ALAN TURİNG

Alan Türinq

Alan Türinq

Alan Metison Türinq 1912-ci ildə Londonda hind mülki xidmət məmuru Culius Türinq və Sara Türinqin (qızlıq familiyası Stoney olub) ailəsində doğulub. Şotland soyadı olan Türinq normand mənşəlidir. Yorkşirsk mənşəli ingilis-irland ailəsi olan Stoney cəmiyyətə bir sıra görkəmli fizik və mühəndislər bəxş edib.

Alan Türinqdə elmə, xüsusən də riyaziyyata maraq çox kiçik yaşlarında yaranmışdı.

1931-ci ildə 19 yaşlı Türinq Kembric universitetinin Kral kollecinə daxil oldu. O, universitetdə kvant fizikası və riyaziyyatla məşğul olurdu. Asudə vaxtlarında kimyəvi təcrübələr aparır və idmanla maraqlanırdı. 4 ildən sonra "Ehtimal nəzəriyyəsinin mərkəzi hədd teoremi" dissertasiyasını müdafiə etdi (o, bu işi əvvəlki analoji işdən xəbərsiz, müstəqil olaraq "kəşf etmişdi") və Kral Elmi cəmiyyətinin üzvü seçildi. O, məhz 1935-ci ildə riyazi məntiq sahəsində ilk dəfə məşğul olmağa və tədqiqatlar aparmağa başladı və artıq 1 ildən sonra mühüm nəticələr əldə olundu: D. Qilbertin problemlərindən birinin həll edilməsi və mücərrəd maşının (Türinq maşını) ixtirası. Türinq maşını öz məntiqi quruluşuna görə yalnız 10 ildən sonra yaradılmış rəqəmli kompüterin nümunəsi idi.

1900-cü ildə Parisdə keçirilən Beynəlxalq riyaziyyat konqresində görkəmli riyaziyyatçı Devid Qilbert həll edilməmiş problemlərin siyahısını təqdim etdi. Bu siyahıda yer alan ikinci məsələ adi hesabın aksiomlar sisteminin ardıcıllığını sübut etmək tapşırığı idi. Qilbert sonralar bu formulu "Entscheidungs problem" (həlli mümkün olan problem) kimi dəqiqləşdirdi.

Alan Türinq bu problem haqqında ilk dəfə Kembric universitetində işləyən Maks Nyumenin (1924-cü ildən orada riyaziyyat müəllimi işləyirdi) mühazirələrində eşitmişdi. 1936-cı ildə Qilbertin probleminin həll edilməz olduğu məlum oldu. O, işin nəticəsini 1936-37-ci illərdə yazdığı məşhur məqaləsində təsvir etmişdi.

Türinq hesablama maşınının universal təbiətli olduğunu anlayan ilk şəxs idi. O göstərdi ki, sadə Türinq maşınının təsvirini istənilən maşına daxil etməklə onun kimi (Türinq maşını) işləyən universal maşın yaratmaq olar.

O, 1936-cı ilin sentyabrında Kembrici tərk etdi və Amerikada yerləşən Prinston universitetində kurator işləməyə başladı. Türinq 1938-ci ildə orada fəlsəfə doktoru dərəcəsini aldı. O dövrdə Prinston universitetində Çerç, Eynşteyn, Hardi, Con fon Neyman kimi görkəmli şəxslər işləyirdi.

Neyman və Türinq arasında hesablama və "düşünən" maşın barəsində ilk müzakirələr baş tutdu. Con fon Neyman universal maşın ideyasına böyük maraq göstərirdi və Türinqə Prinston universitetində onun asistenti vəzifəsində işləməyi təklif etdi. O, bu təklifi qəbul etmədi və həmin ilin yazında Kembricə qayıtdı.

Alan Türinqin 1939-1945-ci illəri əhatə edən həyat və fəaliyyəti uzun illər məxfi saxlanılıb. Onun anası 1959-cu ildə oğlu haqqında çap etdirdiyi xatirələrində yazıb ki, müharibə başlandıqdan dərhal sonra Türinqi dövlət qulluqçusu kimi Xarici İşlər Nazirliyinin Rabitə idarəsində işə qəbul etdilər. Onun işlədiyi yer əvvəlcə məxfi saxlanılırdı, sonralar London yaxınlığında yerləşən Bletçli-parkda çalışdığı məlum oldu.

Bletçli-park

Bletçli-parkda kriptoqrafiya üzrə çox məxfi fəaliyyət həyata keçirilirdi. Orada həyata keçirilən iş məxfi "Ultra" layihəsi çərçivəsində aparılırdı. Layihənin məqsədi gizli alman şifrələrinin deşifrələnməsi metodlarının axtarılması idi. Vermaxtın ali baş komandanlığının, polis aparatının ən gizli əmrlərini şifrələmək üçün Almaniyada "Eniqma" elektrik şifrələmə maşınından istifadə olunurdu. Hələ ikinci dünya müharibəsinin əvvəlində polyak alimləri "Eniqma" maşınının oxşarını düzəltməyə nail olmuş və onu İngiltərəyə göndərmişdilər. Lakin açar və kommutasiya sxemi (almanlar bunları gündə üç dəfə dəyişirdilər) olmadan, hətta qəbuledici kimi əlavə 1 ədəd də "Eniqma" maşını olsa idi belə, informasiyanı deşifrə etmək çətin idi.

Eniqma maşını

Bletçli-parkda gizli şifrənin tapılması üçün görkəmli riyaziyyatçılar, şahmatçılar, krossvord həvəskarları, elmin müxtəlif sahələri üzrə yaxşı bilənlər, hətta iki musiqiçidən ibarət maraqlı mühit toplanmışdı. Alan Türinq 12 riyaziyyatçı və 4 dilçidən ibarət qruplardan birinə rəhbərlik edirdi. Onun və digər qrupların vəzifəsi alman məlumatlarının deşifrə edilməsi üçün müxtəlif xüsusi hesablama maşınlarının yaradılması idi. Qeyd etmək lazımdır ki, mücərrəd "Türinq maşını"nın parlaq ideyaları Bletçli-parkda yaradılmış real maşınlarda istifadə olundu. Onların arasında "Xit Robinson", "Piter Robinson", "Super Robinson" və s. var idi. Yaradıcılar arasında Türinqdən əlavə Uin Uilyams, Flauers və başqaları var idi. Bu maşınlar alman kodunun simvollarından mənalı məlumat alana kimi müxtəlif kombinasiyaların yoxlanılması prinsipi əsasında işləyirdi. 1942-ci ildə professor M.Nyumen elektron hesablama maşınının yaradılması üçün Bletçli-parka gəldi və burada mütəxəssislər qrupuna (T.Flauers, A.Kumbs, S.Broud-beyt, U.Çandler, İ.Qud, D.Miçi) rəhbərlik etdi. 1943-cü ilin dekabrında 2000 elektron lampadan ibarət "Koloss" adlı dünyada ilk elektron hesablama maşını yaradıldı.

