.Ona gorədə proqram məhsulunun uznun cixarilib yayilmasi qanun pozuntusu hesab olunur.Belə hərəkətlərə komputer piratciligi və yaxud proqram təmin piratciligi deyilir.Haker hucumlarinmin əsas məqsədi informasiyanin məhv edilməısi deil həmdə onlarin icazəsiz ələ kecirilməısidir.Əgər bunun qarsisini texniki vasitələtrlə almaq mumkun olmursa onda sifrələınmə sistemindən istifadə olunur.Şifrələnmə usullari ilə kriptoqrafiya məsgul olur.(gizli yazi )Movcud şifrələnmə usullari iki qrupa ayrilir:gizli acarlar və aciq acarla şifrələınmə.Gizli acar ele acara deyilirki gizli olaraq yazisan iki abonent əvvəlcədən onu bir birnə veririlər.Əsas məqsəd bu acari 3səxsdən gizli saxlamaqdir.
15.Rəqəmli imza
Son zamanlar rəqəmli imza texnologiyasi meydana cixmisdirki buda imzalanmis sənədi ancaq kagiz şəklində catdirmaq zərurətini aradan qaldirmisdir.Rəqəmli imza şəxsi gizli şifrədir və onun acari yanliz onun sahibinə məlumdur.Rəqəmli imza məlumatin həqiqiliyini imza sahibi tərəfindən təsdiq olundugu bildirilir.Rəqəmli sertifikat səlahiyyətli orqan tərəfindən imzalanmis elə məlumatdirki aaciq acarin həqiqətən imza sahibinə aid olmasi təsdiqlənir.Sertifikatlasdirma səlahiyyıt olan orqandan sertifikat almaq ucun istifadəcinin kimliyini bildirən sənədlər olmalidir.
16.Hesablama tarixi və muasir vəziyyəti
İnsan ozunu və ətraf muhiti dərk etməyə basladigi andan hesablamalar aparmaga ehtiyac duymusdur.Ən gədim say aləti abak olmusdur.Abak 4-5 min il bundan əvvəl yaranmis və dəyisikliyə ugrayaraq cotkə adi ilə dovrumuzə gədər gəlib cixmisdir.12ci əsrin əvvəllərində laqoritmik xətkesi yarandi və onun koməyilə toplama vurma bolmə quvvətə yuksəltmə kokalti yerinə yetrmək mumukun oldu.Orta əsrlərdə elmi məsələlər abakin laqoritmik xətkesin imkanlari cərcivısinə sigismadi və ən mukəmməl hesablamalar apara biləcək mexaniki masina ehtiyac duyuldu.ilk sadə mexaniki hesablama masini 1623 cu ildə alman alimi Vilhelm Şikart tərəfindən yaradilmişdir və onun koməyi ilə yalniz toplama cixma əməlləri yerinə yetirilirdi.1641ci ildə fransiz mexaniki B.Paskal 4riyazi əməli yerinə yetirən carxli mexaniki hesablama masini duzəltdi.1694cu ildə gorkəmli riyaziyyat alimi V.Vilhens dahada təkminləsdirilimis 4 hesablama əməli quivvətə yuksəltmə,kokalti əməllərini hesablama mexanizmini duzəltdi.Soraki illərdə hesablama mexanizmlarini duzeldilmasi ilə bir cox ixtiraci alimlər mesgul olmus və bu sahədə oz əməklərini vermişlər.Artiq 20ci əsrin 30-40 ci illərində muxtəlif texnoloji proseslerin avtomatik idarə olunmasi telebi meydana cixir və 1937ci ildə AMERİKA alimi Atanasov lampalar və kondisatorlardan istifadə edərək avtomatik idarə oluna bilən hesablama masinin is prinsipini teklif edir.20ci əsrin ortalarinda muasir hesablama masinlarinin  ilk numayəndəsinin hazirlanmasina baslandi. 1933- cu ilde il ektromexaniki  elementlerin komeyi ile isleyen hesablama masini duzeldildi. 1944-cu ilde amerika fiziki Argenin rehberliyi ile emeliyyatlarin  ardicilliginin avtomatik idare eden  hesablama masini yaradildi ve ona mark adi verildi.1947-ci ilde daha boyuk imkanlara malik mark 2 masini duzeldildi. 1945 ci ilin axirlarinda amerika alimleri ilk elektron reqem hesablama masini duzeltdiler. Bu masinlar mark ve mark 2 masinlarina min defe suretle isleyirler.onlarin menfi cehetleri proramin masina daxil edilmesini prosesini cox vaxt aparmasi idi. Bu prosesi azaltmaq meqsedi ile alimler proqrami yaddasinda saxlaya bilecek hesablama  masinin ixtirasina basladilar. Corc fon Leyni prinsipi esasinda ilk hesablama masini 1949-cu ilde  ingilis alimi moris Uilksin terefinden duzeldildi. Neymon masin is prinsipinden esas idea ondan ibaretdir ki informasiyani tehlil ederek hesablama masinini effektif islenmesi ile yanasi universal olmalidir. Asagidaki qurgulardan ibaret olmalidir.
1.      Riyazi ve metiqi meseleleri yerine yetiren hesab mentiq qurgusu
2.      Proqramin icra olma prosesini teskil eden idaretme qurgusu
3.      Verilenleri ve proqramlari yaddas saxlayan yaddas  qurgusu
Umumiyyetle hesablama masinlarini yaranma tarixini nesillere bolek.
1.1945- 1950ci illerde yaradilmis lanpalar uzerin qurulmus  hesablama masini 1 ci nesillere ayid edilir.
2.1960-ci illerin evvellerinde Kiyev Kibermetika institutunda yaranmis promil ve mil, minskde yaradilmis minsk 2 nesile aid edilir.
3.1960-1968-ci ilde aradilmis masinlar 3 nesile aid edilir.
4.1971-ci ilde boyuk inteqral sxemini yaradilmasi ile 4 nesil
5.Kecen esrin 90 –ci illerinde 5 nesil ehmlerinin yaradildive onlarla paralel isleyen mikriprosessorlardan istifade edilir.
6.6 nesile  indiki komputerler aid edilir.
17. Komputerin arxitekturasi ve sturukturu
Evveller  komputer aparat ve proqram vasiteleri bir- birinden asli olmadan ayri-ayriliqda yaradilib(1 ve 2 nesil).3-cu nesilden baslayaraq komputerin aparat ve proqram  vasiteleri vahid  bir sistem kimi lahiyelendirilmeye basladildi. Bu zaman  esas diqqet  bu vasitelerin qarsiliqli elaqesine yoneldildi. Bununla da prinsip baximindan yeni olan  komputer arixtriurasi anlayisi  meydana geldi. Komputer  arixturasi aparat ve proqram  vasiteleri kompleksini qurulmasi ile bagli bir cox amilleri nezere alan meseleleri ehate edir. Bu amillerden esaslari komputerin  qiymeti  tedbiq sahesi  funksiyanal imkanlar hesab olunur.
         Komputer arixturasinin esas terkib hisselerine :
1.      Hesablama ve mentiqi imkanlar
2.      Aparat vasiteleri
3.      Proqram vasiteleri
Hesablama ve mentiqi imkanlar:
1.      Emirler sistemi
2.      Verilenlerin formatlari
3.      Isleme sureti
Aparat vasiteleri
1.           Komputerin mentiqi sturukturu
2.           Yaddasin teskili
3.           Giris cixisin teskili
4.           Idaretme prinsipleri
Proqram vasiteleri
1.      Emeliyyat  sistemi
2.      Proqramlasdirma dilleri
3.      Tedbiqi proqram teminati
Komputerin arxitekturasi ve sturukturu anlayislarini bir-birinden ferqlendirmek lazimdir. komputer  sturukturu mueyyen seviyyede komputerin  konkret terkibini ve onlar arasindaki elaqeni teyin edir.
Arxitektura ise komputerin tekib hisselerini  hansi qaydalarla  qarsiliqli elaqesini teyin edir. Terkib hisselerin tesviri ise yalniz bu qaydalarin  formalasmasi ucun teleb olunan seviyyede verilir.
Basqa sozle arxitektura komputerin lahiyelendirilmesini,qurulmasinin ve proqram telimatinin umumi problemlerini eks etdirir.
18.Windows Emeliyyat Sistemi
Windows esas xususiyyetleri asagidakilardir.
1.      Tekmillesdirilmis yeni vasite :start duymesi ve taskbar windowsun esas xususiyyetleri start duymesi ile proqraminizi suretle islede biler. Fayillararinizi axtara biler ve bir proqrami digerine kece biler .
2.      Windows explorer fayillarinizi disklerinizi  ve saebeke elaqelerini axtarmaq ve cesitlemek ucun genis imkanlara malik bir vasitedir .
3.      Uzun fayil adlari cesitleme ve axtarma emeliyyatlari daha asandir. Fayillarinizi 256 sinvola qeder uzun adlar vere bilersiniz.
4.      Yaddas daha yaxsi idare edilmesi artiq evvel kimi tez-tez yaddas catismazligi  haqqinda melumatlarla qarsilasmayacaqsiniz windows emeli yaddasdan daha semereli sekilde istifade edilir.
5.      Cd-romda tekmillesdirilmis avtopley xususiyyeti-musiqi cd-lerinizi axtarmaq ucun sadece surucunuze  yerlesdirmeyiniz kifayetdir. Cdplayer avtomatik acilacaq ve Cdnizi oxutmaga baslayacaqdir.
6.      Tekminlledirilmis oyun ve multimediya video ve ses fayillarinin isledilmesindeki mehsuldarliq yaxsilasdirilmis MSDOS oyunlari daha cox tesdiqlenmis ve bu oyunlarda cox istifade edilen video xususiyyetleri tekminlesdirmisdi.
7.      Pluq and play qurgulari ile uygunluluq komputerimize pluq and play xususiyyetini desdekleyen bir kart yerlesdirdikden sonra sadece onu acmaginiz kifayyetdir. Windows onu avtomatik tapib quracaqdir.
8.      32 bitli coxtapsiriqli is : windows 1 den cox proqrami eyni zamanda islemesine  imkan verir.
9.      Yeni masaustu: windowsda proqram idareedicisini yerini proqram manager yerini masaustu ve taskbar tutur. Bunlarin vasitesi ile proqram ve texniki vasitelerin daha suretle tapmaq olar.
10.  Tekmillesdirilmis komputer sebekelerini tesdeklenmesi ve sebekede istifade disklerini muxtelif formada teqdim ede bilerik.
19.start menusu ve start menusunun alt menyulari
Windowsda baslangic son derece asantdir. Maus qurgusunun oxunu ekranin alt sol kuncunde start duymesi uzerine getirinve mausun sol duymesini sixin. Bu menyu uzerindeki piktoqramlardan ibaret alt menyu acilacaqdir. Bu piktoqramlardan saginda ox isaresi olanlar alt menyulara malikdir. Bu alt menyularinda alt menyulari ola biler. Start menyusundan istifade etmekle komputerdeki her seye asanliqla istifade ede bilersiniz. Start menyusu  uzerinde normal halda asagida gosterilmis alt menyular ve emrler gorunur.
1.      Proqrams –proqram qruplarin saxlayan qovluqlara daxil olmaqla muxtelif proqramlarin adlari daxil olan menyunu acir.
2.      Documenst – axirinxi defe istifade etdiyin senedi acir .
3.      Settings windowsun xusiyyetlerini deyisdirmek ucun
4.      Find –Fayil ve qovluqu axtarmaq ucun
5.      Help –her hansi bir windows movzusu haqqinda yadima ehtiyac duyduqda  istifade ede bilersiniz.
6.      Run (icra et) –start menyusunda olmayan her hansi bir proqrami acmaq ucun istifade edilir.
7.      Shut down-komputerinizi baglamadan once bu emri secin.
20. Aktiv ve qeyri- aktiv pencereler
Masaustunde her proqram ayri pencerelerde isleye biler. En ustundeki basliq cubugu rengli olan pencere aktiv pencere adlanir. Aktiv pencere maus qurgusunu oxunun hereketlerine ve klaviatura sixilan duymelerine reksiya veren penceredir.Aktiv olmayan pencereler ise ve masaustune zeminine gonderilir ve uzeri aktiv olan pencere ortule biler. Aktiv olmayan pencereni onun gorunen her hansi hissesinden maus qurgusunun sol duymesinin  sixmaqla aktiv hala getire bilersiniz. Windowsla bir pencereni aktiv olmamasini o proqramin islememesi demek deyildir. Siz aktiv pencerede basqa bir proqrami isleyerken telefon nomresini yigizisi aktiv olmayan pencerede bir telefon noqdesini axtarmaga davam ede bilersiniz.
21.Windowsun  fayl sistemi,is stolu, fayl ve qovluqlar.
Windows 98-in fayl sistemi qovluqlar uzerinde qurulmusdur. Bu qurulusa agacvari qurulusda demek olar. Surucunuzu  bir agacin govdesi kimi tesvir  etseniz  qovluqlari bu govdeye birlesmis budaqlar hesab ede bilersiniz.Hemin qovluqlarin daxilinde budaqa birlesmis nazik budaqlar kimi ve fayllarda budaqlardan yarpaqlar kimi ola biler.qovluqlar kataloq  alt kataloqlar kimdie istifade etmek olar.Bir surucu piktoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesine ikiqat sixmaqla icerisinde qovluqlar ve fayllar olan pencere acilacaqdir.Her hansi bir qovluq uzerinde ikiqat sixtiqda pencere acilacaqdir.Bu penceredede qovluq varsa onu uzerinde ikiqat  sixdiqda da pencere acilacaqdir.Acilmis pencereni sixdiqda pencere acilacaqdir.Acilan pencereni hansi piktoqrama aid oldugunu bilmek ucun basliq cubuguna baxmaq kifayetdir.Surucu piktoqramlarini ve qovluqlarini icerisini gosteren pencereni acdiqdan sonra fayl ve qovluqlar uzerinde asagdaki emeliyyatlar yerine yetirilir.
1.      Proqrami yuklemek ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
2.      Fayli acmaq ucun onun piktoqrami uzerine ikiqat sixin
3.      Senedleri cap etmek
Bir senedi cap etmek ucun onun pitoqrami uzerinde maus qurgusunun sol duymesinin sixib saxlayaraq,cap qurgusunun pikroqrami uzerine surukleyib duymesini buraxin.
4.      Fayllari kocurmek ve dasimaq ucun klaviaturada ctrl duymesini sixib saxlayaraq mausun sol duymesini faylin uzerine sixmaq fayl piktoqramini yerine surukleyin.
5.      Piktoqramin menyusunu acmaq 1piktoqramin acmaq ucun piktoqramin uzerinde maus qurgusunun sol duymesini basin.