Koloss elektron hesablama maşını

Bu maşında Alan Türinq təklif etdiyi kimi bir növ lent istifadə olunmuşdu. İnformasiyanı oxumaq sürəti saniyədə 5000 simvol idi (5 foto oxuyan qurğu istifadə edilmişdi). Maşın uyğunluq axtarışında şifrələnmiş məlumatları artıq məlum olan "Eniqma" kodları ilə müqayisə edirdi. Müharibənin sonuna qədər təxminən 10 "Koloss" maşını hazırlandı.

Türinq "Koloss" maşınının yaradılmasında bilavasitə deyil, konsultant kimi çıxış etmişdi, lakin İ.Qud etiraf etmişdi ki, Türinqin 1936-cı ildəki işi Nyumenə çox kömək etmişdi.

İ.Qud bir çox illər keçdikdən sonra bildirmişdi ki, mən demirəm ki, biz müharibəni Türinqin sayəsində udduq, lakin cəsarətlə deyə bilərəm ki, o olmadan biz uduza da bilərdik. Müharibə zamanı Alan Türinq Xarici İşlər Nazirliyindəki (Bletçli-park) işinə görə Britaniya imperiyasının IV dərəcəli Kavaler Ordeni ilə mükafatlandırılmışdı.

Müharibə dövründə Türinq ilə Con fon Neyman arasında baş tutmuş görüş indiyə qədər qaranlıq (aydınlaşdırılmamış) qalıb. Sonralar əfsanə adlandırılan bu görüşün mahiyyəti ondan ibarət idi ki, bu iki görkəmli riyaziyyatçının görüşü müasir kompüter texnikasının inkişafında həlledici rol oynadı. Türinqin 1943-cü ildə ən azı bir dəfə ABŞ-a getdiyi məlumdur, lakin bəziləri iddia edir ki, o, 1942-ci ildə də orda olub. O, Con Fon Neymandan əlavə, həmçinin Klod Şennon ilə də görüşmüşdü, lakin onlar, ehtimal ki hesablama maşını barəsində müzakirə aparmamışdılar. Bu görkəmli şəxslərin qarşılıqlı münasibətlərini, yəqin ki, hamıdan yaxşı S.Frenkel təsvir edib: "Bir çox insanlar Con fon Neymanı hesablama maşının "atası" elan etdilər, lakin mən əminəm ki, o, özü belə səhvi heç vaxt etməzdi. O, inadla mənə və başqalarına bildirirdi ki, fundamental konsepsiya Türinqə məxsusdur, belə ki bu konsepsiyanı nə Bebbic, nə Lavleys, nə də digərləri görə bilmişdi.

1945-ci ildə Kembric universitetində mühazirə oxumaqdan imtina edən Alan Türinq M. Nyumenin tövsiyəsinə əsasən Milli fizika laboratoriyasında (MFL) işləməyə başladı. Burada "Automatic Computing Engine" (ACE) hesablama maşınının layihələşdirilməsi və yaradılması qrupu təşkil olundu. Bu qrup mövcud olduğu 3 il (1945-1948) ərzində Alan Türinq "ACE"-nin ilk layihələrini yaratdı və onun qurulmasına aid bir sıra təkliflər irəli sürdü. Onun "ACE" haqqındakı hesabatı daha gec vaxta tarixləşdirilmişdi və Con fon Neymanın "EDVAC" haqqındakı məşhur layihə hesabatına əsaslanmışdı. Türinqin işi çoxlu konkret detallardan ibarət idi və saxlama proqramı ilə birlikdə kompüterin tam konsepsiyasına malik idi.

"ACE" haqqında hesabat Uomerslinin məktubu ilə birgə 1946-cı il martın 19-da "MFL"-in icra komitəsinə göndərildi. Məktubda qeyd edilmişdi ki, hesabatın "EDVAC" layihəsinə əsaslanmasına baxmayaraq, lakin ideyaların bir çoxu Türinqə məxsusdur. "ACE" layihəsinin ilkin variantına əsaslanan "Mosaic" adlı maşın tezliklə Çandler və Kumbs tərəfindən hazırlanmışdı.

1948-ci ilin sentyabrında Türinq Mançester universitetində işləməyə başladı. Kağız üzərində hesablama maşınları laboratoriyasının direktor müavini vəzifəsini tutmasına baxmayaraq, əslində M.Nyumenin riyaziyyat şöbəsində hesab olunurdu və proqramlaşdırmaya görə məsuliyyət daşıyırdı.

40-cı illərin sonlarında Mançester universitetində F.Uilyams və T.Kilburnun rəhbərliyi altında "Mark-1" hesablama maşını hazırlanırdı. 1948-ci il iyulun 21-də maşında 52 dəqiqəlik proqram icra edildi və hazırda "Mark-1" saxlama proqramı ilə fəaliyyət göstərən ilk kompüter hesab olunur.

M.Nyumen Mançester maşınının təkmilləşdirilməsi üzərində işləyərkən indeks registrini ilk olaraq ixtira etdi, Alan Türinq isə ilk proqramlaşdırma dərsliyini yazdı.

Türinq 40-cı illərin sonlarında "Düşünən" maşın problemi üzərində çalışıb. Bu problem hazırda "Süni intellekt" adı altında tam bir istiqamət kimi formalaşıb. Bir çox alimlər (xüsusən C.Sirl) Alan Türinqi süni intellektin banisi hesab edirlər. Onun "İntelligent Machinery" adlı ilk məqaləsi 1948-ci ildə "MFL"-in hesabatı formasında çıxdı, sonra isə 1950-ci ildə İngiltərənin "Mind" jurnalında onun "Computing Machinery and İntelligence" adlı əsas məqaləsi dərc edildi. Məqalə rus dilində "Может ли машина мыслить?" başlığı altında çıxmışdı.

Türinq məqalədə "maşın" və "düşünmək" kimi iki əsas anlayışı müzakirə edirdi. Əgər alimin birinci punkt üzrə düşüncələri yalnız onun müasirləri üçün aktual idisə, lakin Türinq tərəfindən hazırlanmış hesablama sistemlərinin şüurluluq meyarı hazırda da istifadə olunur.

O, elektron intellekti üzə çıxartmaqdan ötrü "imitasiya oyunu" təklif etdi. Oyunda əvvəlcə üç insan - kişi, qadın və hakim iştirak edir. Hakim digər ikisindən otağın divarları vasitəsilə ayrıdır və səsə görə tanımanı istisna etmək üçün hamı teleqraf rabitəsi vasitəsi ilə əlaqə saxlayır. Sual verənin məqsədi digər iştirakçılardan kimin qadın, kimin kişi olduğunu aydınlaşdırmaqdan ibarətdir. Qadın üçün oyunun məqsədi hakimə kömək etmək, kişi üçün isə onu çaşdırmaqdan ibarətdir.

Bu məqalənin dərc edilməsindən sonra bir çoxları Türinqə qarşı çıxdı. Xüsusilə kilsə nümayəndələri daha kəskin reaksiya verdilər; axı düşünən maşının mövcudluğu insan ağlının dərkedilməzliyi haqqında tezisi təkzib edirdi.

Türinqin ideyası elmi dairələrdə də yaxşı qarşılanmadı. Məsələn, professor Ceferson iddia edirdi ki, maşın yaratmaq qaydaları ilə deyil, şəxsi emosiyaları ilə sonet və ya musiqi əsəri yazmayanadək o, maşının şüurluluğuna inanmayacaq. Türinq buna özü cavab verərək bildirmişdi ki, heç də bütün insanlar sonet yaza bilmir, əgər "musiqi əsəri ürəklə yazılmış əsərdən fərqlənməyəcəksə, o zaman nə fərqi var?".

"Əgər insan ünsiyyəti psixokinezə və gələcəyi görmək qabiliyyətinə əsaslanıbsa, düşünən maşın yaratmaq mümkün olmayacaq - Türinq məqalədə yazırdı. Bu halda elm belə hadisələri öyrənməli və onların modelini hazırlamalıdır".

Bir çox həmkarları Türinqi qəribə xarakterli, qeyri-ənənəvi fikirli kimi xatırlayırlar. Onun qəribəlikləri haqqında əfsanələr gəzirdi. O, Kembricdə yaşayarkən saatını heç vaxt dəqiq vaxta qoymazdı, vaxtı müəyyən bir ulduzun mövqeyini təyin edib ağlında hesablayarmış.

Bletçli-parkda olarkən hər il iyunun əvvəlində onun güclü allergiyası olurmuş, belə olan halda isə o, işə velosipeddə, tozdan qorunmaq üçün əleyhqazla gələrmiş. Onun velosipedində problem var idi, belə ki müəyyən vaxtdan sonra sepi qırılırmış. Onu düzəltmək əvəzinə Türinq pedalın hər dövrəsini hesablayarmış ki, qırılma anı çatdıqda düşüb sepi düzətsin.

Bir dəfə Türinq ingilis funtunun kursunun düşdüyünü bildikdə, özündə olan gümüş qəpikləri əridib külçəni park ərazisində basdırmış, lakin sonralar hara basdırdığını unutmuşdu. O, yaxşı idmançı idi. Müharibədən sonra idmana ehtiyac hiss edən Türinq uzun məsafəyə qaçmış və bu, onda alınmışdı. Sonra o, 3 və 10 millik məsafəyə qaçış üzrə öz klubunda qalib gəlib, hər ikisində də rekord vaxta. 1947-ci ildə isə marafon qaçışında beşinci yeri tutub.

Ona hörmət edirdilər, çünki o, intellekt və orijinal fikirləri ilə seçilirdi. Onu anadangəlmə müəllim kimi xarakterizə edirdilər, belə ki istənilən məsələni həll və izah etməyə qadir idi.

Lakin 1952-ci ildə baş vermiş hadisə alimin parlaq karyerasına son qoydu. Belə ki həmin il Türinqin mənzilində oğurluq etmişdilər və araşdırma zamanı məlum oldu ki, bu hadisəni onun sevgilisinin dostu edib. Alan Türinq heç vaxt öz qeyri-ənənəvi cinsi oriyentasiyasını gizlətmirdi, lakin bildirmirdi də, çünki o illərdə Britaniya cəmiyyəti homoseksual münasibətlərə son dərəcə mənfi yanaşırdı.

1953-cü il martın 30-da məhkəmə prosesi oldu və Türinq homoseksuallıqda ittiham olundu. Ona seçim üçün 2 qərar təklif edilmişdi: ya 2 il müddətində həbsdə yatmaq, ya da hormonal terapiya. Alim ikinci qərarı seçdi.

Məhkəmənin nəticələri faciəli oldu: Alan Türinq kriptoqrafiya sahəsində işləmək hüququndan məhrum edildi və Mançester universitetindən çıxarıldı.

Türinq sağlamlığını bərpa etmək üçün daha çox ev üsullarından istifadə edirdi. O, "Kimsəsiz ada" adlı oyun fikirləşmişdi. Oyunun qaydası ondan ibarət idi ki, bütün kimyəvi məhsullar, (o cümlədən dərmanlar) məişət məhsullarından alınmalıdır. Bu halda isə o, sianlı kalium hazırlamış və onu qəbul etmişdi. 1954-cü il iyunun 8-də onu səhər yatağında ölmüş tapdılar. Türinqin bir neçə gündən sonra 42 yaşı olmalı idi.

Alan Metison Türinqin hesablama dünyasındakı xidmətləri çox böyükdür. Buna sübut olaraq, Hesablama texnikası Assosiasiyası (ACM - Association for Computing Machinery, 1947-ci ildə yaradılıb) onun adına mükafat təsis etdi. Türinq mükafatının ilk laureatı 1966-cı ildə Alan Perlis ("ALQOL"-un yaradıcılarından biri, "ACM"-in ilk prezidenti) olub. Sonralar bu mükafata görkəmli alimlər Con Bekus ("Fortran"-ın yaradıcısı), Con Makkarti ("LİSP"-in yaradıcısı, "süni intellekt" terminini praktikaya gətirən), Kennet Ayverson ("ALL" yaradıcısı), Herbert Saymon və Allen Nyuel (evristik proqramlaşdırmanın yaradıcıları) və digərləri layiq görülüblər.

Bir çox proqramlaşdırma dilləri Evklid, Paskal, Bebbic və digər dahi alimlərin adını daşıyır. 1982-ci ildə Toronto universitetinin alimləri Paskaldan daha güclü proqramlaşdırma dili yaratdılar və onu "Türinq" adlandırdılar.

İNTERNET

İnternetin yaranma tarixi.

İnternet dünya ölkələrinin əksəriyyətinin şəbəkələrini birləşdirir.

Bu gün İnternet demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrini əhatə edir və onun istifadəçilərinin sayı getdikcə artır.

İnternetdə vahid idarəetmə mərkəzi yaxud vahid müdiriyyət yoxdur. Buna baxmayaraq şəbəkənin belə təşkili əslində dərindən düşünülmüş struktur deməkdir. Bu struktur 1969-cu ildə ABŞ Təhlükəsizlik nazirliyi tərəfindən işlənmiş ARPAnet layihəsi çərçivəsində qurulmuş və on minlərlə dünya proqramçılarının kollektiv şüuru ilə getdikcə inkişaf etdirilmiş və mükəmməlləşdirilmişdir.

Gələcək şəbəkənin strukturuna ilk addımlardan başlayaraq informasiyanın nəqlinin etibarlılığı və yuksək səviyyəli qəzaya qarşı müqavimət.