22Masa ustunde pencereleri nizamlamaq
Masa ustunde bir nece pencereni asiq oldugu zaman butun pencereleri eyni zamanda gormek ucun onlari nizamlaya bilersiniz.Iki pencereni yan –yana yerlesdirmekle her ikisnin icerisini eyni anda gore biler muqayise ede biler veya dasima emeliyyatlarinda istifade ede bilersiniz.pencereleri nizamlamaq ucun iki yol vardir:
1ci yol –her hansi pencereni ayri –ayriliqda nizamlamaqdir.
2ci yol-windowsun pencerelerini avtomatik nizamlamaqdir.
Bir nece aciq pencereniz varsa onlari nizamlamaq ucun task bar uzerinde maus qurgusunun sag duymesini sigin pencereleri nizamlamaq ucun sekilde menyu acilacaqdir bu menyu asagidaki emrlerden ibaretdir.
Cascode (pencereleri ust-uste yerlesdirir)windows altdaki her pencerenin basligini gorulecek sekilde pencereleri ust –uste yerlesdirmek ucundur.
Maximize duymesine sixaraq pencereni butun ekran boyu aca bilersiniz.pencere ile isinizi bitirdikden sonra restore duymesine sixaraq pencereni evvelki vezyetine getre bilersiniz.
Tile windows horizantally-(pencereleri ufuqi yerlesdir.)butun pencereleri alt-alta siralanmis sekilde yerlesdirir.
Tile windows vertically-(pencereleri saquli sekilde yerlesdirir.)pencereleri yan-yana yerlesdirir.
Minimize all windows-(butun pencereleri minimum kicilt)butun pencereleri task bar uzerindeki duymeler seklinde kicildib ve masaustunu bosaldir.
Tile-yan yana yerlesdirir.


23Masaustundeki piktoqramlari nizamlamaq
Masaustunde bos bir sahede maus qurgusunun sixdiqda acilacaq dinamik menyunun arrange icons(piktoqramlari tenzimle)alt menyusundan uygun emr secerek piktoqramlarinizi tenzimleye bilersiniz.Bu alt menyu asagidaki emrlerden ibaretdir.:
1.      By name
2.      By tape
3.      By date
Kriptoqramlariniz sececeyiniz alt emrlere gore siralanacaqdir.eger masustunuzu avtomatik tenzimlemek isteyirsinizse auto arrange emrini secin line up icons ise piktoqramlariniz eyni sirada duze bilersiniz.

24Multimediya
Windows emeliyyat sistemi xususi aparat ve proqram vasitelerinin komeyile yuksek keyfiyyetli ses ve inteqrativ isini temin ede biler.Multimediyanin esas vezifesi ses siqnallarini regem seklinde ve eksine cevirmek ikinci elementi ise videoplatadirki onun vasitesile video ve informasiya regem sekline cevrilir.Ses plataniza muxtelif bakustik sistemler qosulurlar.Ses ve video ile islemek ucun komputerde muxtelif proqramlar var.
Bu proqramlar vasitesile audio kompakt diskleri oxutdurmaq,onlara informasiyani yazma ve ses fayllarini redakte etmek hemcinin video kliplere baxmaq olar.Qeyd etmek lazimdirki multimediya informasiyasi cox boyuk yer tutur.Buna gorede bele informasiya kompakt disklerde yerlesdirilir ve hemin disklerdeki informasiyani oxumaq ucun komputerde CD-ROM disk qurgusu olmalidir.Ilk cd-rom qurgusu 1983cu ilkde yaradilmisdir.lakin 1990cu ilde komputerde tetbiq tapmisdir.Kompakt disklerde informasiyanin oxunmasi ve yazilmasi laze vasitesile yerine yetrilir.Bunun sayesinde standart diskde 700 mg geder verilenleri veya 80 deg audio informasiyani saxlamaqq olar.Kompakt diskin klssik novunun diametri 12 sm olur lakin diametri 8sm olan disklerde vardirki onlarin tutumu 340mg geder olur.Diskde yerlesen informasiyanin bir nece novu olur ve her nov ucun yazi formasi olur spesifikasiyada gosterilmis onlara kitab deyilir.
1.        Qirmizi kitab(1982)audio informasiya ucundur
2.       Narinci kitab(1985)arxiv fayllarin yerlediren adi diskdir
3.       Yasil kitab(1988)multimediya informasiyasini yazma ucun
4.      Ag kitab(1993)video informasiyani dvd ve video informasiyanin saxladilmasi mp4 enenvi olan video disklerini siradan cixarir
Ilk vaxtlarda cd-romun modeli videonu digerinise sesi oxuya bilmirdi.Bunlar hamsi 90ci illerin ortalarinda aradan qaldirildi ve cd-room heqiqetende standart qurguya cevrildi.CD-ROOM qurgularinin tutumu 640-700 mgb olur.Bu cur diskde 74 deg audio yazi ve ya 1 saata geder video yerlesdirmek olar.onlarin ikinci ustunluyu onun ucuz olmasindadir.Istenilen CD-ROOMU xarakterize eden esas parametri onun isleme sureti oldugundan bu kemiyyet diskin adinda da geyd olunur.Disk qurgusunun adinin uzerinde gosterilmis gosterici hegigeten uygun gelirdi disklerin heddinden artiq boyuk suretle firlanmasi deq10000 verilenlerin oxunma suretini pislesdirirdi.Bu zaman daimi bucaq suretliliyin texnologiyasina kecid yarandi.Bu halda lazer suasinin butun yol boyunca disk eyni suretle firlanir.Yalniz verilenlerin oxunma sureti deyisirdi-daxili cigirlarda suret minimum xarici cigirlarda ise maksimum suret olurdu.Bu halda istehsalcilar suret parametri kimi maksimal giymeti gosterdiler-informasiya oxunmasinin bu cur maksimal sureti ise yalniz disk  proqraminin 10-15%istifade olunur.

24.Tarix ve zamanin deyisdirilmesi
Control panel(idaretme paneli)deki date-time piktoqrami uzerinde ikiqat sixin.Sekilde gosterilmis date-time properties dialoq penceresi acilacaqdir.
1.        Month –sahesinden cari ayi secin
2.       Year –sahesinden cari ili secin
3.       Day –sahesinden cari gunu secin
4.      Time- vaxti secin
Sahesini asagidaki ox duymesini veya sahe uzerinde sixaraq cari saati daxil edin.
Time zone- sehifesine kecin dunya xeritsei gorunecekdir.xeritede oldugun yeri secin.uygun parametrleri secerek ok duymesini basin ve onlari tesdiqleyin.

25.Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek.
Maus qurgusunun xususiyyetlerini deyisdirmek ucun kontrol paneldeki maus piktoqrami uzerinde ikiqat sixin ve deyisidirin.Maus properties dialoq penceresi acilacaqdir. Bu dialoq penceresinde 4 sehife olduguna diqqet edin.
1.        Buttons –duymeler
2.       Pointers –gostericiler
3.       Motion –hereket
4.      General –umumi

26.Maus qurgusunun duymesinin xususiyyetleri
Solaxay istifadeciler buttons sehifesinden istifade ederek maus qurgusunun duymelerini funksiyalarini configutarion sahesinde left handed parametrlerini secerek deyisdire bilersiniz.Ikiqat sixma suretini (double click speed)sahesindeki slow-fast arasindaki iki duymesini uygun istiqmetde hereket etdirmekle test area (test sahesi)sixaraq yoxluya bilersiniz.

27. Maus qurgusunun gostericisinin xususiyyetleri.

Pointers sehifesini acdiqda windowsda istifade olunan muxtelif maus gostericisi isarelerini goreceksiniz.Maus qurgusunun gostericisi xususiyyetleri olan fayllari acaraq deyisdire bilersiniz.