İnternetin əsas xidmətləri

Elektron poçt ( e-mail );

Telekonfranslar;

və nəhayət WWW - informasiya-sorğu verilənlər bazaları, hökümət sənədləri, kitabxana kataloqları və sair kimi çoxsaylı müxtəlif sənədlərdən ibarət olan hipermətn mühiti

Kompüter şəbəkələri və şəbəkə protokolları.

İki və ya bir neçə kompüter verilənlər mübadiləsi məqsədi ilə bir birinə qoşulduqda kompüter şəbəkəsi yaranır.
Bir təşkilatın kompüterlərini birləşdirən şəbəkəyə Lokal şəbəkə və ya LAN (Local Area Network) deyilir.
Bundan əlavə, lokal şəbəkələri və fərdi istifadəçiləri birləşdirən şəbəkə Qlobal şəbəkə və ya WAN (Wide Area Network) adlanır.
Lokal şəbəkəni (LAN) qlobal şəbəkə (WAN) ilə birləşdirən kompüter və bu kompüterdəki proqram təminatı şlyuz (Gateway) adlanır.
Qlobal şəbəkələri birləşdirən daha yüksək səviyyəli şəbəkə də mövcuddur. Bu şəbəkə İnternet adlanır. İnternet bütün dünya üzrə müxtəlif kompüterlər arasında ünsiyyət üçün imkan yaradan və informasiya mübadiləsini təmin edən şəbəkələr şəbəkəsidir.
Müxtəlif tipli, müxtəlif əməliyyat sistemli kompüterlərin belə bir ünsiyəti nəticəsində ortaya üyğunluq problemi çıxır. Bu problemi aradan qaldırmaq məqsədi ilə informasiya mübadiləsinin təşkili üçün vahid qaydalar, yəni vahid standart (protokol) işlənmişdir. Bu protokol - TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol) - verilənlərin nəqlinə nəzarət/İnternet protokoludur.
İnternetə qoşulma ayrılmış kanal vasitəsi ilə və ya zəng etmə yolu ilə, yəni telefon xətti ilə həyata keçirilir. Ayrı-ayrı kompüterlərin ayrılmış kanal vasitəsi ilə və ya telefon xətti ilə şəbəkəyə qoşulması üçün nəzərdə tutulmuş qurğuya Modem (modulyator- demodulyator) deyilir.

Sizin İnternetə qoşulmanızı, məktublarınızın göndərilməsini, alınmasını və qorunub saxlanmasını təmin edən təşkilat internet-provayder adlanır. İnternet-provayder İnternetlə bağlı başqa xidmətlər də göstərir.

IP-ünvan.

İnternetdə sizin kompüterin identifikasiyası, yəni müəyyənləşdirilməsi üçün provayder tərəfindən ona IP-ünvan təyin edilir. IP-ünvan, hər birisi səkkiz ikilik rəqəmdən ibarət olan dörd qrupdan ibarətdir, və çox zaman onluq şəkildə yazılır. Məsələn: 208.220.230.4 . Burada axırıncı (dördüncü) rəqəmlər qrupu şəbəkədə kompüterin nömrəsini, üçüncü qrup isə şəbəkənin nömrəsini göstərir.

Rəqəmli nömrələri yadda saxlamaq çətin olduğundan domen adlarından istifadə olunur.

Məsələn, www.firststeps.az

Burada www(world wide web) firststeps domen .az isə birinci səviyyəli domendir.Internetdə altdomenlər(subdomain) də mövcuddur.Məs.:http://books.firststeps.az. Ünvanın bir şəkildən başqa şəklə çevirilməsi xüsusi Domen Adları xidməti (DNS - domain name service) tərəfindən yerinə yetirilir.

Ekranda göstərilən birinci səviyyəli, təşkilat domenləri mövcuddur:

com -	kommersiya ilə məşğul olan təşkilatlar
edu -	təhsillə məşğul olan təşkilatlar
org -	kommersiya ilə məşğul olmayan təşkilatlar
gov -	hökumət təşkilatları
mil -	ABŞ -ın hərbi təşkilatları
int -	beynəlxalq təşkilatlar
net -	şəbəkə xidmətləri göstərən təşkilatlar

Məsələn: www.nokia.com ; www.openbook.org ; www.ntk.net.

Birinci səviyyəli təşkilat domenlərindən başqa, kompüterin yerini müəyyənlaşdirən coğrafi domenlər də var.

Birinci səviyyəli coğrafi domenlər

az-	Azərbaycan
de -	Almaniya
fr -	Fransa
se -	İsveç
ru -	Rusiya
jp-	Yaponiya
us-	ABŞ
tw-	Taywan
tr-	Türkiyə
ua-	Ukrayna
ro-	Ruminya
kz-	Kazaxıstan
tk-	Takilao
ge-	Gürcüstan
uk-	Böyük Britaniya və sair.

Məsələn: www.president.az; www.iworld.ru

Ölçü vahidləri. İnformasiyanın nəqli sürəti.

İnformasiyanın texniki vasitələrin köməyi ilə nəqli, saxlanması və işlənməsi zamanı, o, ikilik kod da, yəni sıfırlar və birlərin ardıcıllığı kimi təsvir edilir.
İnformasiyanın ən kiçik ölçü vahidi bitdir. 1 bit - bir ikilik movqeyin daşıdığı informasiyanın miqdarıdır. 8 bit bir bayta bərabərdir.
1 Kilobit  10³ bit
1 Meqabit  10⁶ bit
1 Giqabit  10⁹ bit
1 Terabit  10¹² bit
İnformasiyanın nəqli zamanı onun sürəti saniyədə bitlə və ya saniyədə impulsla (bod (boud) ) ölçülür.

Hər ay İnternet kanalları ilə orta hesabla 30 Terabitdən artıq informasiya nəql edilir. Bu, hərəsi 700 səhifədən ibarət olan 30 million kitaba bərabərdir.

Brouzerlər. On-line və Off-line iş rejimləri

Brouzer - Sizin kompüterdə işləyən və İnternet-səhifələrin axtarışına və baxılmasına imkan yaradan bir proqramdır. İnternetdən sizə və sizdən İnternetə informasiya göndərərkən, brouzer müştəri-server sxemindən istifadə edir. Bu sxemdə sizin kompüter - müştəri kimi, uzaqda yerləşən kompüter isə server kimi çıxış edir.
Siz istifadəçi olduğunuz halda kompüterinizdəki müştəri proqramı (brouzer) server adlanan şəbəkə qovşağına qoşulur və ona informasiya almaq üçün sorğu göndərir. Serverdəki proqram, öz növbəsində, bu informasiyanı sizə göndərir və növbəti sorğunu gözləyir. Belə iş rejiminə On-line iş rejimi deyilir (On-line ).
Çoxfunksiyalı bir proqram kimi brouzer avtonom rejimdə - İnternetə qoşulmadan - HTML- sənədlərə və GIF, JPG və ya JPEG formatlı şəkillərə baxmaq üçün istifadə olunur. Bu recim Off-line iş rejimi adlanır.
Müxtəlif şirkətlər tərəfindən yaradılmış bir çox brouzerlər mövcuddur. Lakin bütün dünyada istifadəçilərin əksəriyyəti Microsoft şirkətinin Internet Explorer və yaxud Netscape şirkətinin Netscape Communicator proqramların seçir.