28.Diaqramlar
Excellede dioqramlarla islemek ucun genis imkanlar vardir. Melumatlari daxil etdikden sonar bu melumatlara uygun muxtelix formali dioqramalar hazirlaya bilersiniz.
            Hem movcud dioqram tiplarin yaxindan tanimaq hemde ne zaman onlarin hansindan istiade edeceyini mueyyenledirmek ucun excelled istifade edilen dioqramtipleri haqqinda genis muellumat almaginiz meqsede uygundur. Excelled asagidaki dioqram tiplarinden istifade edilir .
1)       column- sutun praktikada en cox istifade edilen  dioqram tipidir bunlara bezen histoqram adi da verilir katkoriyalar ufiki qiymetler ise sequli olaraq yerlesdirilir istdiyiniz zaman 3 olculu stun deoqramlarida yarada bilersiniz.
2)      Bar- gundelik heyatimizda coxarsilasdigimiz bir dioqram tipidir melumalar  ufiki cubuqlar kimi gosterilir bununlada eyni bir muellumatlar sirasindaki her bir muellumat  basqa birisi ile qarsilasdira bersiniz
3)      Line (xett0 muelumatlariniz nokteden nokteye deyisme eyrisini gormek ucun bu tip dioqramda istifade edin yaniz burada bir hala diqqet etmeyiniz lazimdir: muellumat noqtelerini birlesdiren xettler qiriq bir eyri emele getirecek ve x oxunda reqem qiymetleri yerine katikorialar gosterildiyi ucun bu muelumatin heqiqi (y=f(x)) deyismesini temil etmeyecekler
4)     Pie (tort) tort sekilli dioqramalr  melumatlar arasindaki elaqeni faizlerle  gostermek ucun istifade edilir . tort sekilli dioqramlr yaniz bir melumt sirasini gostere biler  bu tipin 3 olucuku frmasindan istfade ede bilersiniz
5)      XY scatter –noqteli dioqram bu tip dioqramdan istifade edilmesinde esas meqsed y=F(x)
Sekilde bir elaqeni gostermekdir.burada line tipinde ferqli olaraq  X oxunde yerlesdireceyin  melumatlarinda reqem tipli olmasi lazimdir
6)     Area bu tip dioqramda melumatlar oz olculerinde deyil digger melumatlara qarsilasdira bilersiniz…..
7)      Doughnut bu tip dio. Tort sekilli dioqramlara oxsayirlar ve  eyni meqsed ucun edilir ancaq bu tip dio. Bir nece muelumat sirasini goster bilersiniz her bir melumat sirasi cun muxtelif xalqalardan isifade edilir
8)     Radar  qutub xetti dio  bu tip d melumt sirasin  muqayise etmek ucun istifade edilir 
9)     Surface  topoqrafiyadan melumat oldug kimi  coxlu sayda melumatiniz varsa bu muellumatlarin bolusdurulmesini 3 olculu sekilde ve  xeretilememetiqi cercivesinde gotere bilersiiz
10)   Bubble melumatlari qabarciq seklinde tesvir etmek ucundur 
11)    Stock veya high lowclose       senedlerin baglanma qiymetlerini  izlemeyin en yaxsi yolu bu tip diaqramdan istifade etmekdir.
12)   Cylinder-  melumatlari silenderle vasitesile tesvir ucundur
13)    conys-  melumatla konuslar vasitesi le tesvir ucundur


29.Komputer sebekeleri

MELUMATI XARICI  DASIYICILAR SERT DISK ELASDIK VE S  VE KOMP SEBEKESI VASITESI ILE OTURMEK OLAR 2 VE DAHA COX  KOMPUTER ARDICIL BIRLESMESI KOMP  SEBEKESI  MILYONA GETIRIR  KOMP SEBEKESI  GORMEKCUN XUSUSI APARAT  VE PRAQ VASITELERINDE BIRGE OLUNMAVASITELER DEDEIKDE SEBEKEDE ITIFADE OLANAN FAILLAR  YADDAS QURGULAR MELUMATLAR PERFERIYA QURGULARI VE SA  ELEMETLER NEZERDE  TUTULUR. MUMUMI HALDA KOMPUR TEXNIKI VE PROQRAM VASITELERINDE BIR GE ISTIFADE ETMEK  VE MELMAT MUBADILESI MEQSEDIILE  2 VE YA 1 NECE  KOMP BIRLESMESINE  KOMPUTER SEBEKESI DEYILIR 2 KOMP  SADE SEKILDE BIR BIRINE QOSULARAQ ARALARINDA INFRMASIYA MUBADILESI HEYATA KECIRILMESI BIR BASA BIRLESME ADLANIR  KOMP SEBEKESI BIR BIRINE  BIRLESME NOVUNE GORE  ARDICIL ULDUZ VE QARISIQSEKILI  OLUR ARDICIL BIRLESME OZU 3 HISEYE BOLUNUR  SADE DAREVI VE ARDICIL SIN BIRLESMESI  BUTUN SEBEKE NOVLERI  UMUMI TERKIB HISSELERINE FUNKSIYALARA  VE XUSUSIYYETLEREMALIKDIR  BU TERKIB HISELERI ASGIDAKILARDIR  SERVER –OZ EHTIYYATLARINI SEBEKE ITIFADECILERINE TEQDIM EDEN XUXUSI TEMINATINA MALIK XIDMETI KOMPTERDIR  ISTIFADECI   SEBEKE EHTIYYATLARINDAN  ISTIFADE EDEN KOMPTERLERDIR
MUHUT- KOMP BIRLEDIRME USULLARIDIR  KOMP SEBEKESI FUNK GORE 2 QRUPA BOLUNUR  1 SEVIYYELI SERVER ESASINDA QURULAN
 1 SEVIYYELI SEBEKEDE  BUTUN FERDI KOPLER  EYNI HUQUQA MALIKDIRLER   BIR SEVIYELI SEBEKE ISTIFADE EDILEN KOMPLERIN  ISCIURUPLAR ADLANDIRIRLAR VE BURADA ISTIFADEDECILERIN SAY10 NEFERDEN COX OLMUR
SERVER ESASINDA YARADILAN SEBEKELER  ISTIFADE EDEN FERDI KOMPUTELERDEN BIRI
DIGERINDEN HEM PROQRAMTEMINATIN GORE HEMDE  TEXNIKI CEHETDEN  FERQLENIRLER  SEVER ESASINDA SEBEKEDE MURREKKEB KAVEL BIRLESMESINDEN ISTIDE EDILIR SEBEKENIN IDARE OLUNMASI  INZIBATCI TERFINDE HEYATAKECIRIR  BURADA ISTIFADECERIN SAYI 10 DA COX OLA BILER  KOMPTER SEBEKELERI  YERLESDIYI  SAHEDEN ASLI OARAQ LOKAL VE QLOBAL SEBEKEYE BOLUNUR
LOKAL SEBEKE BIR NECE FERDI KOMPUTERDEN PERIFERIYA QURGULARINDAN IBARETDIR BELE SEBEKEYE COX VAXT LAN DEYIRLER ONLAR BIR -BIRI ILE MEHDUD ERAZIDE KABEL ELAQESI IE BIRLESIRLER  SEBEKENIN KOMEYI ILE FAIL VE PRINTERLERDEN ELEKTRN POCDUNDAN  VE DIGER EHTIYATLARDAN TAMAMI ILE ISTFADE ETMEK MUMKUNDUR  LOKAL SEBEKELERDEN BUTUN ISTIRAKCILAR  VAHID PROTOKOL DESTINDEN  ISTIFADEYE UTUNLIK VERILIR  LOKAL SEBEKELER ERAZI   XUSUSIYYETLERINE GORE YIGCAMLIG ILE  FERQLENIRLER  ODUR KI  LOKAL SEBEKELRDEN ISTIFAD ETMEKLE MUXTELIX YERLERDE ISTIFADE OLUNAN  KOMP BITRLESDIRIRLIR  LOKAL SEBEKELER VE FERDI ISTIDFADECILERI BIRLESDIREN SEBEKE  QLOBAL SEBEKEER VE YA LAN ADLANIR.  QLOBAL SEBEKELER GENIS COGRAFI SEBEKEYE MALIKDIRLER. ONLARIN KOMEY LE AYRI AYRI LOKAL SEBEKELERI VE MUXTELIF PROTOKOLLARI BIRESDIRMEK MUMKUN DUR    BELE SEBEKELERDEN ISTIFADE ETMEK UCUN  PLANLASDIRMA SAHESINDE  TUTARI BILIYE VE TECRUBEYE  MALIK OLMAQ TELEB EDILIR  COX VAXT QARISIQ  SEBEKELERDENDE ISTIFADE EDILIR  BU HALDA BIR SEVIYYELISERVER ESSINDA OLAN SEBEKININ  MUSBET CEHETLERIDEN TAM ISTIFADE EDILMELDIR   LOKAL SEBEKENI QLOBALSEBEKENI BIRLESDIREN   KOMPVE YA KOMP PROQRAM TEMINTI SLUJ A DLANIR  SLUJLAR XUSUSI KOMTERDEN VE YA  KOMP PRAQRAMINDAN IBARET OLA BILER KOMP SEBEKERNI  2 FUNSIYA GORE AYRIRLAR 1  SEBEKENIN APARAT VE PROQRAM  EHTIYYALRINDN BIRGE ISTIFA DE OLUN MASI 2 CI VERILENLERIN EHTIYATLATRINDA BIRGE ISTIFADE  TEMINATINA GORE .
30.MƏLUMATLARIN DAXİL EDİLMESİ FORMUNLAR VE FUNKSİYALAR
MS Excel  proqraminda daxil edilən informsiya 3 katkoriyaya bolunur. Mətn 0 ədəd ve sinfonlarin  konfinasiyasindanda ibaret verilenler. Bu tib verilenlər uzerində hər hansı hesablamalar aparma mumkun deyil.
Bir xanaya 32min 767 qeder mətin sinvonlari daxil etmek olar. Xanada daxil edilmis metnin en coxu  1024 sinvolu gorunur  butun sinvollar ise formula setrinde gormek olar. Qeyd edeki xananin maksimal enine  255 sinvol yerlesir. Ededleri gostermekde istifade olunan  asagidaki sinvollarda ibaret verilenler :  -
+  bu tib verilenler MS excproqrami terefinden hesablama ssubyekti kimi qebul edilir ededler daxil edilerken  regional paramertlerin secilmesinden asli olaraq  .  vergul isaresi  kesr ededleri tam ve kers hissesini  ayrica isaresi kimi qebul edilir .
Ededlerin qarsisinda  plus isaresi ekranda gosterilmir . menfi ededlei daxil ederken onun qarsisinda  menfi isaresi gosterilmelidir E   ve  e sinvollar latin herfi ile  daxil edilmelidir . dustur bir ve bir nece xana da yerlesen  verilenler uzerinde mueyyenn hesablamalar aparmaq ucn daxil edilen isareler her hani dustur = isaresi ile baslayir   dusturlar riyazi emel isareleri ve xususi funksiyalardan   aperatorlardan  istifa etmekle daxil edilir  dusturda istifate edilen xanalarin yanliz  unvani gosterilir  hesablamalar ise  hemin xanalardaki  verilenler uzerinde aparilir dustur daxil edilmis  xanada hesablamalarin neticesi gorununr  dusturun ifadesine ise  formula  sertinde baxmaq olar mes  b 4 xanasinda 2 5 ededin f 4 xanasinda 4 ededi daxil edilmisdir . H 4  xanasinda b4 ve f 4 xanalarin   cemini hesablamaq ucun hemin xana ya asagidaki dustur daxil edilir  enter ddumesi basilar bu zaman h4 xanasinda hesablamanin neticesi yeni 6.5 ededi  bu xanani secdikde ise formula setrinde  “b4 plus f4” ifadesi gorunecek
Dusturu daxil edeldiedi.kde sehve yol verildikde   ekaranda bu barede xeberdarlik edilen dialoq penceresi bezende  dustur daxil edilmis  xanada  value  bu ifade hesablama  aprilmasina mumkunsuzluyune israredi
Xanada daxil edilmis verilenleri  redakte etmek ucun  mausun duymesini hemin xananin uzerinde   2 defe  basmaq vey a  xanani  secib kursoru formula setrinde yerlesdirmek ve yaxud  f 2 duymesini basmaq lazimdir .
Istenilen dusturu  = isaresi ile BASLAYIR  dusturlarda muxtelif  hesblamara aparmaq ucun standart funksiyalardan istifade olunur  “ insert   function “ emrini daxil edin  eyni adli pencerede katekoriya siyahisindan lazim olan katikoriyni secin  mes stastiskasi siyahisindan istediyinin funksiyanin meselen  VERGe secin ve ox  duymesini  ok dumesi ile tesdik edin fuks arqumentlerini  gosterdikden sonra derhal sonra netice alinir.Praktikada  daha cox istifade olunan bezi funksiyalar asgidadir.1.sum-secilmis xanadaki verilenlerin cemini hesablayir.2.avarage-orta  hesablayir.3-min(max)verilenler arasinda minimal-maksimal qiymetin tapilmasinda istifade edilir.4.ABS-ededin mutleq qiymetini hesablayir.5-text-ededi mentige cevrir.6-IF-mentigi funksiya verilmis sertler daxilinde hesablamalar aparir.
31.Minimum ve maksimin funksiyalar
Statistic katikoriyasina daxil olan minimum ve meksimim funksiyalari en cox istifade edilen funksiyalardir. Bu funk. Uygun olaraq her hansi bir saheye daxil olan hucreler icindeki en kicik veya en boyuk qiymeti tapmaq ucun istifade olunur.arqument kimi bir və ya bir necə  sahə ünvanı və ya adı göstərilə bilər. Bu funk. Yaziliş forması aşagidaki kimidir.
1 min (n)və s göstərilmis qiymətləri en kiciyini gösyərir
2 mak()və s göstərilmis qiy en böyüyünü gosterir
 3D8 hücrəsini secin
4 formul cubuğunda =minimm( c3 c7) yazin
5 Enter düyməsini sixin. D8 hucresine c3 c7 sahesindeki en kicik qiymet daxil edilecek.
6 indide e 8 hucresini secin
7 formul cubugunda = mak.( d3 d7) yazin.
8 enter duymesini sixin  e8 hucresine d3 d7 sahesinideki en boyuk qiymeti daxil edilecekdir                 
       32. SETR VE SUTUNLARIN CEMINI HESABLANMASI
ISTENILEN DUSTUR BERABER ISAESI LE BASLAYIR. HER HANIS XANAYA DUSTUR DAXIL ETDIKDE BU DUSTURDA GOSTERILEN XANALARIN KORDINATLARI DUSTURUN OZ XANASINI MOVQEYINE NISBETDE VEILIR.
TUTAQ KI D12 XANASINDA   D3 D4 D5 XANALARINDAKI EDEDLERIN CEMINI GOSTERMEK LAZIMDIR. BUBUN UCUN HEMIN XANAYA ASAGIDAKI DUSTUR DAXILI EDILIR
 RR1 RC GORNUSUNDE REJMINDE  OLACAQ
YENI R12 C 4 XANASINDA HEMIN SUTUNDA  4 SUTUNDA HEMIN SUTUNDA YUXARIDA OLAN 9CI 7 CI 5 CI XANALARIN CEMI HESABLANIR.
EXCELDE CEMI TAPMAQ COX ASANTDIR. BUNUN UCUN STANART ALETLER CUBU UZERINDEKI  AVTAMETIK CEMLE DUYMESI KIFAYETDIR . BU DUYMEDEN 2 FORMADAN ISTIFADE EDE BILERSINIZ.
1) DUYME UZERINDE BIR DEFE SIXARAQ  FORMUL CUBU GU GORNECEQ FORMUN UZERINDE DEYISIKLIK APARA BILERSINIZ.
2)DUYME UZERINDE 2 QAT SIXARAQ CEMLEECEK EDEDIN YERLESDIYI HUCRELERIN AVTOMATIK  SECILMESINI VE HESABLANMASINI TEMIN EDE BILERSINIZ. .
BIR HUCREYE AVTOMATIK CEM VE DUYMESINDEN ISTIFADE EDEREK HESABALANMIS CEMI YAZARKEN EXCEL O HUCRESININ UZERINDEKI ALT ALTA YERLESMIS  BU TUN QIYMETI AVTOMATIK OLARAQ  SECIB CEMLEYIR. EGER HEMIN QIYMETLERIN YERLESDIYI HUCRELER YAN YANA DEYILSE  (MESEN SEKILDE GOSTERILDIYI KIMISIDE ) NE ETMEK LAZIMDIR.
EGER C 8 HUCREINI SECIBATOMATIQ CEMLE DUYMESINI 2 QAT SIXARSINIZSA YANVAR AYININ BAKI AYI ILE ELEQEDAR OLARAQ USTEKI QIYMET CEME DAXIL EDILMEYECEKDIR .BU SEHVI ETMEMEK UCUN YAN VAR AYINA AID BITUN QIYMETLERI SECIB AFTOMATIK CEMLE DUYMESINI  1 DEFE SIXIN EXCEL SECDIYINIZ QIYMEKTLERIN CEMINI HESABALYIB BUNU ALTAKI BOS HUCREYE DAXIL EDECEKSINIZ . BU USULU DIGER AYLAR UCUN DE TETBIQ EDE BILERSINIZ
HUCRE ICERISINDE HEM FORMULUN OZUN HEMDE CEMI TAPILACAQ SAHENN  HUCRELER QIRIQ XETLERLE CERCIVEYE ALINIR BUNDAN BASQA  FORMUL ICERISIND TAPILACAQ SAHENI UNVANIDA SECIVILMISDI . INDI  BU SAHE UNVANI DUZELDE BILERSINIZ BUNUN UCUN A FORMULUN ICERISINDEKI KURSARDAN  ISTIFADE DEREK  YADA SAHE UNVANINI SECILI IKEN MAUS VASITESI ILE C3 C6 SEHFESINI SECMELISINIZ.
33.TELEKOMMUNIKASIYA SEBEKELERI