Biz Internet Explorer 5 brouzerinin işi ilə tanış olacağıq. Netscape Communicator proqramı bundan az fərqlənir.
İşçi stolunda proqramın işarəsinin üzərində mausun düyməsini iki dəfə basmaqla, onu işə salın.
Ekranda Internet Explorer brouzerinin pəncərəsini görürsünüz. Hal-hazırda ünvan sətrində, proqram işə salınarkən avtomatik yüklənən və Home Page adlanan Ev Web - səhifəsinin ünvanı göstərilir.
Avtomatik yüklənən Ev səhifəsinin ünvanı brouzerin sazlanması zamanı təyin edilir.

URL -ünvan.

Ümumdünya Torunun (WWW) əsasını lazımi sənədlərin ünvanlarını göstərən əlaqələr sistemi təşkil edir. Əlaqənin yaradılması texnologiyalarından asılılığı aradan qaldırmaq məqsədilə WWW üçün xüsusi ünvan sistemi URL yaradılmışdır. URL ( universal ünvan göstəricisi ) sənədin adı ilə birgə ona çatma protokolunu da göstərir.

Ünvan sətrinə göstərilən ünvanı daxil edin:

http://www.firststeps.az

URL-ünvana diqqət yetirdikdə görürsünüz ki o iki nöqtə ilə bölünmüş iki hissədən ibarətdir. Sol tərəf ( http) sənədin tipini göstərir və istifadə olunmuş şəbəkə protokolunu müəyyənləşdirir.

Sağ tərəf isə ( http://www.firststeps.az) konkret sənədin ünvanını göstərir.

İstinada, yəni URL-ünvana müraciət etdikdə, sorğunun yerinə yetirilməsi 4 mərhələyə bölünür:

Connection (Qoşulma)

Request (Sorğu)

Response (Cavab)

Close (Əlaqənin kəsilməsi)

Birinci mərhələdə Web-müştəri (brouzer IE, Netscape və s.) serverlə əlaqə yaradmağa çalışır. Qoşulduqdan sonra, müştəri verilmiş protokola əsasən serverə axtarılan obyekt barəsində sorğu göndərir.

Server sorğuya cavab tapan kimi bu cavabı müştəriyə ötürür. Bundan sonra əlaqə kəsilir və brouzer alınmış sənədləri əks etdirir. Bu prosses HTTP-nin - hipermətnin köçürülməsi protokolunun əsasını təşkil edir.

Klaviaturada Enter düyməsini basın. Göstərilmiş ünvana əsasən Web-səhifə axtarılan zaman pəncərənin aşağısında yerləşən məlumat sətrində yüklənən səhifənin IP-ünvanı, sənədin adı və sair göstərilir.

İstəsəniz, F11 düyməsini basmaqla səhifəni bütün ekran boyu aça bilərsiniz

Əlaqələrdən istifadə etmə qaydaları.

URL -ünvanlarala yanaşı əlaqə və ya hiperəlaqələrdən də istifadə olunur. Bu istinadlar adətən rəngli mətn, işarə, rəsm şəklində olur, çərçivəyə də alına bilər.
Səhifənin sol tərəfindəki mətnə diqqət yetirin. Şəkil və ya mətnin hiperistinad olub olmadığını yoxlamaq üçün mausun göstəricisini onun üzərinə gətirin. hiperistinadın üzərinə gətirildikdə göstərici görünüşünü dəyişərək, məsələn, əl şəklini ala bilər. Məlumat sətrində bu zaman istinadın URL-ünvanı göstərilir.

İstinaddan istifadə etmək üçün onun üzərində mausun düyməsini bir dəfə basmaq kifayətdir. Bu zaman istinadın işarə etdiyi Web-səhifənin axtarışı başlanır.
Web-səhifə demək olar ki bütün hallarda bir neçə əlaqəli HTML-sənəddən ibarət olur. Hiperəlaqələrlə və eləcədə vahid mövzu, müəllif və sairlə biri birinə bağlı olan bir qrup Web-səhifəyə Sayt (Site) deyilir.

Ünvanlar siyahısından səhifələrin seçilməsi və axtarış jurnalına baxılma.

Əvvəl baxılmış səhifəyə keçmək üçün Geriyə (Back) düyməsindən istifadə edilir. İrəli (Forward) düyməsini basdıqda siz növbəti səhifəyə keçə bilərsiniz.

Bundan əlavə, ünvan sətrinin sağında bir düymə görürsünüz. Bu düyməni basdıqda ünvanlar siyahısı açılır. Qısa jurnal adlanan bu siyahıda sizin ünvan sətrinə daxil etdiyiniz ünvanlar qeydə alınır. Bu siyahıya hiperəlaqə ilə keçdiyiniz yox, yalnız ünvan sətrinə son daxil etdiyiniz ünvanlar yazılır.

İstədiyiniz ünvanın üzərində mausun düyməsini basın və brouzer onu yükləyəcək.
Brouzerlə iş sona çatdıqda ünvan sahəsi təmizlənir, açıq səhifələrin siyahısı sistem menyusundan silinir.
Keçmiş iş seansı zamanı baxılmış səhifələrin siyahısı jurnalda saxlanılır. Alətlər lövhəsindəki Jurnal (History) düyməsini basın. Ekranda jurnalın pəncərəsi açılır.

Misal üçün, Şənbə günü baxılmış səhifələrin siyahısına nəzər salmaq üçün Şənbə (Saturday) seçin. Jurnal düyməsini təkrar basmaqla pəncərəni bağlayın.
İstəyinizlə Jurnaldakı siyahını silmək olar.
Xidmət (Tools) menyusundan İnternetin parametrləri(Internet options) əmrini seçin və Ümumi (General) səhifəsində Jurnalı silmək (Clear history) düyməsini basın. Təsdiqləmək üçün OK düyməsini basın.

Gördüyünüz kimi jurnal boşdur.

Seçilmiş səhifələr siyahısı.

Çox bəyəndiyiniz səhifələrin ünvanlarını Seçilmiş səhifələr (Favorites) siyahısına daxil etməklə qoruyub saxlaya bilərsiniz.
Seçilmiş səhifələr siyahısına daxil etmək istədiyiniz səhifəni açın. Məsələn, www.nasa.gov URL-ünvanı Ünvan sətrinə yazın və Enter düyməsini basın.
Səhifə yükləndikdə Seçilmiş səhifələr (Favorites) menyusundan Əlavə etmək (Add to favorites) əmrini seçin. Ekranda eyni adlı dialoq pəncərəsi açılır və bu pəncərədə əlavə göstərişlər verilməlidir.

Adı (Name) sahəsində səhifəyə "Kosmos" adı verin. Siz əlbəttə ki, səhifənin avtomatik verilmiş öz adını da saxlaya bilərsiniz.

Offline rejimində işləmək imkanı verilir (Make available offline) sahəsinin qeyd edilməsi bu səhifəyə Offline rejimində, yəni İnternetə qoşulmadan baxmağa imkan yaradır.
Səhifənin saxlanacağı qovluğu seçmək üçün Yaratmaq (Create in) düyməsini basın. Gördüyünüz kimi pəncərənin yeni bir hissəsi açılır və burada aktiv qovluqların siyahısı verilir.
Yeni qovluq (New folder) düyməsinin köməyi ilə özünüzə yeni qovluq yaradın və ona Astronomiya adı verin. Yerinə yetirdiyiniz əməliyyatları təsdiqləyin (OK).
Bir daha Seçilmiş səhifələr(Favorites) menyusunu seçsəniz yeni yaradılmış yazını görə bilərsiniz. Seçilmiş səhifələr qovluğuna ünvanın daxil edilməsi üçün başqa üsul da var. Bunun üçün səhifənin boş bir hissəsində mausun sağ düyməsini basaraq kontekst menyudan Əlavə etmək əmrini seçmək lazımdır.

Axtarış

İnternetdə lazımi məlumatın axtarışı, axtarış sistemlərinin köməyi ilə aparılır.
Siz ekranda bir neçə ən çox istifadə olunan axtarış sistemlərindən ibarət siyahını görürsünüz.
http://www.google.az
http://www.rambler.ru
http://www.yahoo.com
http://www.yandex.ru
http://www.aport.ru
http://www.webzirve.com
http://www.altavista.com
http://www.webrehberi.com
İstənilən mövzuda, məsələn "İdman" mövzusunda, məlumat axtarmaq üçün verilmiş formaya qeyd olunan İdman" açar sözünü daxil etmək və Axtarış (Search) düyməsini basmaq lazımdır.
Axtarış zamanı sistem hər Web-səhifədə rast gəldiyi açar sözlərinin sayını qeydə alır. Və nəhayət ekrana sizin verdiyiniz şərtlərə daha çox üyğun olan qovşaqların siyahısı çıxarılır.
Bu siyahıda sənədlər açar sözünün sayının azalması istiqamətində nizamlanır.
Axtarış prossesi ilə daha ətraflı tanış olmaq üçün Yahoo axtarış serverindən istifadə edək.
Ünvan sətrinə URL-ünvanı daxil edin ( www.yahoo.com ) və Enter düyməsini basın.
Səhifəyə nəzər salın. Səhifədə verilmiş bölmələr siyahısını görursunuz.
Fərz edək ki, proqramlaşdırma dilləri üzrə kitab axtarmalıyıq.
Kompüterlər və İnternet (Computers and Internet) bölməsinin üzərində mausun düyməsini basın. Yeni bölmələr siyahısı açılır.
Bu siyahıda Proqramlaşdırma dilləri (Programming languages) bölməsinin üzərində düyməni basın. Ekrana yeni siyahı çıxır.
İndi isə Kitablar (Books) bölməsini seçin və düyməni basın. Beləliklə, getdikcə axtarış sahəsini daraldaraq istədiyiniz səhifəni tapa bilərsiniz. Gördüyünüz kimi bu halda açar sözlərində istifadə edilmir.
İndi isə axtarış aparmaq üçün açar sözündən istifadə edək.
Başqa bir axtarış serverinə müraciət edək.
Ünvan sətrində www.rambler.ru yazın və Enter düyməsini basın.
Səhifə yükləndikdən sonra axtarış sahəsinə Hippokrat (Qippokrat) açar sözünü daxil edin və Axtarış (Search) düyməsini basın.
Sistem axtarış apararaq müvafiq səhifələrin siyahısını çıxaracaq. Lazımi səhifəni seçin.
Siyahıdakı səhifələrin bir-bir brouzerin eyni pəncərəsində açılması müəyyən çətinliklərə səbəb olur. Hər dəfə siyahıya müraciət edərkən geriyə qayıtmaq lazım gəlir. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün bir neçə səhifəni eyni zamanda yükləmək olar.

Mausun göstəricisini istinadın üzərinə gətirin, mausun sağ düyməsi ilə kontekst menyunu açın və Yeni pəncərədə açmaq (Open in new window) əmrini seçin. Brouzerin parametrlərin dəyişdirilməsi.

Brouzerin bəzi parametrlərini dəyişdirmək üçün Xidmət (Tools) menyusundakı İnternetin parametrləri (Internet options) əmrini seçin.

Açılan eyni adlı dialoq pəncərəsində əsas parametrləri dəyişdirmək olar.

Ümumi (General) səhifəsinə baxaq. Faylları ləğv etmək (Delete files) düyməsini basmaqla siz Web- səhifələrə baxılan zaman xüsusi Müvəqqəti İnternet faylları (Temporary Internet files) qovluğunda saxlanmış faylları silə bilərsiniz.
Bu əməliyyat səhifələrin yüklənmə sürətini artırır.
Biz brouzerin işə salınması zamanı avtomatik yüklənən start səhifə barəsində sizə məlumat vermişdik. İstənilən hər hansı bir səhifəni brouzerin start səhifəsi kimi qeyd etmək olar. Ünvan sətrinə www.intel.com yazın, Tətbiq (Apply) düyməsini, sonra OK düyməsini basın.
Nəticədə, hər dəfə brouzer işə salınanda Intel kompaniyasının səhifəsi yüklənəcək.
İnternetin parametrləri pəncərəsini bir daha açın.
Ümumi (General) səhifəsində Rəng (Colors) düyməsini basın. Açılan pəncərədə istinadların rənglərini dəyişə bilərsiniz.
Brouzerlərin çoxu baxılmış səhifələri keş adlanan yaddaş sahəsində saxlayır.
Belə səhifələrə təkrar müraciət ediləndə brouzer onları şəbəkədən yox keş-yaddaşdan yükləyir.
Keş-yaddaşla işləmə parametrlərini dəyişdirməklə yükləmə surətini artırmaq olar.
Ümumi (General) səhifəsində, İnternetin müvəqqəti faylları (Temporary Internet files) sahəsində Sazlama (Settings) düyməsini basın.
Diskdə istifadə üçün ayrılmış sahə (Amount of disk space to use) parametrini dəyişmək üçün mausun düyməsini basın və buraxmadan parametrin düyməsini sağa sürüyün.

Keş-yaddaş üçün nə qədər çox yer ayrılarsa, bir o qədər çox səhifə burada saxlana bilər. Təsdiq üçün OK düyməsini basın.