TELEKOMLIKASI VASITELERI UZAQ MESAFEYE INFORMASIYA OTURULMESI VE QEBULUNU TESKIL EDEN TEXNIKI VASITELERDIR . DUNYADA  OLAN IXTYARI INFORMASINI ELDE EDILMEK UCUN KOMP TELEB OLUNAN INFORMASIYA BAZASINA DAXIL OLMAQ IMKANINA  MALIK OLMALIDIR. BU DA OZ NOBESINDE BUTUN KOMPLERIN NEHEG BIR HESABLAMA SEBEKESI SEKLINDE BIRLESDIRMEYI TELEB EDILAR KECEN ESRIN 60 80 CL ILDEBOYUK UNVERSAL KOMPLER UZAQ MESAFEDE YERLESEN  TERMINAL QURUPLARINA MAL8IKDIRLER  BU TERMINALLAR  BIR NECE ISTIFADECIYE EYNI ZAMANDA  KOMP DE ISLEMEK IMKANI VERIRDI TERMINALLARIN KOMP BIRLESME TEXNOLOGIYASI ILK HESABALAMA SEBEKELERINI YARANMA ESASLARINI QOYDU DAHA SONRALAR QLOBAL SEBEKELER MEYDAA GELDIKI ONLAR  VASITESI ILE DAHA UZAQ MESAFELERDE OLAN KMPLER BIR BIRI ILE BIRLESE  BILERLER QLOBAL SEBEKEYE MISAL OLARAQ  INTERNET SEBEKESINI GOSTERMEK OLAR UZAQ MESFEDE YERLESEN KOMPLERER ARASINDA  INFORMASIYA MUBADILEINI TESKIL ETMEK UCUN SEBEKE UNVANINI VERMEK VE LAZIMI RABITE ELAQESINI QURMAQ LAZIMDIR BU DA MUEYYEN VAXT SERF OLUNMASIN TELEB EDIRSI DIGER KANALLAR ITISMAR UCUN BAHA OLDUGUNDAN VE VE QLOBAL SEBEKEYE YALNIZ MEHDUD SAYDA KLENTLER DAXIL OLABILDIKLERI UCUN INFORMAIYAUBADILESINI ESAS  KANALI KIMI TELEFON XETTINDEN ISTIFADE  EDILIRDI   TELEFON XETTI ILE KOMP ELAQESINI YARATMAQ UCUN LAZIM OLAN  ILK QURGU 70 ILLERIN EVVELERIDE ISTFADE OLUNMUSDU BUNA MADEM QURGUSU DEYILLIR  BU QURGU KOMP GOSULIR VE TEL KANALI VASITESI ILE VERIENLERI OUREK VE QEBUL IMKANINA MALIK OLUR  HAL HAZIRDA MUXTELIF FUNK LERINE YETIREN KULLU MIQDARDA MUXTELIF MODEMLER MOVCUDDUR BUTUN DUNYA SEBEKELRINI EKSER HISSESI MODEMLERIN KOMEYI ILE TESKIL OLUNMUSDUR  SON ZAMANLAR INTEQRASIYA XIDMETLERINE MALIK TELEFON SEBEKESINDENDE ISTIFADE OLNR BUNUN YARADILMASINDA ESAS MEQSED VERILENLERIN OTURULME SURETINE OLAN  MEHDUDIETI ARADAN QALDIRMAQ  VE EYNI ZAMANDA MOVCUD OLAN TELEFON XETTLERI ILE ISLEMEK IMKANINA MALIK OLMAQDIR  BU CUR SEBEKENIN E QOSULMINSIPI  SIQNALARIN REQEMLI EMALISIR  BU SEBEKELER  COX KALLALI OLURLAR .FERDI KOMPLERIM MEYDANA GELMESI QLOBALSEBEKELERE BOYUK TESIR GOSTERERK ONLARIN  KEMIYYET VE KEYFIYYET CEHETCE YAXSILASMASINA SEBEB OLMUSDU  BU ARTIMIN COX HISSESINI ISE ISTIFADECILERDE OLAN KOMPLER VE MADEMLER TESKIL EDITMISLER BUTUN QLOBAL SEBEKELER BIR BIRI ILE ELAQEDARDILAR LAKIN ONLARDAN BEZILERI  ADI RABITE VASITELERI KIMI TELEQRF TELEFAKS ADI POCT XIDMETLERIDE GOSTERE BILER BUNUN UCUN SEBEKENIN XUSUSI QOVSAGIOLUR KI ONLAR ELEKTRON POCDU ILE MEKTUB VE DIGER MATIRIALLARI QEBU EDIR VE SONRA ONLARI FAKSLA LAZIMI TELEFON NOMRELERE GONDERIRLER  BELE SEBEKE ILE HEMCININ ADI MEKTUB VE TELEQRAMARIDA GONDERMEK MUMKUNDUR  BELE HALDA  ELEKTRON POCDU ILE  SEBEKENIN XUSUSI QOVZAGINA METIN GONDRILIR ORADA O AYDINLARILIR ZERFIN DAXILINE QOYULUR VE ADI POCTLA GONDERILIR .

34KOMPUTERIN  ƏSAS HİSSƏLERİ VƏ ONLARİN İS PRİNSİPLƏ
Biz   istifadəci ucun nezerde tutulmusç  nisbeten  ucuz universal mikrokomputer ferdi computer adlanirş Ferdi computer adeten aciq arxeaktura prinsipi  asagidakilardan   ibaretdir.
1.Yalniz komputerin fealiyyet prinsipinin tedbiqi ve onlarin konfiqurasiyasi nizama salinir ve satandartlasdirilir.
2.Daxili genislenme yuvalarinin hesabina computer asanliqla  genislendirilir ve computer sistemnin esas funksiyonal  kompenmetleri ve onlar arasindaki qarsiliqli elaqeni blok sxemde  gormek olar.Komputerin muxtelif qurgularin bir-biri ile birlesdirmek ucun onlar eyni interfeyse malik olmalidir.
Interfeys 2 qurgunun bir-birile qosulma vasitesidir. Umimiyyetle komputerin qurulusu asagidaki kimidir.
1.Esas aparat  hissesini ozunde birlesdiren system bloku. Bloka ana lovhe mikroprosessorlar, mikrosxemler, yaddaslar, sertdisk, elastikdisk disk surucusu, sidiroom ve s. daxildir.
2.Metn vey a qrafik melumati ozunde eks etdiren manitor.
3.Istifadeci terefinden istenilen informasiyanin ferdi komputere teqdim ucun elaqe qurgusu olan klavyatura.
4.Monitoruun uzerinde yerlesen xususi gostericini kursoru ekran boyu istenilen gostericisini kursoru ekran boyu istenilen istiqametde hereket etdiren maus qurgusu.
5.Bunlardan elave ferdi komputerde perferiya qurgulardan perferiya, skayner, reqemli kamera ve s. istifade olunur.
35SISTEM   BLOKU
Ferdi komputerlerde istifade edilen texmini elementlerin esas birlesme qovsagi olub daxilnde komputerin islemesi ucun lazim olan en ehemiyyetli vasiteleri  birlesdirir. Sistem bloku daxilinde yerlesen qurgulari daxili, xaricden qosulan qurgulari ise xarici qurgular adlanir.
36KLAVIATURA
Ferdi computer ile istifadeci arasinda elaqe yaradan qurgu klavyaturadir. Klavyatura bezi hallarda computer ile bir lovhe uzerinde  esker hallarda ise musteqil qurgu kimi qurulur, istifade edilir./
Klavyatura duymelerini dord qrupa bolmek olar.
1.Qrupa daxil olan  duymeler komputerin merkezinde yerlesir.Onlar herf ve bezi basqa  simvollari  komputere daxil etmek ucundur.
2.Qrup funksiyanal  F1 F12 –ye qeder  ve onlar klavyaturanin yuxari hissesinde yerlesir.
3.Qrup duymeler kursorun hereketini istiqametlendirmek ucundur.
4. qrupa kursorun hereketini idare eden duymeler aiddir.
Bu qrup duymeler esasen  2-meqsed ucun istifade edilir.  1-ci hal reqemlerin blokirovka rejimi  vereqemdenelave 4 hesab emelinin isareleri komputere daxil edilir.  2-ci halda blokirovka rejimi oradan goturulur.
37MANITOR
Ferdi komputere daxil edilen ve oradan oxunan informasiyani eks etdirmek ucun manitordan istifade edilir. Manitorlarin idare olunmasi komputerin daxilinde formalasan video siqnallari hesabina bas verir. Indiki zamanda istehsal olunan komputerlerdeerde  monitorlardan genis istifade edilir. Bunun esas sebebi manitirardan alanmis tesviri rengli sekilde muqayise olunmus derecede uygunlugu ve safligidir.
Manitorun esas gostericisi – ekran olcusu, ekranda tesvir olunan noqtelerin sayi,  tesvirin eks olunmasinin  maksimal tezliyi ve ekranin mudafie gostericisidir. Eks olunma tezliyi herslerle olculur  Tezlik artiqca tesvir daha da temiz olur.Muasir manitorda tezlik  75-100 hers arasinda olur. Monitorlar monoxrom 1 rengli ve cox rengli olurlar . Son xamanlar ancaq ferdi komputerden istifaden edilmek ucun xususi texnika ile hazirlasnmis mantorla  istehsal olunur. Bele manitorlarin dioqonalinin olcusu 15 – 13 duyum arasinda deyisir .Manitoru hazirlamaq ucun  maye kristaldan isifade edilir.