Qlobal şəbəkələr

Qlobal şəbəkənin strukturu

Qlobal hesablama şəbəkələri müəssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya mübadiləsinə ehtiyacı olan bütün abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır. Bunun üçün qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər göstərməlidir. Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan üç alt şəbəkədən ibarətdir:

1.   Verilənləri ötürmə şəbəkəsi –VÖŞ;

2.   EHM şəbəkəsi;

3.   Terminal şəbəkəsi.

VÖŞ əlaqə kanalları və əlaqə qovşaqlarından ibarət olub EHM-lər arasında informasiya mübadiləsini yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulub; EHM və Terminal şəbəkələri VÖŞ-lər vasitəsilə bir-biri ilə birləşdirilmiş əsas (ƏHM) və terminal (THM) EHM-lərdən ibarətdir. Əsas EHM-lər abonent məsələlərinin həlli üçün nəzərdə tutulub. Terminal EHM-lər isə abonent kompyuterlərini VÖŞ-lərə birləşdirmək üçündür.

Kommutasiya üsulları

İnformasiya mübadiləsini həyata keçirmək üçün abonentlər arasında əlaqə 3 üsulla yaradıla bilər:

1.   kanalların kommutasiyası;

2.   məlumatların kommutasiyası;

3.   paketlərin kommutasiyası.

Kanalların kommutasiyası

Kanalların kommutasiyası abonentlər arasında fiziki kanalın ayrı-ayrı hissələrini bir-birinin ardınca qoşaraq verilənlərin birbaşa ötürülməsini təmin edir . Kanalların kommutasiyası zamanı ardıcıl birləşmə və verilənlərin ötürülməsi prosesi şəkil 2b-dəki zaman diaqramında göstərilib.

Burada ai abonenti ilə aj abonenti arasında əlaqənin yaradılması tələb olunur. A qovşağı aj abonentinin ünvanına uyğun olaraq ai abonentini B qovşağı ilə birləşdirir. Sonra birləşmənin qoşulması əməliyyatı B, C və D qovşaqları ilə təkrarlanır. Nəticədə ai və aj abonentləri arasında birbaşa əlaqə kanalı yaranmış olur. Kommutasiyanın sonunda D qovşağı (və ya aj abonenti) əks əlaqə siqnalı göndərir, bu siqnal qəbul edildikdən sonra ai abonenti verilənləri aj abonentinə ötürməyə başlayır. Verilənlərin ötürülmə vaxtı ötürülən məlumatların uzunluğundan və kanalın ötürmə sürətindən asılıdır. Şəkildəki U1 qiyməti məlumatın aj abonentinə çatdırılma müddətini təyin edir.

Məlumatların kommutasiyası

Məlumatların kommutasiyası başlıq və verilənlərdən ibarət məlumatların şəbəkə qovşaqları tərəfindən təyin edilən marşrut üzrə ötürülməsi yolu ilə həyata keçirilir. Məlumatın başlığında məlumatı qəbul edəcək aj abonentinin ünvanı göstərilir. A qovşağı məlumatı göndərən ai abonenti tərəfindən generasiya olunan məlumatı qəbul edirək öz yaddaşında saxlayır. Sonra məlumatın başlığını araşdırır və onu B qovşağına aparan ötürülmə marşrutunu təyin edərək ora göndərir. B qovşağı məlumatı yaddaşında yerləşdirir və onu analoji prosedura ilə C qovşağına, C qovşağı isə D qovşağına göndərir. Məlumatın qəbul edilməsi, araşdırılması və ötürülməsi prosesi ai abonentindən aj abonentinə qədər marşrutda olan bütün qovşaqlarda ardıcıl təkrar olunur. U2 –nin qiyməti məlumatların kommutasiyası zamanı verilənlərin çatdırılma müddətini təyin edir.

Paketlərin kommutasiyası

Paketlərin kommutasiyası məlumatları müəyyən uzunluğu olan (adətən 1024 bayt) və başlıqla təmin olunmuş məlumat elementləri –paketlərə bölmək və paketləri şəbəkə qovşaqları vasitəsilə təyin edilən marşrut üzrə ötürmək yolu ilə həyata keçirilir. Şəkil 2-də göstərilən diaqramların müqayisəsindən görünür ki, hər hansı bir məlumatın çatdırılma vaxtı paket kommutasiyası üsulunda ən kiçik olur. Hesablama şəbəkələrində paket kommutasiyası verilənlərin ötürülməsinin əsas üsuludur. Bu, paket kommutasiyası zamanı verilənlərin VÖŞ vasitəsilə ötürülməsi zamanı gecikmələrin az olmasına və aşağıdakı səbəblərə əsaslanır.

Birincisi, kanal kommutasiyası üsulu tələb edir ki, kanalı yaradan bütün əlaqə xətləri eyni öturmə qabiliyyətinə malik olsun, bu da VÖŞ-ün strukturuna olan tələbı sərtləşdirir. Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən ötürmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə ötürülməsinə imkan verir.

İkincisi, verilənlərin paket şəklində ötürülməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi üçün ən yaxşı şərait yaradır, yəni kanalın iş vaxtının bir neçə verilənlər axınının eyni vaxtda ötürülməsi üçün öz aralarında bölünməsini təşkil edir.

Üçüncüsü, paketlərin kiçik ölçülü olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması üçün kiçik ölçülü yaddaş ayırmağa imkan verir. Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır.

Dördüncüsü, əlaqə xətləri ilə verilənlərin ötürülmə etibarlığı böyük deyil. Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin ötürülməsini təmin edir. Ötürülən məlumatların uzunluğu nə qədər böyük olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı artır.

Bütün bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya ötürülməsi üsulu kimi paket kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir.

80-cı illərdə praktiki olaraq paketlərin kommutasiyası ilə işləyən yalnız X.25- qlobal şəbəkə texnologiyasından istifadə olunurdu. Bu gün seçim xeyli artıb, X.25 şəbəkələri ilə yanaşı Frame Relay, ATM texnologiyalarından da istifadə olunur. Bununla yanaşı qlobal komputer şəbkələrində TCP/ İP texnologiyasından da geniş istifadə olunur ki, buna İnternet şəbəkəsini misal göstərmək olar. Bu şəbəkələr haqqında qısa məlumat verək.

X.25 şəbəkələri: təyinatı və strukturu

X.25 şəbəkələri bu gün korporativ şəbəkələrin qurulması üçün istifadə olunan paket kommutasiyalı ən geniş yayılmış şəbəkələrdir. Bunun əsas səbəbi odur ki, uzun müddət X.25 şəbəkələri kommersiya tipli paket kommutasiyalı yeganə şəbəkə olub və şəbəkənin hazırlığı səviyyəsinə zəmanət verirdi. Bundan əlavə X.25 şəbəkələri etibarlı olmayan xətlərdə kanal və şəbəkə səviyyəsində səhvlərin aşkar edilməsi və korreksiyasını quran protokol hesabına yaxşı işləyir.