38PERIFERIYA QURGULARI VE ONLARIN IS PRINSIPI
Verilenlerin  bloka  daxil edilmesive ya xaric edilmesi, hemcinin blokda uzun muddet saxlanilmasi ucun istifade olunan qurgulara perferiya qurgulari deyilir. Ferdi komputerlerin cevikliyi ve universialligi perferiya qurgularindan bir basa aslidir. Perferiya qurgulari ferdi komputrrin komekci emeliyyatlari yerine yetirmek ucun istifade edilir. Perferiya qurgulari teminatina gore asagidaki kimi qurasdirilir.
1.Verilenleri daxil eden qurgular-skayner, reqemli kamera ve s.
2.Verilenleri xaric eden qurgular-printerler,
3.Verilenleri  mubadile eden qurglar-fak modemler.
4,Verilenleri saxlayan qurgukar-strimmer, toplayicilar, maqnit qurgular.
PRINTER-aliinmis neticeni monitorda uzun muddet saxlamaq ve komputerden  kenara tehlil etmek cetinlik toredirdi. Bu problemlemi cap qurgulari printerler aradan qaldirdi.
Printer cap eden demekdir, printerler bir-birinden cap etme usuluna , sixligina , suretine ve cap rengine gore ferqlenirler. Prunterlerin asagidaki novleri var:
1.Matrisli printerler,2.Axinli printerler, 3. Lazer printerleri, 4.Termoqrafik cap printerleri ve s.
MODEM—Modem computer ve telefon siqnallarini anoloq siqnallarina vey a eksine avtomotik ceviren qurgudur. Hal –hazirda  adi modemler istehsal olunmur. Modem dedikde faks modemi nezerde tutulur.
SKAYNER-Metn ve qrafiki  informasiyanin suretinincixarib ve komputere daxil etmek ucun skayner  qurgusundan istifade edilir.  Skayner fotosekil, resm elyazmasi, qezet ve jurnal suretlerini komputerde tekrar istifade edilmesi ni temin edir.
STRIMMER-(uzun lent)-Informasiyanin maqintafon lentine yazan xususi imkanli maqintafondur. Ondan sert maqnitafon diskinde olan  informasiyanin ehtiyyatda saxlanilmasi ucun istifade edirler .Eger heddinden artiq vacib olan informasiya sert maqnit diskindedirse onun strimmerde saxlamaq meslehet gorulur. Strimmerin kasetleri boyuk tutuma malikdirler.\
PLOTTER-Kagiz uzerinde muxtelif certiyojlarin cekilmesini temin edir. Esasen komputerde muhendis meseleleri ni hell etmek ucun istifade edirler.
REQEMLI KAMERA- Komputere tesvirleri daxil etmek ucun istifade olunan xususi quruluslu cihazdir.
39KOMPUTERIN     PROQRAM       TEMINATI
Tertib edilmis proqramlasri deyismekle komputerde muxtelif sahelerde elverisli vasite kimi istifade etmek olar. Komputer bu meqsedler ucun mutleq mueyyen proqramlarla temin olunmalidir. Diger terefdende  tedbiq  olunmasi sahelerinden asili olmayaraq komputerin semereli istifade edilmesi ucun  istifadeci tertib edilmis proqramlar haqqinda etrafli  melumata malik olmalidirlar. Esas meseleleri yerine    yetirmek  ucun computer uygun proqramlarla temin  olunur ki, hemin proqramlar kompleksi ferdi komputeri proqram teminati sistemini temin edir. Is usuluna gore proqram teminatina daxil olan proqramlar  3  katiqoriyaya bolunur,
1.SISTEM PROQRAMLARI-bu proqramlar hemise hazir veziyyetde olub komputerin daxilinde saxlanir ve aparat hissesi ile istifade  olunan proqramlar arasinda elaqe yaradir.
2.QEYRI REZIDENT ADI PROQRAMLAR-bu proqramlar vasitesile istenilen nov  meseleni hell etmek olur. Bu proqramlar isini bitirdikden sonar emeli yaddasi bosaldir ve idareetmni basqa proqramlara oturur.
3.REZIDENT PROQRAMLAR-adi proqramlardan ferqi  olacaq idare etmeni basqa proqramlarla oturdukde emeli yaddasdan silinmir ve hemin proqramlarin icrasi basa catdiqdan sonar idareetmeni  yeniden  oz uzerine gotururler.
Komputerde istifade edilen proqram teminatinin funksianal teyinatina  gore 3 qeupa bolmekolar.
1.Idareetme ve muxtelif komekci funksiyalari yerine yetminati  funksiyalari  yerine yetiren istem proqram teminati .
2.Komputer ucun yeni proqramlarin yaradilmasini temin eden proqramlasdirma  sistemleri.
3.Istifadecinin mueyyen isleri heyata kecirmesini bilavasite temin eden tetbiqi proqramlar.
40.TCP\IP unvanlar
1973cu ilde Bob Con ve Vin Sert muxtelif komputerleri sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydada elagelendiren TCP(transmission control protocol)isleyib hazirladilar.Bu protocol internetde melumatlarin oturulmesi ve istiqametlendirilmesi temin edirdi.Sonralar bu protocol iki protokola bolundu.TCP verilnler axininin idaredilmesi ve paketlerin itirlmesini  neytrallasdirilmasini :IP-ayri-ayri paketlerin  unvanlasdirilmasi ve istiqametlendirilmesi.Hazirda internetin baza protokolu hesab edilir.20ci esrin 80ci illerinde internet avropada,90ci illerin ortalarinda MDB olkelerinde yaradilmisdir.IP internetin baza protokoludur.TCP\IP muxtelif computerlerle elagelendirlir.TCP computer sebekeleri ve sistemleri vahid standart qaydlarla elagelndirlir.Onun esas funksiyasi gonderilen paketleri informasiya siqmentlere bolmek ve onlari suretle ve tehlukesiz oturulmesi temin etmekdir.IP computer unvanini saxlayan gonderilen melumatlari oz unvanina duzgun catmasinin temin eden protokoldur.Her bir komputerin IP unvan sebekede her biri 256dan cox olmayan 4qrup ededden inbaret olur.Reqem qrup bir- birin noqte ile ayrilir.Reqem unvani cox zaman ad,unvan formasinda istifade edilir
41.Domenler.
80ci illerde daha rahat system olan domen adlar sistemi (domen name system DNS)yaradildi.Bu system iyeraksik qurulusa malikdir.Internet ilk defe ABS da yarandigina gore 1ci seviyyeli domenlerin formalasmasinda amerikalilarin tesiri hiss edilecek geder olub.Birinci seviyyeli domenlerden daya cox meshur olanlar asagidakilardir.:
1.        Com-kommersiya teskilatlari
2.       Edu-tehsil muessiseleri
3.       Gov-hakimiyyet qurgulari
4.      Mil-herbi qurumlar
5.       Net-muxtelif sebeke agentleikleri
6.      Int-beynelxalq teskilatlar
7.       Org-geyri kommersiya teskilatlari
Birinci seviyyeli domenlerden sonra ise daha asagi seviyyeli domenler gelir.Ikinci seviyyeli domenler adeten seher ayelet adlari olur.3cu seviyyeli domen ise firma,muessise adlarindan ibaretdir.Birnci seviyyeli teskilat domenleri basqa computer yerini mueyyenlersdiren cografi domenler var.Olke kodlari olkeni bildirmek ucun iki simvoldan istifade edilir.Birinci seviyyeli cografi domenler asagidakilardir.
1.        Az-azerbaycan
2.       Ru-rusiya
3.       De-almaniya
4.      Fr-fransa
5.       Se-isvecre
6.      Uk-boyuk britanya
7.       Tr-turkiye
Internetdeki istenilen domenler tam domen adi ile identifikasiya olur.Buna ise bezen mutleq domen adi deyilir.Domenler birbirnin icinde iyeraksik qurulusa malik olurlar.Bu zaman domenler agaclarin budaqlari host xidmetler ise onun yarpaqlari kimi olur.Domen konkret bir erazide ehate etmir.O muxtelif olke muessise, bank sobesi ola biler.
42.URL unvanlari HTML dili.
Web sayt (webseti web-horumcek toru, site yer )HTTP HTTPS protokolu vasitesile internetde muraciet etmek mumkun olan eyni movzunu web sehifelerinin yigimidir.web saylarinin unvan yigimi umumdunya horumcek torunun yaradir.Web saytlari sehifeleri unvanlari domen unvanlari adinda birlesmis olurlar ve eyni mentiqi struktura malikdirler.Web sayti anlasyisi hosting server provider domen sebeke ve s anlayislarla six baglidir.Internet texnologiyalari inkisaf etdikce bir-srevreden coxlu sayda domen ve web saytlari yerlesdirmek mumkundur.Dunyada ilk web sayti 16 avgust 1991ci ilde Tim Borners terefinden yaradilmisdir.Hemin saytda world wide web  yeni texnologiyasi haqqinda umumi anlayis vererek urc unvanlasdirma ve internet HTML dili haqqinda danisir.Hemin saytda web serverleri ve web browserlerin qurulmasi isi ile bagli informasiya verilirdi.Hemin sayt dunyada ilk internet katalogudur.Beleki tim browserleri diger saytlarda kecidlerin siyahisi gosterilirdi.Tim bornes hesab edirdiki hiber metnlerde istifade etmekle sebekelrde  informasiya mubadilesini cox suretle ve effektiv aparmaq mumkundur.Bu ideyani heyata kecirmek ucun o hele 1980ci ilde Enqrul proqram teminatini yaratdi.1991ci ilde CERN tetbiq olundu.Tim browserli web texnologiyasinin HT atasi hesab olunur.Internetde olan oz aralarinda hiber istinadlarla birlesmis kicik saytdan tutmus boyuk informasiya portalina geder herbi resurs bir nece tematik rublikalari teskil edir.Bir qayda olaraq menzumu qisa anonslarla verilmis butov bolmelerdeki birinci yeri baslangic sehifeye getirlirki bu sehifeye index, html saytin butun baslangic senedlerine bele adin verilmesi meslehetdir.Cunki eks tegdirde her hansi bolmenin baslangic sehifesinin adi gosterilmeden verilen unvana muraciet olunursa  browser sehifesinin ozu yox cari qovluqda saxlanmis fayllarin siyahisinda gosterecek senedlerin uygun bolmnelerine gore poaylanmis tematik rubinalar yigini ve butun sehifeni resurslari arasinda evvelceden lahiyelendirilmis hiperler elagedader saytin metntiqi strukturu adlanir.Fiziki strukturu ise sayt nesr olunmus qovlugun alt direktoriyalarindaki fiziki fayllarin yerlesdirilmesi kimi basa dusulur ola bilerki mentigi ve fiziki strukturlar ust-uste dusmesin cunki,senedin fiziki strukturlarinda fayillar proqramisitin isini asnlasdirmaq meqsedile mueyyen qaydalari yerlesdure biler.
43.Providerler.
Providerler internet xidmetlerini teskil eden teskilatdir.Internete baglanmaq ucun komputerin nece sazlanmasi ve s proqramlarin haqqinda providerden cavab almaq lazimdir.Providerlerin esas paramatrleri asagidakilardir.
1.        Qlobal sebekeye baglanti surety
2.       Dayaniqli ve keyfiyyetli servis
3.       Modem nomresinin sayi serfeli qiymet siyaseti ve s xidmetler.
Provider internete qosulma ile bagli lazim melumat vermeli baglanti ucun lazim olan telefon nomresi bildirmeli ve musteriye parol ve login teqdim etmelidir.Hazirda olkede internet xidmeti gosteren 30 provider vardir.Providerlerin esas xidmeti Delta telekom birge muessisesinin komeyi ile elde edilir.Olkede internet tarfikinin 85%i bu gurgunun uzerinden kecir.Azevrotel providerinde qlobal sebekeye peyk vasitesile elage baglanan kanallar movcuddur.2004cu iledek azerbaycanin internet seqmenti iki noqtede kesismisdir.Azersat ve Azevrotel yani olke providerler arasinda qarsiliqli razilasmaya gore yerli informasiya mubarizesinin qurulmasi ucun iki provider qrupu yaradilmisdir.Providerlerin  ekseriyyeti dialup baglanti birbasa xett hosting ve satndart xidmetler teskil edir.Olke istifadecilirenin 60-70%i dialup baglanti ile sebekeye qosulur.2004cu ilden etibaren Azevrotel ve baki internet yeni abunecilerinin ozlerine mexsus olan adi mis meftil ile yeni qlobal sebekeye qosulma teklif etmeye baslayir.Catel sirketi CDH texnologiyasi ile reqemsal simsiz internet xidmeti teklif edir.Bu xidmetin esas ustunkuyu ondan ibaretdirki Baki ve Abseron erazisinde eyni bir telefon nomresinden internetden hem evden hem is yerinden hem de masinda istifade etmek mumkundur.Azerbaycanda istifade edilen providerler:
1.        Azevrotel
2.       Adanet
3.       Azstarnet
4.      Azerin
5.       Ekstranet
6.      Bakinternet
7.       Azeronline
8.      Intrans
9.      Azernet
44.Ofis proqramlari word senedi ile is Senedin yaradilmasi
Bos senedin evveinde kursor adlanan saquli xett yerlesir. Kursor klaviaturadan daxil edilecek simvolun ekranda movqeyi gosterir. Qeyd etmek lazimdir ki,senedin istenilen hisssinde maus duymesini 2  defe  basmaqla  kursorun movqeyini secmek olar. Ilk addimlar sozlerini daxil et. Sozler arasi boslugun yaradilmasi ucunspacber qlavisini basin. Uzun setrlerin capi zamani entere basmagin ehtiyaci  yoxdu. Novbeti setri kecmek ucun cumlelerin adini yazmaq lazimdir. Yeni muasir texnologiyalar dunyasina qapi acir. Enter  klavisini basmaqla novbeti abzasa kecirik. Metin daxil edlmesi zamani her zaman sehvlere yol verilir worded bu kimi sehvlere delete backspace klavislerinin komeyi ile aradan qaldirmaq olar. Senedin sonra ki istifadecileri ucun mutleq yadda saxlamaq lazimdir. Bunun ucun hemin fayla ad vermek olur sert yumusaq  vey a sebeke diskinde saxlanma lazimdir. Senedin ilkin yadda saxlama zamani onun adini ve  saxlamlacagi zamanini gosterilmesi vacibdir. Fail menyusunu acin.  Acilmis menyuda hansi adla yadda saxlama save as  emirini secin beelikle ekranda hansi adla yadda saxlama save as diaoq penceresi yaranacaq. Harada yadda saxlamali save in sehifesinde oxu basin ve acilmis siyahidan ser diski secin . acilmis qovluq siyahisinda lazimi qovliq adinda mausun sol duymesini 2 defe basin . fayilin adi tile name sahesinde verilenleri qeyd edin ve daxil edin fayilin yadda saxlnmasi prosesi .
45.Senedin acilmasi
Yardimci senedin ekrana cagirmaq ucun standart “standard” aletler lohvesinde acmaq “open” duymesini basin. Ekranda acmaq open dialoq penceresi yaranacaq. Bu pencere aclacaq. Qovluq ve senedi secmeye imkan verir.bunun ucun baxmaq “look in” sahesinde oxu basin. Ve sert diski qeyd edin. Qovluq siyahisinda lazimi qovluqda mausun sol duymesini 2 defe basin . acilan qovluqda istenilen fayili secib uzerinde mausun sol duymesini basi.belelikle wordun kicik sahesinde sened gorunecek. Eger siz fayili mutleq parolla yadda saxlamaq isteyirsinizse ilk novbede hemin hemin fayili ekrana cagirmaq lazimdir. Belelikle wordun kicik sahesinde sened yaranacaq. Indi ise fayil menyusunda hansi adla yadda saxlamaq save as emrini secin acilmis dioloq penceresenide xidmet “tools “ ve sonra  parametirler securite options emrini secin .yaranmis sehifenin fayilin acilmasi ucun parol “ word to open” sahesinde fayili acmaq ucun parolu secin . diqqed edin ki yigilan parol ulduzlar sekilinde gosterilsin . novbeti verilenleri daxi edimesi  parol “password to  modify sahesinde 2-ci parolu daxil edin ve oxu basin. Ekranda parolun tesdiki confram password penceresi yaranacaqdr. Fayilin acilmasi ucun parolu daxil edin . ok basin. 2 parolun tesdiqi ucun pencer acilacaq ve bu pencerede verilenleri daxil edilmesi ucun parolu password to modify tekrar edin ok basin  posesi tamamlamaq ucun yaddas saxlamaq ucun “save “ duymesini basin senedi baglayin . neticede sened her defe acildiqda word parolun daxil edilmesi ucun pencere gorunecek  senedi acmaq ucun siz parolu gostermelisiniz, eks halda sened acilmayacaq.
46.internetin tarixi ve xidmetleri.
Kecen esrin 50 ci illerinde kmputerde istifade ederek informasa oturulmesi ve qebul edilmesi laboratoriya seraitinde eksprment kimi heyata kecirilir. 50 ci iin sonunda ise ABS mudafiye naziri istifade etdiyi computer arasinda elaqe sebekesi yaratmaq meqsedi ile Arpanet adli paylamis sebekeni sifaris verir ve bu sifarisde eses meqsed bir birinde uzaq mesafelerde yerlesen ve muxtelif komputerin arasinda elaqe yaradilmasinin temin edilmesi idi.yaradilmis arfanet sistemi elmi tedqiqatinin aparilmasi meqsedi ile elm xadimlerinin rehberlik etdikleri computer merkezlerinin bir-birinden uzaq mesafelerde yerlesen ,baxmayaraq onlarin arasinda hell edici rol oynayir.aydin olurki,yaradilmis sistem electron poctunun gonderilmesinde ve informasiya mubadilesinde evezsizdir.afarent sistemi gunu-gunden inkisaf edir ve istifadecinin umumi raziligi ile 1983-cu ilde 2 sebekeye afarent ve milnet adli yeni sistemlere bolunur.milnet sistemi tamami ile herbi meqsedler ucun istifade edildiyi halda arfanet tedqiqatin aparil,asinda istirak edir.yaradilmis elaqe sistemleri sonraki illerde daha da genislenmis ve bir-biriyle six elaqeye girirler. Teskil olunmus vahid elaqe sistemini intenet adlandirirlar.
47.World Wide Web
Indiki zamanda internet arasinda esasa yer tutan  Word wide web –umumdunya horumcek toru qloba sebeke olub  butun web severlerini ozunde birlesdirir.
Web kecidlerde saxlanilan senedler web sehifeler adlnir. Muasir dovurde  web sehifeler interet xidmetlerini en cox yayilmis informasiya novu sayilir. Web sehiflerinde informasiya hipe metinlerle yaradilir. Hiper metin mueyyen sayda metin senedlerini istinad edilmekle  birlesdirilmesi texnologiyasidir. Hiper metin ozluyunde  metin senedidi onun terkibi digger senedlerde saxlanilan matriellara muraciyyet etmekle  toplanmis metinler toplusundan ibaretdir .
Hiper metin senedlerine istinad hiper muraciet etmek demekdir. Hiper muraciyyet senedi ise adice metin senedidir. Onlar diger  metin senedlerinde renglerine  ve atlarinda xett cekilmelerine gore ferqlenirler
Xususi  hazirlanmis brauzer proqramlari var bu proqramlar web muhitinde ve internetde axtarisa ve baxisa imkan yaradn hemcinin istifadecinin kompde isleyen xususi proqramlardi. Bu proqramlara brazer deyilir . muxtelif sirketler terefinden yaradilmis bir cox burazer proqramlari movcudur lakin daha cox istifade olunan mixrosfort sirketini internet eksprolel ve yaxud netcahe sirketinin netcahe  komlikarorudur. Brozerlerin komeyi ile istifadeci  web shiferinin birini digerine tekce web kecitlerini ehatesinde deyil  basqa yerlerde kecmekle  web sehiferinde hiper muraciyyetin daxilindekilere baxis kecire biler . demli web sehileri bir-biri ile internet daxilinde ixtiyari sekilde elaqelidirler odur ki informasiyyatin bu sekilde teqdimi ummumdunya horumcek toru adlanir iper metinde informasiyanin teqdim etmek ucun istifade edilen dil  htmm adlanir\
Htmm dili senedlerin formatlasdilirmasi ile baglali onarin metintiqi qurluslarini tesvirini de temin edir .senedlerin formatlasdirilmasi ve tesviri komp xususi proqram  - brauzer vasitesi ile heyata kecer
Burazerlerin asagidaki funk vardir
1.        Senedlerin saxlanilmasi vehemin senedlerin  butub  hemin tekib hisselerini yukleyen web server ile elaqelerin yaradilmasi
2.       Brazer isleyen komp imkanlarini netere alaraq web sehifelerinin formatlasdirilmasi ve tesviri
3.       Web sehifelerini terkibe daxil olan multimediya ve digger obyeklerin tesviri ucun avadanlilarin teqdim edilmese
4.      Web sehifelerine  terkibine daxil olan multimediya ve digger ob pyekerin yeni obyetlerle inslenmesi proqramarini sazlanmasi mexanizimi teskil edilmesi
5.       Web sehiferinde axtrisi avtomatlasdirilmsinin temin edilmesini
6.      Internetin digger xidetlerden istifade etmek imkaninin  istifadeciye verilme se ve s
Hiper senedlerin oturulmesinden otru http  adlanan protocol islenib hazirlanmisdi.
48.Brauzer Internet explorer proqrami.
www-da islemek ucun computer brauzer adli xususi bir peroqram olmalidir. Brauzer adli xususi bir proqram olmalidir. Brauzer tetbiqi proqram olub www ile qarsiliqli elaqede olaraq sebekede muxtelif senedlerin alinmasina, onlara baxis kecirmeye  ve mzmununu redakte etmeye imkan verir.  Brauzer tedbiqinde metn, ve multumediya informasi olan senedlerle islemeye imkn yaradir.  Bundan basqa o, internete daxil olma usulu ve protokollari teyin edir. Bir qayda olaraq www da senedler hipermetin seklinde olurlar. Adi metinlerden  ferqli olaraq  sebekede senedler bir sira emrlere  emirlere malik olurlar. Bu emrler vasitei ile  senedin sturukturu ve digger senedlere istinad gostereilir. Bunun vasitesile  brauzer  konkret computer imkanlarina  uygun olaraq, ekranda tesvir edilen sened uzerinde mueyyen farmatlanma yerine yetirilir. Internet terkibinde muxtelif nov aparat vasitesinden istifade edildiyine gore  web  sehifenin islenmesi ucun universal hipermetn  dili html. Senedin sturukdurunu gostermek ucun istfade edilen emrler toplusu html-ya  daxildi. Html vasitesile sened uygun mentiqi  komplmetlere bolunur.  Serlohve , siyahilar ve s .  senedin konkret fomatlasma atributlari hemin senede baxis zamani istidafade brauzer vasitesile teyin edilir. En genis yayilan brauzerler bunlardir.
1.        Windows ucun Mosaic
2.       Cello proqrami
3.       Linx
4.      Elnet win web
5.       Internet works
6.      Mikrosolt internet explore
7.       Netskop komnikator
Muxtelif intenet explorerin acilmasi  windowsun “”explore” my computer” pencerelerinde ve hettda idare panelinde web sehiferelere baxis kecirmeye imkan verir,web sehifesi bu halda  internede korpafit sebekede  yada sert disked ola biler. Windows   explore paneli web sehifenin seklini alir, bud a isi asanlasdirirve laimi qovsaq vardir. Sebeke vasitesile  mueyyen mallari almaq istedikde kredit t karti ve mal gonderilecek unvani muhavie etmek unvani vardir.
 49.E-poct unvanlar.
Internet istifadecilerinin en cox yararlandiqlari internet xidmetlerinden biride e-poctdur.Bu xidmet novunden istifade etmekle ani bir zamanda butun dunya ile mektublasmaq olar.Mektublasmanin en effektiv rahat yolu e-mail poctdur.Internetre daxil olmazdan once en vacib sey e-poct unvanini oyrenmeyimizdir.Bu unvani ise size internete baglayan provider vermelidir.Adeten e-mail poct providerleri olcuden boyuk fayllari gebul etmir ve gondermirler.Bu hecm cox halda bir nece mgb olur.Lakin son dovrlerde bu sahede regabet hedsiz derecede guclenib.E-mail poct terminini bir istifadecide digerine gonderilen mesajlari ifade edir.E-mail poctda istifade etmeye baslayan her kes ona oyresenden sonra indiyedek onsuz nece yasadigi haqda dusunmeli olur.E-mail unvani formasi onun sahibinin yerlesdiyi cografi mekan haqqinda mueyyen tesevvurler yaradir.E-mail unvani adeten asagidaki formada ola biler.
“sizin adiniz@alt domen 1ci seviyyeli domen (multimediya @.cit.az)
“Sizin adiniz “bolmesine sizing poct serverinde geydiyyatdan kecmis istifadeci adinizidir. Bu sizing esl adiniz olmayada biler.Adeten bir ad ve soyad herflerin konbinasiyasindan ibaret olur,yaxudda legeb goturulur.
@-isaresi “eta” adlanir.  Bezi klassik internetciler buna sabacka deyir.  Es linde bu simvolun ,menseyi haqqinda degig melumat yoxdur.Ilk defe olaraq 1971 ci ilde e-poct gonderen Rey Tom Linson oz istifadeci adini komputerin adindan ayirmaq ucun bu isareden istifade edib.Hemin dovrlerde bu quyruqlu “a”simvolu e-pocta esasen isaresi kimi islemeye baslayir.
Alt domen-unvan sahibinin poctunun yerlesdiyi komputerin adidir.Alt domen hemcinin unvan sahibinin islediyi qurmun adida gostere biler.Bir qayda olaraq metnler gondereceyimiz unvani degiq yazildigina xususi diqqet yetirilmelidir. Yazdigin mektubu lazim gelerse eyni adda birnece hetda yuzlerle unvana gondere bilersiniz.Bu insanlarin electron unvanlarindan ibaret siyahilar qabaqcadan hazirlanir.Eger size maillistedn mektub gelerse demek bu mektubu sizden basqalarida alib ve size gelen mesaja cavab vermek isteyirsinizse diqqetli olun Mesajinizi mektub olan basqa insanlara deyil mehz mektubu gonderene unvanlayin.Kimnse gonderdiyi mektubu onun icazesi olmadan basqa birisine gondermek internetde normal davranis hesab olunmur.Qeyd edekki kimse ve harasa mektub gondermek ucun unvani bilmek lazimdir.E-mail poct mesaji ve esas metn olaraq iki hisseden ibaretdir.
1.        Gonderenin unvani (from)
2.       Alanin unvani (to)
3.       Gonderilme tarixi
4.      Mesajin movzusu(subject)
Mektubu olan her kes sicani mektubun uzerine getirib sag duymesni basaraq ,properties bendini secmekle aldigi mektubun butun parametrlerini oyrene biler.Esas metn hissesinde cox qisa mesaj yazilir.E-mail poct almaq ve gondermek ucun bir cox proqramlar vardir.
50.Internetde informasiya axtarisi
Internetde informasiya axtarisini asanlasdrimaq ucun xususi serverlerden istifade edilir.Bu serverler muxtelif informasiya resurslari arasinda  informasiya axtarisini temin edirler.Menyu bendlerini axtarmaq ucun Veronika axtaris proqramindan istifade edilir.Acar sozelere gore sebeke verilenler bazasinda indexlesdirilmis senedlerin axtarisi Wais proqrami vasitesile heyata kecrilir.Internetin butun www serverlerinde informasiya axtarisi coxda asan mesele deyildir.Bunun ucun asagidaki esas yanasmalardan istifade edilir.
Web -indexlerin yaradilmasi:bu yanasmada avtomatik olaraq informasiyanin yigilmasi baxis ve indexlesdirilmesi xususi axtaris proqramlari vasitesile heyata kecirlir.Bu proqramlara missal olaraq Alta-vista,Hot Bot hemcinin Open Text proqramlarini gostermek olar.Bu cur axtaris sistemlerinin musbet cehetleri onlarin boyuk verilenler bazasina malik olmasi ve sorgularin emalinin yuksek suretli olmasidir.Menfi ceheti ise informasiya emalinin asagi keyfiyyetli olmasidir.
Web- kataloqlarin yaradilmasi:Bu yanasmada kataloqlara malik movzu yonlu informasiya sistemlerinin teskili nezerde tutulur.Daxil olunan verilenlerin analizi ve tesnifati yuksek ixtisasli mutexessiler terefinden yerine yetirilir.Bu cur axtaris sistemlerine Yahoo ve Magellan proqramlarini aid etmek olar.Bu sistemlerin musbet ceheti -informasiyanin boyuk keyfiyyetle cesidlenmesi,menfi ceheti ise-yaradilmasi ucun boyuk zehmet teleb olunmasi ve informasiyanin yenilesmesinin teleb olunmasidir.
Hibrid axtaris sistemleri.Bu sistemlerde indexler ve movzular uzre olan kataloqlardan istifade etmek olar. Bu cur sistemlere Lycos,Excite ve web crawler sistemlerini aid etmek olar.Bu cur sistemlerin musbet ve menfi cehetleri informasiya axtarisi ve saxlanilmasini 1ci ve 2ci prinsiplerinden istifade olunmasi ve heyata kecrilmesi derecesi ile teyin edilir.
Online melumatlar.Bunlar el ile yaradilir ve web kateqoriyalardan fergli olaraq daxili axtaris mexanizmine malik olmurlar.Buna gorede burada informasiyanin musteqil axtarmaq lazimdir.Online melumat proqramlarina asagidakilari aid etmek olar.:Whole Internet Gaxabar.Web server directore. Movzu uzre olan melumat sistemi Big Book qrafiki tesnifati hootvers.
Cd-romda yelesen verilenler bazalari.Internet sebeke resurslari loqal verilenler bazasi seklinde olar.Bu cur melumat sistemlerine Siqalovun “internetin sari sehifeleri rus versiyasi electron kataloqu “ web konpas axtaris sistemine aid etmek olar.Onlari musbet ceheti avtonom rejimde lazimi unvanlari evvelceden axtarmaq imkanina malik olmasi menfi ceheti ise informasiyanin operativ olaraq yenilesdirlimsinin mumkun olmamasidir.Rus dilli axtaris sistmelrine asagidakilar aiddir;Beynelxalq web indexler buraya rusdilli sozleri daxil etmek olar,buna missal olaraq altavista sistemini gostermek olar.axtaris sistemleri:buraya rambler,rus masin axtarisi daxildir.Bundan elave duks sistemide movcuddur.
51.Azerbaycan dilinde informasiya axtarisi.
Artiq guclu axtaris proqramlarinin azerbaycan versiyalarida hazirlanib.Hazirda en guclu en populyar axtaris robotu Google hesab olunur.Bu axtaris masininin azerbaycan versiyasini www.google.az serverinde tapa bilersiniz.Sorgu ucun olduqca rahat mexanizm nezerde tutulub.Axtardiginiz senedin degig tapilmasi ucun azerbaycan dilinde verilmis elave melumatlari nezerden kecirmek tovsiye edilir.Axtris meqsedile hansisa sozu daxil ederken onun hansi srift standartlarinda yazilmasina digget yetirin.Cunki internetde azerbaycan dilinde bir nece srift standartinda yayilmis informasiya var.Mes:eger siz googlede yeni standartda tehsil sozu yazsaniz texminenbir milyonadek sehife tapacaqsiniz. Kohne sriftle tehsil sozu daxil etseniz tapdiginiz iki minedek sehife cox gumanki evvelkilerin icerisinde olmayacaq.Her hansi metni axtararken hemin metnde en cox islenen sozu axtaris masinina daxil etmek lazimdir.Daha ehateli metn ucun bir nece sozun daxil edilmesi teleb olunur.Muxtelif unvanlardan genislendirlimis axtaris usullarindan eyni zamanda istifade etmek yaxsi netice verir.Azerbaycan internetinin ozune mexsus azerbaycan dilli axtaris sistemleri tessufki hele bir o gederde inkisaf etmeyib.Umid edekki zerbaycan internet inkisaf etdikce milli axtaris serverlerimizde guclu axtaris masinlarina cevrilecek.Bir sira hallarda lazimi informasiyani tapmaq ucun url axtaris adlanan metod daha konkret neticeler elde etmeye imkan verir.Bu usulla axtaris zamani acar soz olaraq axtarilan informaasiya ile elageli olan domen ad (unvan )esas goturlur.Esas populyar axtaris sistemlerinde metn uzre oldugu kimi muvafiq domen adlari uzre axtaris imkanlarida nezerde tutulur.Bu usulla axtarisin cetinliyi milli internet resurslarinin domen adlarinin spesifikliyi ile baglidir.Beleki domen adlar bir qayda olaraq inglis el;ifbasinin simvollari ile verildiyinden cox hallarda azerbaycana aid domen adlari bu qrafikaya cevrildikde mueyyen anlasilmazliqlar yaranir.Umumiyyetle bir yazi sistemindeki herflerin basqa yazi sistemi herfleri ile verilmesi butun dillere mexsus bir problemdir ve bu transliterasiya adlanir.Dunyada dillerin  transliterasiyasi ile bagli standartlar olsada  olkemizde bu sahe demek olarki diqqetden tam kenarda qalan bir sahe olub.Ehtiyac varki azerbaycan elifbasinin her bir herfini ve herf birlesmesinin literasi mueyyenlesdirlisin ve genis aiditoriyaya catdirilsin.
52.Model anlayisi.modellerin novleri.
Model obyektin, hadisenin vey a prosesin mueyyen xususiyyetlerini eks etdiren tegdim olunma formasidir.Modelin yharadilmasi prosesi modellesdirme(modelink)adlanir.Modeli yaradilan obyektin ozne ise orjinal ve yaxud prototip deyilir.Insanlarin orjinalin ozu ile deyil onun modeli ile islemesinin bir nece sebebi var.
1.        Obyekt oyrenilen zaman original ozu movcud olmaya biler.basqa sozle o ya kecmisde qalmis yada gelecekde duzeldilecek obyekt ola biler.
2.       Original cox sayli murekkeb xasselere ve diger obyektlerle qarsiliqli elagelere malik ola biler.Obyektin sadelesdirilmis tesviri olan modelde ise yalniz tetqiqatcini maraqlandiran xaseleri saxlamaqla qalanlarini atmaq olar.
3.       Model obyektlerin umumilesmesi ola biler.
4.      Mueyyen sebeblerden orginal obyekt tedqiqatci ucun elcatan olmaya biler
Butun bu hallarda obyektleri, hadiseleri ve prosesleri onlarin modelleri ile evez etmek zerureti yaranir.Modellerden tedris prosesindede genis istifade olunur.Cografiya fenninde yer kuresi haqqinda ilkin tesevvurleri onun modeli olan qlobusdan aliriq.Biologiyada anatomic mulyaj esasinda insanin grulusunu oyrenirik.

Modelin adekvatligi.modelin basilica xassesi onun adekvatligidir.yani modelin originalinin modellesdirilen xususiyyetlerine uygunlugudur.Modelin originala tamamile uygun olmasi vacib deyil.Uygunluq derecesi modellesdirmenin meqsedlerinden asilidir.Usaq oyuncaqlari real obyektlerin modelleridir.eyni bir obyekt ucun muxtelif modeler yaratmaq olar.Bu qoyulan meslenin sertlerinde hansi xususiyyetlerin vacib olmasindan aslidir.
Modellerin qurulmasi:her bir obyektin muxtelif xasseleri olur,model qurarken obyektin tetqiqat ucun en muhum xasseleri secilir.mes (elektirk dovrelerinin modellerinin –elektrik sxemlerini qurarken daha vacib olan dovre elementlerini bir birine qosulma ardicilligidir.       Onlarin birbirne nezeren yerlesmesi ise onemli deyil.Bedii yaradiciligin ozude faktiki olaraq modellesdirme prosesidir.mes:edebiyyatda temsil janri insanlar arasindaki gercek munasibetleri heyvanlar arasindaki munasibetlere cevirir ve eslinde insan munasibetlerinin modelini qurur.Demek olarki istenilen edebi esere real insan heyatinin modeli kimide baxmaq olar. Resm, heykeltarasliq eserleri ves,gercekliyin bedii modelleridir.
Modellerin novleri.modeller muxtelif cur tesnif edilir ve bu tesnifat hansi xasselerin daha vacib olmasindan aslidir.modelleri istifade saheleri uzre tesnf etmek olar.:mes:qlobus yerin tedris modelidir,aerodinamik boruda sinaq ucun hazirlanmis teyyare modeli tecrubi modeldir,proses ve hadiseleri tetqiq etmek ucun elmi texniki modellerden istifade olunur.Bunlardan basqa oyun ve imitasiya modelleride movcuddur.(xususen herbide)Tetqiq olunmasindan asili olaraq modelleri iki boyuk sinife ayirmaq olar.Maddi modeler ve Informasiya modelleri.
Maddi modeler.obyektlerin hendesi,fizki,ve basqa xasselerini maddi olaraq eks etdirir (qlobus,anatomic mulyaj,Kristal qefes modelleri,binalarin maketi)
Informasiya modelleri.obyekt ve prosesleri yalniz informaasiya esasinda tesvir edir.basqa sozle informasiya modeline el ile toxunmaq gozle gormek olmur.Informasiya modellerinin ozlerninde bir nece novleri vardir.bunlar asagidakilardir.
1.        Tesviri informasiya modeli
2.       Formal informasiya modeli ves.