X.25 şəbəkəsi yüksək sürətli ayrılmış kanala birləşən paketlərin kommutasiyası funksiyasını yerinə yetirən S (Switch)- kommutatorlarından ibarətdir. Asinxron start-stop terminalları (T) şəbəkəyə PAD qurğuları vasitəsilə qoşulurlar. Onlar daxili və ya uzaqlaşdırılmış ola bilər. Daxili PAD adətən kommutatorun (S) içərisində yerləşir. Terminallar daxili PAD qurğusuna asinxron modemlə telefon şəbəkəsi vasitəsilə birləşirlər. Uzaqlaşdırılmış PAD kommutatora X.25 əlaqə kanalı ilə birləşən çox da böyük olmayan qurğudur. Bir PAD adətən 8, 16 və ya 24 asinxron terminala müraciəti təmin edir. PAD-ın əsas funksiyasına aşağıdakılar aiddir:

·         Asinxron terminallardan alınmış simvolların paketə yığılması;

·         Paketlərdəki verilənlərin asinxron terminallara çıxarılması;

·         X.25 şəbəkəsi üzrə lazımi komputerlərlə qoşulma-ayrılma prosedurasının idarə olunması;

·         Paketlərin dolması, gözləmə müddətinin sona çatması yarandıqda onların ötürülməsi;

·         Və s.

Frame Relay şəbəkələri

Frame Relay (kadrların retranslyasiyası) 1984-cü ildə CCITT (Consultative Committle for International Telegraph and Telephone) yaradılmış və sonra ANSI(American National Standarts Institute) tərəfindən təkmilləşdirilmişdir. X.25 protokolundan fərqli olaraq Frame Relay daha güclü informasiya axınına malik əlaqə xətləri üçün nəzərdə tutulub ki, bu da onun daha yüksək məhsuldarlıqlını və keyfiyyətini təmin edir. Bundan başqa Frame Relay-ın üstün cəhətlərindən biri də səhvlərin aşkar edilməsi üçün tsiklik-artıqlı koddan (FCS) istifadə edilməsidir. Ancaq burada həmin səhvlərin düzədilməsi mexanizmi yoxdur.

Bayraqlar (flags) verilənləri hər iki tərəfdən məhdudlaşdırır (hərəsi 1 bayt). Öndəki bayraqdan sonra 2 baytlıq ünvan (address) sahəsi gəlir. Sonra verilənlər sahəsi gəlir – Data. Daha sonra 2 baytlıq FCS sahəsi gəlir. Frame Relay həm ümumi, həm də xüsusi şəbəkələrdə istifadə edilə bilər. Bu zaman Frame Relay interfeysi olan T1 multipleksorundan istifadə edilir ki, bu da başqa interfeysləri də ona qoşmağa imkan verir ( məs.səsin ötürülməsi, videotelekonfras keçirilməsi və s.).

ATM texnologiyası

Müasir böyük həcmli hesablama şəbəkələrində müxtəlif növlü və sistemli kompyuter və avadanlıqlardan istifadə edilir ki, onların da bir-birilə uyğunlaşdırılması şəbəkə adminstratorları üçün çoxlu problemlər yaradır. Bu uyğunlaşmanı müəyyən dərəcədə yerinə yetirən ATM (Asynchronous Transfer Mode) texnologiyası aşağıdakı şərtləri yerinə yetirir:

·         lokal və qlobal şəbəkələr üçün ümumi nəqliyyat protokolu;

·         hər birinin xidmət keyfiyyəti tələb olunan səviyyədə olmaqla kompyuter və multimedia trafiklərini eyni nəqliyyat sistemləri çərçivəsində birləşdirmək;

·         tələbdən asılı olaraq verilənlərin ötürülməsi üçün giqabit/san sürətə malik iyerarxik sistemin olması.

Burada ən çətin məsələ eyni əlaqə kanalı və eyni kommunikasiya avadanlıqları istifadə etməklə kompyuter və multimedia trafiklərini eyni vaxtda ötürməkdir. Bu funksiya ATM kommutatorunun köməyilə həyata keçirilir.

Şəkildə ATM kommutatorunun köməyilə üç mənbədən (meynfreym, local şəbəkə və videokonfrans) qəbul edilən siqnalların ötürülməsi texnologiyası göstərilmişdir. Burada ABR (Available Bit Rate- лазымлы бит сцрятли сервис). VBR (Variable Bit Rate – dəyişən bit sürətli servis), CBR ( Constant Bit Rate – sabit bit sürətli servis) ATM şəbəkəsinin müxtəlif təbiətli siqnalların ötürülməsi üçün göstərdiyi xidmət növləridir. ATM texnologiyasında müxtəlif təbiətli paketlər -kompyuter, telefon və ya videokanal paketləri çox kiçik ölçülü paketlərə bölünərək sistemin girişinə daxil olur. Paketlərin uzunluğu 53 bayt olur, bunlardan 5 bayt başlığın uzunluğu, 48 bayt isə verilənlər olur. Belə ATM paketləri cell oyuqları adlanır. Bu paketlər böyük sürətli kanalla istifadəçiyə ötürülür. Paketin belə kiçik olması onun az vaxt ərzində ötürülməsinə imkan yaradır ki, bunun da bir az gecikməsi ötürmə tempinin aşağı düşməsinə səbəb olmur. Məsələn, prioritetli multimedia sistemlərində onun paketləri ən pis halda 53 baytın ötürülmə vaxtı qədər gecikə bilər, bu da 155 Mb/san sürət rejimində 3 mks-yə bərabər olur ki, çıxışda bu heç hiss edilmir.

ATM şəbəkələrində son qovşaqlar şəbəkəyə xüsusi əlaqə xətləri vasitəsilə qoşulurlar, kommutatorlar isə öz aralarında yüksək sürətli, tezlik sıxlaşdırma qabiliyyətli əlaqə kanalları vasitəsilə birləşirlər. Hər bir kommutator ona qoşulmuş qovşaqların paketlərini həmin kanallar vasitəsilə ünvanda göstərilən kommutatorlara ötürürlər.

Bunula bərabər ATM texnologiyasında paketlərdə xidməti informasiyanın az olması üçün qlobal şəbəkə standartı kimi qəbul olunmuş virtual birləşmənin təmini prinsipi tətbiq olunur. Bu zaman nəzərdə tutulmuş axırıncı qovşağın 20 baytlıq ünvanı yalnız birinci paketdə ötürülür və əlaqə yaradılan kimi o biri paketlərdə yalnız virtual əlaqənin nömrəsi göstərilir. Ona görə də 53 baytın 5 baytı xidməti informasiya olur, onun 3 baytı (20 baytlıq ünvan əvəzinə) virtual birləşmə üçün təyin edilir. 48 bayt isə verilənlər üçün nəzərdə tutulur. TCP/ IP texnologiyası əsasında işləyən, çox baha olmayan və bütün dünyanı əhatə edən INTERNET - qlobal kompyuter şəbəkəsi haqqında məlumat növbəti mühazirədə təqdim olunacaqdır.