Informasiya modelinin hazirlanmasi.
Original obyektin her hansi bir xaseseni oyrenmek ucun adeten onun diger xasselerini eks etdirmeye ehtiyac qalmir,ona gorede istenilen informasiya modeli real obyekti yalniz qismen evez edir.Bu ise o demekdirki tedqiq olunan obyektin mueyyen cehetlerine diggeti yoneltmek ucun onun bir nece informasiya modeli qurula biler.misal olaraq menzil tikintisi sahesini secib her hansi yasayis evini tikintisini nezerden kecirek.Bele informasiya modelleri meqsedden asli olaraq muxtelif ola biler aydindirki menzilin alicisi memari tikintini maliyelesdiren ve tikintini heyata keciren teskilatin her biri informasiya modelini onlara maqralandiran cehetlere gore vuracaqlar demeli nezerden kecirelen ev ucun maraqlardan asili olaraq bir nece informasiya modeli yaratmaq olar.Istenilen model meqsedden asili olaraq tedqiqat obyektinin (orginalin yaxuid prototipin)en vacib xasselerini eks etdirmelidir.Modelin origanala uygunlugu xarici gorunuse,qurulusa,emmelerine (yani hereketine) gore ola biler.Qoyulmus meqsedden asili olaraq bu elamentler ister ayriliqda,istersede bir yerde goturule biler.Xarici gorunus baximindan uygunluga esasen konstruktiv ve estetik teleblerin odenmesi yolu ile nail olunur.Struktur baximindan uygunluga nail olmaq ucun tedqiqat obyekti sistemli analiz olunur.Neticede original obyektin terkib hisseleri ve onlarin arasindaki elageler mueyyenlesir,bud a tedqiqat obyektinin modelinde oz eksini tapmali olan en vacib cehetleri nezere almaqla onun strukturunu mueyyenlesdirmeye imkan verir.Emeller baximindan uygunluga nail olmaq ucun orginal obyektin hereketi(emelleri)tehlil olunur.Basqa sozle onun dinamik xasseleri oyrenilir ve model yaradilarken bu xasselerin en vacib olanlari nezere alinir.Adekvatliq derecesini mueyyen etmek ucun informasiya modeli xususi rol oynayir.cunki informasiya modeli tekce tedqiqat obyekti olmayib hemde maddi modelin yaradilmasi ucun esasdir.Qeyd olundugu kimi informasiya modeline yalniz tedqiqat baximindan ehemiyyetli olan informasiyalar daxil edilir,demeli obyektin hansisa parametri informasiya modelinde eks olunmaya biler.Adekvatliq-modelin original obyektin tedqiqat baximindan vacib hesab edilen xasselerine uygunluguna deyilir.          

53.Komputer modeli
Modeller maddi ve informasiya kimi iki sinife ayrilir.Informatikanin oyrenme predmeti mehz informasiya modelleridir.Informasiya modellsdirmesinin obyektleri istenilen sey ola biler.Ayrica esyalar (agac,top)fiziki –kimyevi,bioloji prosesler(boruda suyun axmasi,sulfat tursusunun alinmasi,bitkilerin yarpaqlarinda fotosintez)metereoloji hadiseler (yagis,qasirga,)iqtisadi ve social prosesler(herracda sehmlerin qiymetlerinin dinamikasi,ehalinin miqrasiyasi).Muasir informatikanin esas aleti komputerdir.Ona gorede informasiya modellesdirmesi dedikde informatikada muxtelif sahelerde tetbiq olunan computer modellesdirmesi nezerde tutulur.Komputerler alimlere informasiya modelleri ile islemek ucun daha genis imkanlar acid.Mes:metereoloqlar 100 il bundan once de sabahki gunun hava proqnozunu hesablamaq ucun uygun tenlikler yaza bilerdiler,lakin hemin tenliklerin el ile helline iller lazim gelerdi,yalniz komputerlerin komeyi ile hava proqnozunu hesablamaq imkanin yarandi.Komputerde informasiya modellerinin hazirlanmasi ve tedqiq olunmasi prosesini bir nece merheleye bolmek olar.
1.        Tedqiqatin birinci merhelesinde adeten obyektin yaxud prosesin tesviri informasiya modeli qurulur.Bele model aparilan arasdirmanin (modellesdirmenin)meqsedi baximindan obyektin muhum olan xasselerini secdirir ehemiyyetsiz xasseleri ise nezere almir.
2.       Ikinci merhelede formallasdirilmis model qurulur yani tesviri informasiya modeli her hansi formal dilde yazilir.Formallasdirilmis modeled dusturlarin,tenliklerin berabersizliklerin komeyi ile obyektlerin parametrleri arasinda formal munasibetler tesvir olunur.Lakin axtarilan kemiyyetlerin ilkin verilenler vasitesile ifade eden dusturlari tapmaq hemise mumkun olmur.Bele hallarda neticeleri verilmis deqiqlikle almaga imkan veren teqribi usullardan istifade olunur.
3.        Ucuncu merhelede formallasdirilmis informasiya modelini computer modeline cevrilir.Komputer modellerini adeten proqramcilar hazirlayir.Istifadeciler ise hemin modellerin komeyi ile eksprementler aparirlar
4.      Dorduncu merhelede computer eksprementinin aparilmasindan ibaretdir.Eger computer modeli her hansi proqramlasdirma dilinde hazirlanmis proqramdan ibaretdirse onu baslatmaq ve mueyyen neticeler almaq lazimdir.Eger computer modeli electron cedevl kimi tetbiqi proqramlarda tesdiq olunursa bu zama verilenlerin cesidlenmesini vey a axtarisini aparmaq diaqram vey a qrafik qurmaq ve diger emeliyyatlarda aparmaq olar
5.       Besinci merhelede alinmis neticeler tehlil olunur ve tedqiqat modeli tekmillesdirilir.Eger informasiya modelinin tehlili zamani alinmis neticeler real obyektin deqiq olculen uygun parametrlerinden ferglenirse demeli modelin qurulmasini evvelki merhellerinde yalnisliga yaxud geyri degigliye yol verilib.Hazirda interekativ computer modelleri genis yayilib bele modellerden tedqiqatci(istifadeci)prosesin ilkin sertlerini gedisinin parametrlerini deyisen ve modelin hereketindeki deyisiklikleri musahide ede biler.q imkanin yarandi.Komputerde informasiya modellerinin hazirlanmasi ve tedqiq olunmasi prosesini bir nece merheleye bolmek olar.
1.        Tedqiqatin birinci merhelesinde adeten obyektin yaxud prosesin tesviri informasiya modeli qurulur.Bele model aparilan arasdirmanin (modellesdirmenin)meqsedi baximindan obyektin muhum olan xasselerini secdirir ehemiyyetsiz xasseleri ise nezere almir.
2.       Ikinci merhelede formallasdirilmis model qurulur yani tesviri informasiya modeli her hansi formal dilde yazilir.Formallasdirilmis modeled dusturlarin,tenliklerin berabersizliklerin komeyi ile obyektlerin parametrleri arasinda formal munasibetler tesvir olunur.Lakin axtarilan kemiyyetlerin ilkin verilenler vasitesile ifade eden dusturlari tapmaq hemise mumkun olmur.Bele hallarda neticeleri verilmis deqiqlikle almaga imkan veren teqribi usullardan istifade olunur.
3.        Ucuncu merhelede formallasdirilmis informasiya modelini computer modeline cevrilir.Komputer modellerini adeten proqramcilar hazirlayir.Istifadeciler ise hemin modellerin komeyi ile eksprementler aparirlar
4.      Dorduncu merhelede computer eksprementinin aparilmasindan ibaretdir.Eger computer modeli her hansi proqramlasdirma dilinde hazirlanmis proqramdan ibaretdirse onu baslatmaq ve mueyyen neticeler almaq lazimdir.Eger computer modeli electron cedevl kimi tetbiqi proqramlarda tesdiq olunursa bu zama verilenlerin cesidlenmesini vey a axtarisini aparmaq diaqram vey a qrafik qurmaq ve diger emeliyyatlarda aparmaq olar
5.       Besinci merhelede alinmis neticeler tehlil olunur ve tedqiqat modeli tekmillesdirilir.Eger informasiya modelinin tehlili zamani alinmis neticeler real obyektin deqiq olculen uygun parametrlerinden ferglenirse demeli modelin qurulmasini evvelki merhellerinde yalnisliga yaxud geyri degigliye yol verilib.Hazirda interekativ computer modelleri genis yayilib bele modellerden tedqiqatci(istifadeci)prosesin ilkin sertlerini gedisinin parametrlerini deyisen ve modelin hereketindeki deyisiklikleri musahide ede biler.

2 yorum: